ΜΕΡΟΣ  Δ΄

Το περιβάλλον στην πολυπλοκότητα και την πολυσημία του, κατά κύριο λόγο ως εξειδικευμένου οικολογικού όρου, δεν μπορεί να ορίσει με απόλυτη ακρίβεια κανένα γενικό λεξικό σε οποιαδήποτε γλώσσα. Από τα τρία πρόσφατα νεοελληνικά λεξικά, όπως φαίνεται από τους παρατιθέμενους ορισμούς τους, το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών είναι το μόνο το οποίο καινοτομεί επί της ουσίας καθώς θέτει πρώτη φορά στο επίκεντρο τους ανθρωπογενείς παράγοντες.

• Λεξικό Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη (1998): «Το σύνολο των φυσικών συνθηκών και παραγόντων που επιδρούν στους ζωντανούς οργανισμούς».
• Λεξικό Μπαμπινιώτη (5^η έκδ., 2019): «Ο χώρος, καθώς και όλοι οι παράγοντες που επιδρούν σε έναν οργανισμό και καθορίζουν την ανάπτυξη και την ύπαρξή του (σε αντίθεση με ό,τι σχετίζεται με τα γονίδια)·(κατ’ επέκτ.) όλος ο φυσικός κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε».
• Χρηστικό Λεξικό: «Το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν τη ζωή, τη συμπεριφορά και την ανάπτυξη των έμβιων οργανισμών».

