Η σκόνη του χρόνου

Η επιστημονική του ονομασία είναι Capra aegagrus creticus. Στα καθ’ ημάς, κρητικός αίγαγρος ή κρητικό αγριοκάτσικο. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κρήτη, αποτελεί σύμβολο ελευθερίας, το έχουν υμνήσει οι λυράρηδες και το αποκαλούν αγρίμι. Ουδέποτε, πάντως, κρι-κρι. Για την ακρίβεια, ουδέποτε μέχρι το 1950, όταν αυτή η παράξενη, δισύλλαβη (και ξενόφερτη) λέξη αντικατέστησε την παραδοσιακή ονομασία, πέρασε στο γλωσσικό ιδίωμα των Κρητικών και στην καθομιλουμένη γενικότερα.

Πώς και κάτω από ποιες συνθήκες το γνωστό αγριοκάτσικο των βουνών της Κρήτης άλλαξε όνομα, αλλά και πατρίδα τελικά; Η απάντηση έχει πολιτικο-στρατιωτικό παρασκήνιο, με την Αμερική να παίζει ενεργό ρόλο τόσο στη μετονομασία του αιγάγρου, όσο και στη μεταφορά του στην Ουάσιγκτον. Η ιστορία που μετέτρεψε, έκτοτε, τα αγρίμια σε κρι-κρι έχει τις ρίζες της δύο χρόνια νωρίτερα. Τον Απρίλιο του 1948 υπογράφηκε από τον Αμερικανό πρόεδρο Χάρι Τρούμαν το πρόγραμμα οικονομικής ενίσχυσης της κατεστραμμένης λόγω πολέμου Ευρώπης, γνωστό και ως σχέδιο Μάρσαλ. Τα χρήματα που εισέρρευσαν στην Ελλάδα ανακούφισαν πολλούς σε συνθήκες ακραίας φτώχειας. Σε αυτό το σημείο μπαίνει στην ιστορία το αγριοκάτσικο και η επιβολή της (πασίγνωστης πλέον, αλλά καινοφανούς τότε) ονομασίας του.

Την περίοδο εκείνη, τα αγριοκάτσικα είχαν σχεδόν εξαφανιστεί από τις μεγάλες οροσειρές της Κρήτης. Αιτία ήταν η Μάχη της Κρήτης, η κατοχή και ο εμφύλιος που ακολούθησε, καθώς οι αντάρτες δεν είχαν άλλη πηγή τροφής στα άγρια βουνά. Τη χρονιά εκείνη, ο Μανώλης Πατεράκης, γνωστός από τη συμμετοχή του στην επιχείρηση απαγωγής του υποστράτηγου Κράιπε, βρήκε ψηλά στις Μαδάρες των Χανίων ένα νεογέννητο αγριότραο (αρσενικό αγριοκάτσικο στην ντοπιολαλιά). Το πήρε μαζί του, το φρόντισε και ίσως έγινε ο πρώτος Κρητικός που κατάφερε να εξημερώσει αυτό το ζώο. Αργότερα το έκανε δώρο στον φίλο του, Ευτύχη Πρωτοπαπαδάκη, που ήταν πρόεδρος της κοινότητας Επανοχωρίου, ένα χωριό στο Ανατολικό Σέλινο κοντά στον Ομαλό.

Το αγρίμι επέστρεψε στο οικείο γι’ αυτό περιβάλλον του Ομαλού και όλα έμοιαζαν εξίσου ομαλά στην –εξημερωμένη πλέον– ζωή του. Λογάριαζε όμως (αν δεχθούμε ότι λογαριάζουν οι αίγαγροι) χωρίς τον ξενοδόχο. Συγκεκριμένα, δύο ξενοδόχους: τον τότε πρόεδρο της ορεινής κοινότητας και τον πρόεδρο των ΗΠΑ. Θέλοντας να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του για την οικονομική βοήθεια της Αμερικής, ο Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκη αποφάσισε να προσφέρει το αγρίμι ως δώρο στον Χάρι Τρούμαν. Η δωρεά αυτή θα έμενε, πιθανότατα, στα στενά όρια της κοινότητας και στις κουβέντες των συγχωριανών, αν δεν υπήρχε το ταραγμένο πολιτικό πλαίσιο της εποχής και οι μηχανισμοί προπαγάνδας, που φρόντισαν να προβάλλουν δεόντως την άδολη προσφορά του Κρητικού. Το 1950 απείχε μόλις έναν χρόνο από την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού και τη λήξη του εμφυλίου πολέμου. Η κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας ήταν ακόμα ρευστή και ο μπαμπούλας του κομμουνισμού αποτελούσε λάβαρο των Αμερικανών στον Ψυχρό Πόλεμο που είχε ήδη ξεσπάσει.

