Ω, πως ξέρει να τιμωρεί / /ο τύραννος έρωτας / την τόλμη μιας επαναστατημένης ψυχής!
Carlo Milanuzzi

Λυρικά ερωτικά ποιήματα του 16ου-17ου αιώνα με πρωτοτυπία, πνεύμα και πάθος, χωρίς συγκεκριμένη αυστηρή φόρμα, γίνονται τραγούδια για τέσσερις ή πέντε φωνές, τα μαδριγάλια, ανοίγοντας έναν ξεχωριστό δρόμο στην κοσμική μουσική.
Με αφετηρία την Musica Segreta –που άνθησε στην αυλή του δούκα Alfonso d’ Este της Φεράρρα και ακολουθώντας τα λυρικά αλλά και μυστικά μονοπάτια της τέχνης και της ζωής των τραγουδιστριών και συνθετριών του 17ου αιώνα– οι τρεις τραγουδίστριες του φωνητικού συνόλου «Canto Soave» Μάιρα Μηλολιδάκη, Νατάσσα Αγγελοπούλου και Έφη Μηνακούλη, μαζί με την συνοδεία της Κατερίνας Κτώνα στο τσέμπαλο, μας κάνουν κοινωνούς εξαιρετικών τρυφερών εκμυστηρεύσεων· τραγουδιών που έχουν κάτι από την ιερατικότητα των ύμνων, αλλά που ο συνθέτης τους ζητά να υπηρετήσει, με εκφραστική δραματικότητα και κομψότητα συνάμα, ένα κοσμικό, των ανθρώπινων παθών κι επιθυμιών περιεχόμενο.
Να που πρέπει να γυρίσουμε πίσω αρκετούς αιώνες για να θυμηθούμε ότι ο συνθέτης διαβάζει σε βάθος, οικειοποιείται, συνουσιάζεται με ένα ποιητικό κείμενο για να το μελοποιήσει. Το ξέρουν καλά κάποιοι, ελάχιστοι βέβαια, συνθέτες και το παραβλέπουν οι περισσότεροι.
Το μαδριγάλι λοιπόν της Αναγέννησης στην Ιταλία εγκαταλείποντας το θρησκευτικό περιεχόμενο μιας πρωιμότερης φάσης του και μεταλλάσσοντας την frotolla –σύντομο, ελαφρύ κι άσεμνο παιχνιδιάρικο ερωτικό τραγούδι– προς μια πιο εκλεπτυσμένη κατεύθυνση, ακολουθεί την ανανέωση του ποιητικού είδους της εποχής.
Τα λεξικά της γλώσσας –αλλά και της μουσικής– θέλουν την δυσερμήνευτη λέξη μαδριγάλι να έχει διαφορετικές, ενδεχομένως προελεύσεις: Πολλοί φιλόλογοι την συνδέουν με την λέξη mandra που σημαίνει κοπάδι – μαδριγάλι –madriallis– εξηγώντας ίσως κι έναν βουκολικό χαρακτήρα που είχαν κάποια ποιήματα. Άλλοι πάλι οδηγούνται στη λέξη materialis, materiales – το υλικό και κατ’ επέκταση το γήινο ή και το κοσμικό, κάτι που ερμηνεύει ίσως την θεματολογία των τραγουδιών, ενώ τέλος κάποιοι οδηγούνται στη λέξη mater - matricalis και συναντούν εκεί την έννοια της μητρικής γλώσσας, εν προκειμένω της ιταλικής που επεκράτησε σε αυτά τα τραγούδια εκτοπίζοντας την λατινική.
Όπως και να είναι δεν παύουν τα μαδριγάλια να καινοτομούν ως προς την ποιητική τους. Κάτω από την επίδραση των θεωριών του Pietro Bembo, ο οποίος υπήρξε ποιητής, καρδινάλιος και μεταφραστής στον 16ο αιώνα, έπνευσε ένας ανανεωτικός αέρας στην ποιητική γραφή. Ο Bembo επέμεινε όχι μόνο στην σημασία, στο εννοιολογικό πλαίσιο, μα και στον ήχο των λέξεων και στην θέση τους μέσα στην φράση, μέσα στον στίχο. Απελευθέρωσε την έμπνευση δίνοντας της μια θεματική διευρυμένη και πιο σοβαρή, αλλά και την ίδια την φόρμα, προβάλλοντας την αξία όχι μόνον των λέξεων αλλά και του φθόγγου· δίνοντας έτσι ιδιαίτερη προσοχή στην θέση και εναλλαγή συμφώνων και φωνηέντων και στις συνηχήσεις που προκαλούν. Η κατάλληλη χρήση της γλώσσας στο ποίημα, πίστευε ο Bembo, μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα ικανά να καλύψουν όλη την γκάμα της ανθρώπινης έκφρασης, από την γλυκύτητα και την χάρη έως την σοβαρότητα και την θλίψη.
Οι ιδέες του αυτές στάθηκαν καθοριστικές στην διαμόρφωση αυτού του μουσικού είδους. Ο ίδιος επίσης αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για τον Πετράρχη, προβάλλοντας τα διδάγματα για την μουσικότητα του στίχου του. Τα περίφημα σονέτα για την Λάουρα, έναν αιώνιο έρωτα του Πετράρχη, ίσως κατοικούν κρυφά στο βάθος των ποιημάτων που γίνονται μαδριγάλια του 16ου-17ου αιώνα.