Ανάλογους ορισμούς βλέπουμε σε ξενόγλωσσα λεξικά κύρους, όπως το Le Petit Robert^[1] και το Merriam-Webster.^[2] Το Duden, το κορυφαίο γερμανικό λεξικό, γνωστό για τους εντυπωσιακά σύντομους ορισμούς του, αστόχησε ως προς το λήμμα Umwelt, παρ’ όλο που υπερτερεί έναντι όλων των ξενόγλωσσων λεξικών ως προς την πραγμάτευση του σημασιολογικού πεδίου «περιβάλλον».^[3]
Στον παρακάτω ορισμό διευρύνεται η έννοια του περιβάλλοντος και τονίζεται η αλληλεπίδραση ενός οργανωμένου συνόλου, επακριβώς οριοθετημένου, οπότε διαφαίνονται καλύτερα οι τραγικές συνέπειες που επιφέρουν στο οικοσύστημα οι αλόγιστες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις: «Το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί ένα οργανωμένο σύνολο, συμπεριλαμβανομένου του αέρα, του νερού, της γης, των φυσικών πόρων, της χλωρίδας, της πανίδας, των ανθρώπων και των μεταξύ τους σχέσεων».^[4]
Από τα 77 λήμματα που καταγράφει το λεξικό Duden (8^η έκδοση του 2015), τα οποία ανήκουν στο σημασιολογικό πεδίο «περιβάλλον», επιλέγω δύο τα οποία δεν είναι ευρύτερα γνωστά:
Η περιβαλλοντική ιατρική, Umweltmedizin, αγγλ. environmental medicine, είναι κλάδος της Ιατρικής που ασχολείται με την επίδραση του μολυσμένου περιβάλλοντος, ιδίως των συνθετικών χημικών, στον ανθρώπινο οργανισμό, κατά κύριο λόγο στο ανοσοποιητικό σύστημα.^[5] Παρεμπιπτόντως σημειώνω εδώ ότι τα περιβαλλοντολογικά χημικά, γερμ. Umweltchemikalien, αγγλ. environmental chemicals, εμφανίζουν όχι αμελητέα στατιστική συχνότητα σε νεοελληνικά σώματα κειμένων. Πολλοί δεν γνωρίζουν ότι οι μικροσκοπικές προσμείξεις με την «αθώα» ονομασία αρωματικοί πολυκυκλικοί υδρογονάνθρακες επιταχύνουν την ατμοσφαιρική ρύπανση και αποτελούν πηγή καρκινογένεσης.
Η περιβαλλοντική υγιεινή, Umwelthygiene, αγγλ. environmental hygiene είναι κλάδος της Περιβαλλοντολογικής ιατρικής ο οποίος ασχολείται με τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αποφυγή μόλυνσης του αέρα, του νερού, του εδάφους, των φυτών, των ζώων και των τροφίμων που προκαλούν τα χημικά και τα καυσαέρια. Για τον περιορισμό της μόλυνσης της ατμόσφαιρας από τα αυτοκίνητα προστέθηκε στο Χρηστικό Λεξικό για την ευαισθητοποίηση των πολιτών η Ευρωπαϊκή Ημέρα Χωρίς Αυτοκίνητο (: 22 Σεπτεμβρίου). Ξεκίνησε από τη Γαλλία το 1998: Journée européenne sans voiture. Το 2000 καθιερώθηκε επίσημα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Ο όρος περιβαλλοντική υγεία, αγγλ. environmental health, απασχολεί εξίσου σοβαρά τους πολίτες σε όλο τον κόσμο, οι λεξικογράφοι όμως δεν έχουν δώσει ιδιαίτερη σημασία στις δύο αυτές πολύ σημαντικές λεξικές συνάψεις.
Ποιος θα μας το έλεγε, ότι θα ερχόταν εποχή που θα χαρακτηρίζαμε τα άψυχα κτίρια «άρρωστα», με την κυριολεκτική σημασία του όρου. Ο νεολογισμός σύνδρομο του άρρωστου (πολύ σπάνια: του ασθενούς) κτιρίου, αγγλ. sick building syndrome, νεολογισμός του 1983, δηλώνει μια σειρά συμπτωμάτων, όπως έντονος πονοκέφαλος, εκνευρισμός, εξάντληση, ερεθισμός των ματιών, ως αποτέλεσμα της εσωτερικής ρύπανσης των κτιρίων. Ο αόρατος εχθρός επηρεάζει αρνητικά ακόμα και την ψυχική υγεία ατόμων που αναγκάζονται να εργάζονται επί πολλές ώρες σε ακατάλληλα γραφεία. Η περιβαλλοντική διαχείριση, αγγλ. environmental management, συνίσταται στη διαχείριση των δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης ή ενός οργανισμού που έχει ή δύναται να έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Για τον χειρισμό των σχετικών περίπλοκων προβλημάτων απαιτείται συστηματικά οργανωμένη περιβαλλοντική πολιτική, αγγλ. environmental policy.
Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα (αγγλ. environmental footprint) δηλώνει τις συνολικές επιπτώσεις που έχουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες στο περιβάλλον, με έμφαση στην καλλιεργήσιμη γη, τους υδάτινους πόρους και την ατμόσφαιρα.^[6] Το περιβαλλοντικό αποτύπωμά μας προκύπτει από δύο βασικούς παράγοντες: α). τους απαιτούμενους φυσικούς πόρους για την παραγωγή των καταναλωτικών προϊόντων και των σχετικών υπηρεσιών και β). τη διαχείριση των αποβλήτων, ένα διαρκώς διογκούμενο πρόβλημα. Το οικολογικό αποτύπωμα, ecological footprint, εμφανίζεται λιγότερο συχνά, καθώς αποτελεί υποσύνολο του περιβαλλοντικού. Πρόκειται για την επίδραση που ασκεί στο περιβάλλον ένα άτομο ή μια κοινότητα, όπως εκφράζεται με κριτήριο τη γη που χρησιμοποιείται για τη διατήρηση των απαραίτητων φυσικών πόρων.
Οι βιοτικοί πόροι (αγγλ. biotic resources) είναι ανανεώσιμοι, ενώ οι αβιοτικοί μη ανανεώσιμοι, όπως το αργό πετρέλαιο, τα αποθέματα του οποίου είναι εξαντλήσιμα.
Η ανακύκλωση είναι ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους διαχείρισης των απορριμμάτων και ως λέξη-κλειδί για την προστασία του περιβάλλοντος και την καλλιέργεια οικολογικής συνείδησης βρίσκεται στο επίκεντρο του δημόσιου ενδιαφέροντος. Στους λεξικογραφικούς ορισμούς της ανακύκλωσης επιβάλλεται να προστεθεί ότι η επαναχρησιμοποίηση του προς ανακύκλωση υλικού πρέπει να δίνει νέα προϊόντα της ίδιας ποιότητας με τα ανακυκλωθέντα.^[7] Μισό αιώνα ύστερα από τη δημιουργία του όρου μηδενικά απόβλητα (αγγλ. zero waste, 1970, γαλλ. zéro déchet), ο στόχος αυτός δεν έχει εκπληρωθεί. Μακάρι να υπάρξει συστηματικότερη εκστρατεία για ελάχιστα, έστω, απόβλητα.
Η οικοκαινοτομία, αγγλ. eco-innovation,^[8] ή οικολογική καινοτομία, ecological innovation, συνδέεται άμεσα με την περιβαλλοντική καινοτομία. Οι δύο αναλυτικοί όροι γίνονται εύκολα κατανοητοί στη γενικευμένη σημασία τους, η οικοκαινοτομία όμως αξίζει να λημματογραφηθεί και λόγω της μορφολογικής της ιδιαιτερότητας, όπως η αγροεπιχείρηση, αγγλ. agribusiness, περ. 1955, γαλλ. agrobusiness, 1959.