Όσα επακολούθησαν συνέβησαν σε σύντομο διάστημα, με τις εξελίξεις για το μέλλον του ζώου να είναι καταιγιστικές. Την εποχή εκείνη λειτουργούσε στα Χανιά αντιπροσωπεία της αμερικανικής πρεσβείας των Αθηνών. Ο Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκης ξεκίνησε με τα πόδια από το χωριό του και κατέβηκε στα Χανιά, προκειμένου να ενημερώσει τους αρμόδιους για την προσφορά του. Το αίτημά του διαβιβάστηκε στα κεντρικά των Αθηνών και την απόφαση περί της αποδοχής αυτού του παράδοξου δώρου έλαβε ο Πολ Πόρτερ. Διορισμένος από την αμερικανική κυβέρνηση για να επιβλέπει τη διάθεση των χρημάτων της βοήθειας για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας, ο ξένος διπλωμάτης είδε μια καλή ευκαιρία για να προβάλλει τους φιλικούς (και ασφυκτικά συμμαχικούς) δεσμούς Ελλάδας-Αμερικής σ’ εκείνη την ταραγμένη περίοδο.

Με συνοδεία δημοσιογράφων και φωτορεπόρτερ του αθηναϊκού Τύπου, ο Πόρτερ κατέβηκε στην Κρήτη, πήγε με όχημα μέχρι την Κάντανο και κατόπιν με τα πόδια μέχρι το Επανοχώρι, καθώς δεν υπήρχε δρόμος. Η παράδοση-παραλαβή του αγριμιού θύμιζε σκηνή γάμου. Περισσότερα από 150 άτομα παραβρέθηκαν στο γλέντι μετά μουσικής που οργάνωσε ο δωρητής, με το αγρίμι να βρίσκεται στο επίκεντρο της εκδήλωσης. Εκεί και τότε συντελέστηκε η κατάργηση της παραδοσιακής ονομασίας του ζώου και η επιβολή του νέου –κακόηχου– ονόματος «κρι-κρι».

Παρόλο που δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο, φαίνεται ότι οι Αμερικανοί ήταν αδύνατον να προφέρουν τη λέξη αγρίμι (πόσο μάλλον το πολυσύλλαβο αγριοκάτσικο). Αρκέστηκαν λοιπόν να το πουν Cretan Creature (Κρητικό Ζώο), ή, κατά την προσφιλή τους συντομογραφική συνήθεια, Cre-Cre. Και αφού το είπαν έτσι οι εκλεκτοί επισκέπτες, το καινούριο όνομα κατακυρώθηκε. Ενδεικτικό της δυσκολίας που αντιμετώπισαν οι Αμερικάνοι όχι μόνο στην εκφώνηση, αλλά στη διατύπωση της λέξης «αγρίμι», είναι το κείμενο του τηλετύπου του αμερικανικού ειδησεογραφικού πρακτορείου International News που αναφερόταν στο γεγονός. Εκεί, το αγρίμι έγινε… agrami και αυτό δεν οφειλόταν στον δαίμονα της πληκτρολόγησης.