Η εξαιρετική συλλογή του Canto Soave [https://fmrecords.net/el/canto-soave-vita-segreta-musica-segreta/] περιλαμβάνει μαδριγάλια των Claudio Monteverdi, Girolamo Frescobaldi, Luzzascho Luzzaschi, Francesca Caccini, Barbara Strozzi, που συναντούν την ευαίσθητη, έξυπνα και ελεύθερα δομημένη ποίηση των Guilio Strozzi, Ottavio Rinnucini, Carlo Milanuzzi, Batista Guarini, Maffeo Barberini, όλοι τους ποιητές με παρεμφερή δράση, μα με δικό τους ιδιαίτερο στίγμα. Μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που΄ναι, όπως έλεγε ο Καρυωτάκης έτσι κι εγώ θα οδηγηθώ να πω δυό λόγια γι΄αυτούς, αν και στην εποχή τους δεν ήταν τόσο άδοξοι.

Ο Guilio Strozzi από την Βενετία, ποιητής και λιμπρετίστας σε έργα του Monteverdi ή του Francesco Cavalli, πατέρας της Barbara Strozzi, τραγουδίστριας και συνθέτριας – Η ίδια, σε αφιέρωση του πρώτου βιβλίου της με μαδριγάλια προς την Vittoria della Rovere, Δούκισσα της Tοσκάνης, με ιδιαίτερη ταπεινοφροσύνη γράφει πως οι στίχοι του πατέρα της, αυτού, όπως λέει, που της έδωσε το επίθετό του και την υλική άνεση, θα μπορούσαν ίσως να απαλύνουν την πλήξη όποιου δεν μείνει ευχαριστημένος με τις φτωχές αρμονίες των τραγουδιών της–. Βέβαια, η Barbara Strozzi υπήρξε, καθώς γράφουν ιστορικοί της εποχής, ο πιό παραγωγικός συνθέτης κοσμικής μουσικής (αδιακρίτως φύλου). Η ίδια μάλιστα έγραφε συχνά και στίχους.

Ο Βattista Guarini, καθηγητής λογοτεχνίας στη Φεράρα και ποιητής, από το 1567 στην αυλή του Alfonso d’ Este, ήταν πατέρας της ονομαστής τραγουδίστριας Άννας Guarini. Θεωρείται ότι έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτών των τραγουδιών στην όψιμη Αναγέννηση και στην αρχή του Μπαρόκ. Στην συλλογή Vita Segreta - Musica Segreta ακούμε μελοποιήσεις ποιημάτων του από τον Luzzascho Luzzaschi, ποιήματα άμεσης, τρυφερής εξομολογητικής διάθεσης και ερωτικής πίστης, αλλά και της γνώριμης ποιητικά από τη αρχαία λυρική ποίηση, αντιδιαστολής της δυναμικής και πολύχρωμης Άνοιξης με την εσωτερική θλίψη της αγάπης.

Ο ποιητής Ottavio Rinnucini είναι αυτός που έγραψε το λιμπρέτο για την πρώτη όπερα στην ιστορία της μουσικής, την όπερα Dafne του Jacopo Peri το 1587. Αργότερα έγραψε κι άλλα λιμπρέτι για έργα κυρίως του Claudio Mondeverdi

Γλυκύτατε αναστεναγμέ που βγαίνεις απ΄αυτό το στόμα έλα να γλυκάνεις τον δικό μου πόνο…
γράφει απευθυνόμενος στον αναστεναγμό της αγαπημένης…
14▶49:18 Dolcissimo Sospiro του Giulio Caccini, Canto Soave & Effi Minakouli

Ο ρομαντισμός μπορεί να αναπτύχθηκε δύο αιώνες μετά αλλά ενυπάρχει πάντα στην φύση των ερωτευμένων, έστω για λίγο όσο διαρκεί αυτή η απελπισμένη ευτυχία, η κατοχή του έρωτα! Κι ας έλεγε ο Γκαίτε ότι ο Ρομαντισμός είναι αρρώστια κι ο Κλασικισμός υγεία… Η αρρώστια αυτή, ακόμη κι αν έβλαψε, εξανθρώπισε όμως κι έκανε, για μια στιγμή έστω, ευτυχισμένους άπαντες.