Τα μικροσφαιρίδια αγγλ. microbeads, 1975, γαλλ. microbilles, 2020, κυρίως από πολυαιθυλένιο και πολυπροπυλένιο, αποτελούν σταθερή πηγή μόλυνσης του περιβάλλοντος. Βρίσκονται σε απολεπιστικά, αφρόλουτρα, κρεμοσάπουνα, ακόμα και σε οδοντόκρεμες. Τα μικροπλαστικά, αγγλ. microplastic, 1990, είναι μικροσκοπικά κομμάτια πλαστικών, μήκους κάτω των πέντε χιλιοστών, που ρυπαίνουν επικίνδυνα το περιβάλλον με άμεσες επιπτώσεις στη διατροφική αλυσίδα και την υγεία. Η καμπάνια Plastic Free Santorini, ελεύθερη από πλαστικό Σαντορίνη, έφερε στην επιφάνεια τον ασυνήθιστο για τη νεοελληνική γλώσσα νεολογισμό ελεύθερος από πλαστικό, ακριβής απόδοση του αγγλ. plastic free.
Το βιομηχανικό χιόνι, γαλλ. neige industrielle, αγγλ. industrial snow, γνωστό από χώρες με έντονη ατμοσφαιρική ρύπανση, δεν είναι το βιομηχανικά παραγόμενο, το τεχνητό χιόνι, αλλά εκείνο που προέρχεται από τη μόλυνση του περιβάλλοντος. Λέγεται, επίσης, μολυσμένο χιόνι ή αστικό χιόνι, γαλλ. neige de pollution, neige urbaine.

Η οικολογική βοσκή, γαλλ. εμπορική ονομασία écopâturage, 2002 (στην Αγγλική αποδίδεται ως eco-grazing), ενδέχεται να λάβει απρόβλεπτες διαστάσεις, καθώς χρησιμοποιούνται σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες «πρόβατα ως χορτοκοπτική μηχανή», ανακύπτει όμως το ηθικό πρόβλημα της καλής μεταχείρισης των ζώων.
Το πράσινο (σπανιότερα οικολογικό) μάρκετινγκ (αγγλ. green marketing) αναφέρεται στο μάρκετινγκ φιλικών προς το περιβάλλον προϊόντων και υπηρεσιών. Παρουσιάστηκε κυρίως από τη δεκαετία του 1980 κ.ε. και διευρύνεται συνεχώς λόγω της αυξανόμενης οικολογικής ευαισθησίας των πολιτών οι οποίοι θέλουν να ξοδεύουν τα χρήματά τους «με τρόπο ευγενικό στον πλανήτη μας».
Η δασοσυστάδα, σπανιότερα δασική συστάδα, αγγλ. forest stand, είναι αυτόχθων δασικός σχηματισμός έκτασης τριών και πλέον στρεμμάτων που διακρίνεται από το γύρω περιβάλλον κυρ. ως προς το είδος των δέντρων και την ηλικία τους.^[9]
Το πάρκο τσέπης, αγγλ. pocket park και vest-pocket park, 1966, ξενίζει ως σχηματισμός, είναι όμως καθιερωμένος σε πολλές χώρες οικολογικός όρος ο οποίος δηλώνει το μικρό πάρκο που δημιουργείται σε πυκνοκατοικημένες περιοχές μεγαλουπόλεων με μεγάλη έλλειψη πρασίνου. Λέγεται, επίσης, μίνι πάρκο, παρκάκι.^[10] Τα πάρκα τσέπης επεκτείνονται και στα προάστια των μεγάλων πόλεων, αλλά και σε επαρχιακές πόλεις, ακόμα και σε αγροτικές περιοχές. Ο κόσμος συνειδητοποιεί έτσι καλύτερα την αξία του πρασίνου ως πηγής υγείας και αισθητικής απόλαυσης. Μέρος αυτού του πάρκου μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως παιδική χαρά. Προβάλλεται, επίσης, καλύτερα ένα μνημείο ή ένα γλυπτό, όταν ο περιβάλλων χώρος διαμορφωθεί σε πάρκο τσέπης.