Το μακρύ ταξίδι του αγριοκάτσικου προς την Ουάσινγκτον είχε ενδιάμεσο σταθμό την Αθήνα. Η φήμη του, αλλά και η καινούρια, αμερικάνικη ονομασία του, είχαν προηγηθεί της άφιξής του στην πρωτεύουσα. Απανωτά δημοσιεύματα του αθηναϊκού Τύπου έδιναν λεπτομερείς αναφορές της μεταφοράς του κερασφόρου σταρ με αεροπλάνο της Αμερικανικής Αποστολής για τη Βοήθεια της Ελλάδας (AMAG). «Ουδέποτε ζώο έτυχε μιας τόσο ενθουσιώδους υποδοχής στο αεροδρόμιο» σημείωνε ένα ρεπορτάζ, ενώ στην έμμετρη στήλη μιας άλλης εφημερίδας δημοσιεύτηκε ένα σατιρικό ποιηματάκι με τίτλο «Το Κατσίκι»:

Πριν πατήσει τα τέσσερα πόδια του στην Αμερική, το αγρίμι χρειάστηκε να μείνει για δύο μήνες στην Γεωργική Σχολή Αθηνών, κυρίως για να εξεταστεί κατά πόσο ήταν υγιές. Η πρώτη του νύχτα, πάντως, είχε κάτι από τη λάμψη ενός πραγματικού σταρ. Πριν επιστρέψει στη στάνη του και στα πρόβατά του, ο Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκης διανυκτέρευσε στο πολυτελές ξενοδοχείο Κινγκ Τζορτζ – με έξοδα των Αμερικανών, εννοείται. Του έλειπε όμως το αγαπημένο του αγρίμι και οι Αμερικανοί φρόντισαν να ικανοποιήσουν την επιθυμία του, εξυπηρετώντας παράλληλα τους δικούς τους προπαγανδιστικούς σκοπούς.

Αυτό που συνέβη δεν έχει προηγούμενο στο χρονικό του Κινγκ Τζορτζ –και των πολυτελών ξενοδοχείων γενικότερα. Με υπηρεσιακό όχημα το αγρίμι μεταφέρθηκε στο λόμπι του ξενοδοχείου, προκειμένου να διανυκτερεύσει στο πλευρό του αφεντικού του. «Μεγάλη η έκπληξη των θαμώνων του Κινγκ Τζορτζ», έγραφε μια εφημερίδα, «βλέποντας αυτό το ωραίο ζώο με τα κυρτά κέρατα και το γκριζωπό τρίχωμα να ακολουθεί σαν σκυλάκι τον κύριό του. Μα ο Κρητικός δεν λογάριαζε τίποτα. Ήταν ευχαριστημένος που είχε κοντά του το αγαπημένο του ζώο. Στις 10 το βράδυ η πόρτα του ασανσέρ άνοιγε για να ανεβεί ο κ. Πρωτοπαπαδάκης στο δωμάτιό του. Μαζί και το Κρι-Κρι. Κοιμήθηκαν στο ίδιο δωμάτιο. Αλλά σ’ αυτόν τον μάταιο κόσμο οι ευτυχίες δεν κρατούν πολύ. Χθες το πρωί το Κρι-Κρι ανεχώρησε για την Γεωργική Σχολή. Ο Κρητικός είναι απαρηγόρητος. Αλλά και οι Αμερικανοί φρονούν πως όσο σπάνιος και ωραίος είναι αυτός ο αίγαγρος δεν μπορεί να μείνη πολύ καιρό σε ξενοδοχείο».

Το τελευταίο κεφάλαιο αυτής της ιστορίας γράφηκε δύο μήνες αργότερα, με το ταξίδι του ζώου στην Ουάσιγκτον. Πάλι αεροπορικώς και πάλι με τον Ευτύχη Πρωτοπαπαδάκη, επίσημο καλεσμένο της ελληνικής ομογένειας αυτήν τη φορά, να το συνοδεύει. Η μεταφορά με ειδικό κλωβό, από τη Γεωργική Σχολή στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, θύμιζε θριαμβευτική πομπή. Ανακοινώθηκε, μάλιστα, μέσω του Τύπου, η διαδρομή, ώστε να το θαυμάσουν από κοντά οι Αθηναίοι: Κηφισίας, Βασιλίσσης Όλγας, Ελευθερίου Βενιζέλου, Σύνταγμα, Συγγρού, Αεροδρόμιο.

Η άφιξη στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού έγινε με πρωτοφανείς τιμές για ζώο. Στρατιωτικές και πολιτικές αρχές, δημοσιογράφοι, φωτορεπόρτερ, καθώς και ο Κρητικός Σύλλογος της Αμερικής, υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό το αγρίμι, που πλέον το έλεγαν κρι-κρι. Περιγράφοντας την σκηνή, μια εφημερίδα έγραψε: «Αν δεν είχε αρχίσει ο πόλεμος της Κορέας, θα μπορούσε να πει κανείς πως η άφιξη του Κρι-Κρι (με την συγκινητική έννοια που έχει η δωρεά του) θα αποτελούσε το γεγονός της ημέρας».