Ένα χαρακτηριστικό μαδριγάλι του Rinnucini όπου οι παρηχήσεις αλλά και οι συμπλέξεις των φωνών αισθητοποιούν το νόημα της προτροπής, γινόμενες οι ίδιες το επιτακτικό φύσημα του αέρα είναι και το:

su su su pastorelli vezzοsi

Σηκωθείτε όμορφοι βοσκοί
τρέξτε ελάτε να χαρείτε το όμορφο αεράκι

Eδώ και η μουσική απόλυτα ακολουθεί τον βηματισμό της ψυχής, δίνοντας με τα χρώματα και τους κυματισμούς της ένα δροσερό ανοιξιάτικο κάλεσμα.
01▶00:05 Su, Su, Su Pastorelli Vezzosi, του Claudio Monteverdi.

Και από το ύπαιθρο των αισθητηρίων μας που θα έλεγε άλλος μεγάλος ποιητής αυτός, ο Ελύτης, στον Μaffeo Barberini. Έναν ευγενή της Φλωρεντίας με νομικές σπουδές που έζησε στην Ρώμη και αργότερα έγινε πάπας με το όνομα Ουρβανός o 8ος! H θέση του αυτή τον έκανε ίσως να μην διεκδικεί, ή ακόμη και να κρύβει, την πατρότητα στίχων του – που είχαν χάρη και ιδιαίτερους τονισμούς αλλά και κοσμικό, τολμηρό πια για κείνον, ερωτικό περιεχόμενο. Το φωνητικό σύνολο Canto Soave τραγουδά ένα έξυπνο σε δύο μέρη ή σε εσωτερικό διάλογο, θα μπορούσε να πει κανείς, τραγούδι όπου ο ποιητής ερωτά την ζωή του – που είναι συνάμα η δική του ζωή αλλά και λανθάνουσα προβολή της αγάπης του …

– Τι κάνεις εσύ ζωή μου, τι κάνεις μακριά μου
   ποιος σε παίρνει από μένα;
– Τι μπορώ να κάνω
   τ’ άστατα άστρα δεν με λυπούνται
   Αν ο άπιστος έρωτάς μου
   αρνείται μιαν ανάσα στο μαρτύριο μου
   τι μπορώ να πω;

06▶18:34 Che Si Puo Fare της Barbara Strozzi - Canto Soave & Maira Milolidaki

Και κλείνει ο κύκλος των ποιητών με τον Carlo Milannuzzi, συνθέτη που έγραψε θρησκευτική, αλλά και κοσμική μουσική, και ο οποίος παρουσιάζεται ως ποιητής και οργανίστας στη Βόρεια Ιταλία. Μολονότι ήταν ενεργός ιερέας έγραψε πολλά κοσμικά έργα περνώντας απ΄τις απλές μονωδίες στην στροφική άρια. Γράφει:

Ήμουν τρελός που πίστεψα
πώς είχα ασπίδα σίγουρη
ενάντια στον τοξότη τον γυμνό
Κι όμως εγώ ο πολεμιστής
τώρα είμαι δειλός μπροστά του

Και παρακαλεί, μέσα από σειρά εικόνων, η φυλακή του παλιού του έρωτα να ξαναγίνει, για λίγο έστω, ο δικός του παράδεισος.
Όλες βέβαια τις ποικίλες λεκτικές εκμυστηρεύσεις, όλες τις εκφράσεις θλίψης, πόθου, ζήλειας, όλες τις εντάσεις της ψυχής που αποτυπώνει το ποίημα, όταν τις πάρει η μουσική ξέρει να τις μετουσιώνει, να εντείνει τα αισθήματα, να προβάλλει ανάγλυφες τις φόρμες, να δίνει την τέταρτη και πέμπτη διάσταση, τη διάσταση του χρόνου αλλά και του υπερβατικού μετέωρου σε όσα η φωνή ερμηνεύει.
Και είναι μάλιστα η ανθρώπινη και δη η γυναικεία φωνή που μπορεί να υπερίπταται, να αποκαλύπτει σε μια ατέρμονη λες ανύψωση τον ψυχικό ορίζοντα, μα και να κρύβει φωτίζοντας αυτό το τόσο μακρινό και ανέγγιχτο κάτι, κάτι που μήτε η γνώση, μήτε η φωνητική ή ψυχολογική ανάλυση μπόρεσαν να προσδιορίσουν. Το κάτι που άλλοτε λέγεται λύπη άγνωστης γενεάς και άλλοτε όπως εδώ απλά έρωτας ή, μ’ άλλα λόγια, βαθύ κι ανερμήνευτο μυστικό δύο ανθρώπων.
Το σύνολο Canto Sοave ανασηκώνει το πέπλο της μυστικής ζωής, της μυστικής μουσικής αποκαλύπτοντας μας την διαχρονική, διάφανη, εύθραυστη και συνάμα πολύτροπη και εύφορη ανθρώπινη ευαισθησία.