Φάκελος Δ’: Από το βυσσινί σημειωματάριο

Το έθνος
Αφομοιώνουμε όλες τις ιδέες μας ήδη έτοιμες από αλλού, και γι’ αυτό το ανεξίτηλο ίχνος που αφήνει στο νου η προοδευτική κίνηση των ιδεών, προσδίδοντάς του δύναμη, δεν πλάθει τη διάνοιά μας. Μεγαλώνουμε, αλλά δεν ωριμάζουμε. Κινούμαστε, αλλά σ’ ένα στραβό μονοπάτι, δηλαδή, ένα μονοπάτι που δεν οδηγεί στον επιθυμητό στόχο. Είμαστε σαν τα παιδιά που δεν έχουν μάθει να σκέφτονται μόνα τους: όταν ενηλικιώνονται δεν έχουν τίποτε δικό τους – όλη η γνώση τους είναι στην επιφάνεια της ύπαρξής τους, η ψυχή δεν είναι μέσα τους. Αυτή είναι ακριβώς η κατάστασή μας. Οι λαοί, όπως και τα άτομα, είναι όντα ηθικά. Η εκπαίδευσή τους παίρνει αιώνες, όπως παίρνει χρόνια για τους ανθρώπους. Από μια άποψη, θα έλεγε κανείς ότι είμαστε μια εξαίρεση μεταξύ των εθνών. Είμαστε ένα έθνος που δεν μοιάζει να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του ανθρώπινου είδους, αλλά υπάρχουμε μόνο για να διδάξουμε ένα σπουδαίο μάθημα στον κόσμο.

Πιότρ Τσααντάγιεφ. Φιλοσοφικές επιστολές προς μία Κυρία (1829) [Marc Raeff, Russian Intellectual History: An Anthology, Harcourt, Brace & World, Σαν Ντιέγκο 1966, σ. 160]

Ο λαός
Ας υπογραμμίσουμε αυτές τις «δυνατότητες εκγύμνασης»: όσο πιο πολυάριθμη, μαζική και ανοργάνωτη είναι μια ομάδα, τόσο πιο εύκολο είναι να την  κάνουμε να πιστέψει αυτό που θέλουμε και να την παρασύρουμε εκεί όπου θέλουμε.
Το μεγάλο θρεφτάρι είναι συνεπώς το σύνολο των προκαταλήψεων του όχλου, και ίσως ο ίδιος ο όχλος, με τη μορφή της κοινής γνώμης. Αυτή δεν είναι απαραίτητα εσφαλμένη. Μπορεί, τυχαία, να συμπίπτει με την αλήθεια. Είναι όμως συνώνυμη του κομφορμισμού. «Οτιδήποτε συμβάλλει στην εκπαίδευσή μας», συνεχίζει η Σιμόν Βέιλ σ’ ένα ημιτελές απόσπασμα των Γραπτών της Μασσαλίας (1941-42), «αποτελείται αποκλειστικά από πράγματα που τη μια ή την άλλη εποχή έτυχαν της έγκρισης από το μεγάλο θρεφτάρι». Ποτέ παρατηρήσεις της Σιμόν Βέιλ δεν ακούστηκαν τόσο σωστές και ισχυρές. Αυτό το «κοινωνικό τέρας» δεν είναι τίποτε άλλο από το Τέρας της Αποκαλύψεως. Και ο ρόλος των δημαγωγών είναι να κατασκευάζουν τις δοξασίες μιας εποχής, όχι με βάση την αλήθεια, αλλά με βάση τα καπρίτσια του μεγάλου θρεφταριού. Είναι η περίπτωση του σοφιστή: «Όσα το γεμίζουν χαρά τα ονομάζει καλά, ενώ όσα το δυσαρεστούν άσχημα, και δεν έχει κανέναν άλλο τρόπο να τα κρίνει», γράφει ο Πλάτων στο έκτο βιβλίο της Πολιτείας.

Jacques Julliard. Le choc Simone Weil, 2014 [Σιμόν Βέιλ (μετάφραση Τεύκρος Μιχαηλίδης), Πόλις 2016, σ.75]

Ο ηγέτης
[…] οι παρατηρήσεις αυτές αναφέρονται στους ανώνυμους καλλιτέχνες [που κανένα βιβλίο ηρώων δεν τους μνημονεύει] και σε ό,τι αυτοί διέσωσαν με τα ίχνη που άφησαν τα χέρια τους. Κατά πόσον αυτή η έγνοια για τους ταπεινούς και αφανείς συμβάλλει λιγότερο ή περισσότερο στον εξανθρωπισμό της ανθρωπότητας απ’ ό,τι η λατρεία του λαοπρόβλητου ηγέτη, αυτό, όπως και τόσα άλλα πράγματα που το παρελθόν ματαίως προσπάθησε να μας διδάξει, πρόκειται να μας το μάθει ξανά και ξανά το μέλλον.

Walter Benjamin. Έντουαρντ Φουξ, συλλέκτης και ιστορικός (1937) [Για το έργο τέχνης – τρία δοκίμια (μετάφραση Αντώνης Οικονόμου) Πλέθρον 2013, σ. 127 – με μικρές τροποποίησεις]

Το Πλήθος
Συμβαίνει τούτο το παράδοξο σήμερα: κατ’ εξοχήν λόγια σκέψη, σκέψη που αρνιέται κάθε ζωντανή μετακίνηση από τους τύπους, να είναι η σκέψη του πλήθους.

Ελένη Βακαλό. Το Μοντέρνο Πνεύμα στην Τέχνη (1959) [Περ. Κριτική, τχ. 1, Θεσσαλονίκη Ιαν-Φεβ 1959, σ. 1]