Το δώρο προοριζόταν για τον Λευκό Οίκο, αλλά κατέληξε στο Εθνικό Ζωολογικό Πάρκο της αμερικανικής πρωτεύουσας. Αιτία ήταν οι μεγάλοι πήδοι (πάνω από 15 μέτρα) που συνηθίζουν τα αγριοκάτσικα, πράγμα που καθιστούσε ανέφικτη (αν όχι και… ζημιάρικη) την παραμονή του στους κήπους του Προεδρικού Μεγάρου. Η τελετή παράδοσης-παραλαβής του μετανάστη από τα Λευκά Όρη στην τελική κατοικία του είχε ανάλογη επισημότητα. Ο τότε πρέσβης της Ελλάδας, Αθανάσιος Πολίτης, παρέδωσε το αγρίμι στον διευθυντή του ζωολογικού πάρκου, Ουίλιαμ Μαν, με τα φλας των φωτορεπόρτερ να αστράφτουν απαθανατίζοντας την στιγμή. Πίσω τους, σε εμφανές σημείο, μια πινακίδα ανέφερε: «Ένα ευχαριστώ από την Κρήτη για τη βοήθεια του Σχεδίου Μάρσαλ».

Δεν είναι γνωστό αν είδε ποτέ ο Αμερικανός πρόεδρος το ευχαριστήριο δώρο που του έστειλαν από την Κρήτη. Ούτε πόσοι κάτοικοι και επισκέπτες της πόλης θαύμασαν το «σπάνιο ζώο των Κρητικών βουνών», σύμφωνα με το ταμπελάκι έξω από το κλουβί του. Διάβασαν όμως για αυτό εκατομμύρια αναγνώστες του περιοδικού Life, στο τεύχος Σεπτεμβρίου του 1950: «Σε ένα κλουβί με γυάλινη οροφή περνά τις μέρες του πηδώντας από τοίχο σε τοίχο και μασουλώντας τα φύλλα σφενδάμου που του ρίχνουν. Καθημερινά, οι επισκέπτες σταματούν μπροστά στο έγκλειστο κρι-κρι για να δουν από κοντά αυτόν τον πρεσβευτή από τη μακρινή άκρη της Μεσογείου».

Ένα ακόμα εκτενές άρθρο δημοσιεύτηκε το 1953 στο περιοδικό National Geographic, εστιάζοντας περισσότερο στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού του «εξωτικού» ζώου. Ήταν η τελευταία αναφορά στην εξοχότητά του, αφού λίγο αργότερα ψόφησε. Κάποιοι θεώρησαν ότι ο θάνατός του οφειλόταν στις ζωοτροφές που του έδιναν. Συνηθισμένο στα αγριολούλουδα, τα αρωματικά φυτά και τα βότανα που αφθονούν στα βουνά της Κρήτης, ίσως στάθηκε αδύνατο να… χωνέψει τον σακχαρώδη σφένδαμο της βορειοανατολικής Αμερικής. Άλλοι είπαν ότι το πρόβλημα ήταν οι πολυπληθείς επισκέπτες του πάρκου. Από τη φύση τους τα ζώα αυτά αποφεύγουν την ανθρώπινη παρουσία. Πόσο μάλλον τον συνωστισμό του φιλοθεάμονος κοινού έξω από τον κλωβό του. Κανείς εντούτοις δεν υπέθεσε, έστω και προς στιγμή, ότι ο θάνατος του ζώου μπορεί να οφειλόταν σε κάτι βαθύτερο της –ακούσιας– μετανάστευσης και των συνθηκών εγκλεισμού: Στην ντροπή που αισθανόταν, εξαιτίας του «κρι-κρι» που του φόρτωσαν ως νέα ονομασία.

(Πηγές: άρθρο του Μιχ. Γιακουμάκη στο κρητικό FlashNews.gr και δημοσιεύματα της εποχής. / Εικονογράφηση: αρχείο Α. Μαλανδράκη)