Οι μεσημβρινοί και οι παράλληλοι της γης, που χρησιμοποιούνται ευρύτατα σήμερα παντού και από όλους μας, στους χάρτες, στα κινητά τηλέφωνα, την υδρόγειο της Google και σε άλλα παρόμοια, επινοήθηκαν στις ακτογραμμές της ανατολικής Μεσογείου. Ήταν στα μέσα της ελληνιστικής περιόδου όταν ο Ερατοσθένης, από την Κυρήνη της Λιβύης και ο Ίππαρχος, από τη Νίκαια της Βιθυνίας (κοντά στη νότια ακτογραμμή της Προποντίδας), διατύπωσαν τις έννοιες και τους τρόπους προσδιορισμού τους, ο πρώτος στην Αλεξάνδρεια και ο δεύτερος στη Ρόδο. Αργότερα, η χρήση τους, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, εξελίχθηκε ενάμιση αιώνα μετά τον Ίππαρχο (στους δύο πρώτους αιώνες της ρωμαϊκής περιόδου) από τον Μαρίνο, από την Τύρο της Φοινίκης και τον Πτολεμαίο τον Αλεξανδρινό.

Με τους μεσημβρινούς και παραλλήλους (κατά το γεωγραφικό μήκος οι πρώτοι και κατά το γεωγραφικό πλάτος οι δεύτεροι) προσδιορίζονται στην επιφάνεια της γης τοποθεσίες (το στίγμα των τόπων), σύνορα και περιοχές ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, πολλές φορές με πολιτικά γεωγραφικά συμφραζόμενα, που άπτονται ζητημάτων του σημαντικού κλάδου της γεωπολιτικής. Για τέτοια θέματα χρησιμοποιούνται κυρίως οι μεσημβρινοί, ως οριογραμμές σε συγκεκριμένο γεωγραφικό μήκος, και για κάποιον σκοπό, άλλοτε συμφωνημένο, δηλαδή με πολυμερείς ή διμερείς διεθνείς συμφωνίες, και άλλοτε αυθαίρετο, δηλαδή μονομερώς. Επίκαιρο παράδειγμα, αντικείμενο εντατικού ενδιαφέροντος την περίοδο αυτή, είναι οι μεσημβρινοί των 28 και 32 μοιρών γεωγραφικού μήκους στην ανατολική Μεσόγειο, που ορίστηκαν μονομερώς από ανήσυχη γειτονική χώρα, για να περιγράψει θαλάσσια περιοχή διεκδικήσεων φυσικών ενεργειακών πόρων.

Όταν οι μεσημβρινοί και οι παράλληλοι απεικονιστούν σε χάρτη αποκτούν μεγάλη εποπτική δύναμη. Μας δείχνουν αμέσως την έννοια και τα συμφραζόμενα του άμεσου ή απώτερου διακυβεύματος που καθορίζουν ή προσδοκούν να επιβάλλουν στον γεωγραφικό χώρο. Πάντοτε σε συνδυασμό με τις ακτογραμμές και τις απεικονίσεις τους σε χάρτες! Είτε ως ένας μεσημβρινός είτε ως ζεύγος μεσημβρινών, άλλοτε συνοδευόμενοι από γεωγραφικούς παραλλήλους και πάντα σε συνδυασμό με τις γεωγραφικά σχετιζόμενες ακτογραμμές ή/και τόπους. Τότε φαίνονται με ενάργεια και διεισδυτικότητα τα πού, τα πώς και τα γιατί των προθέσεων και των στόχων εκείνων που προσδιορίζουν όλα αυτά ως «γεωγραφικούς σκοπούς».

Αυτοί οι γεωγραφικοί σκοποί είναι άλλοτε επιστημονικοί, άλλοτε διευκολύνουν προβολές νοημάτων και ιδεών στον χώρο, άλλοτε είναι γεωπολιτικοί και στρατιωτικοί, αλλά και κάποτε λογοτεχνικοί ή μερικές φορές παιγνιώδεις (για να περνάει η ώρα δηλαδή και να συνηθίζουμε στην ιδέα). Πάντοτε όμως η περιγραφή τους και η προβολή του νοήματος γίνονται καλύτερα και ευρύτερα κατανοητές όταν συναρτώνται και συνδέονται με χάρτη!

Οι μεσημβρινοί της γήινης σφαίρας σχετίζονται με το γεωγραφικό μήκος. Βάζουν μια αφετηριακή αριθμητική τάξη στις 360 μοίρες της περιμέτρου του Ισημερινού κύκλου από τον οποίο διέρχονται. Συνδέονται όμως και με τον χρόνο, γιατί ο χρόνος των 24 ωρών, που χρειάζονται για μια πλήρη περιστροφή της γης, αντιστοιχεί στις 360 μοίρες, επομένως κάθε μεσημβρινός μπορεί να οριστεί σε μοίρες, από μηδέν μέχρι 360, αλλά και σε ώρες, από μηδέν μέχρι 24. Έτσι, η μία ώρα αντιστοιχεί σε 15 μοίρες μήκους, οι οποίες συνηθίζεται να χρησιμοποιούνται σε παγκόσμιους χάρτες ως σταθερή απόσταση μεταξύ των μεσημβρινών. Για να γίνουν όμως όλα αυτά πράξη, και να έχει πρακτικό νόημα η αντιστοιχία γεωγραφικού μήκους και χρόνου, θα πρέπει προηγουμένως να οριστεί το πού θα βρίσκεται το μηδέν των 360 μοιρών, δηλαδή το πού του μηδέν των 24 ωρών. Καθόλου, μα καθόλου εύκολο! Όχι τόσο όταν ο καθορισμός του πού γίνεται και εφαρμόζεται αυθαίρετα και παραμένει έτσι, αλλά όταν αυτό το πού συμφωνηθεί, με όσο το δυνατόν περισσότερους, ώστε να αποκτήσει πρακτική εφαρμογή σε οικουμενική κλίμακα... Η συμφωνία είναι πάντα πιο δύσκολη από την αυθαιρεσία, γιατί απαιτεί ωριμότητα, αλλά και έχει πάντα μεγαλύτερη διάρκεια, κυρίως όταν οι συμφωνούντες είναι περισσότεροι!

Τα πράγματα είναι πολύ πιο εύκολα με τον προσδιορισμό των γεωγραφικών παραλλήλων, αφού αυτοί σχετίζονται με τα γεωγραφικά πλάτη που έχουν ως μηδέν τους τον έναν και μοναδικό Ισημερινό, τον μέγιστο κύκλο όλων των παραλλήλων. Αντίθετα με την περίπτωση των μεσημβρινών, που είναι όλοι τους ίσοι κύκλοι στη γήινη σφαίρα και γι’ αυτό χρειάζεται να συμφωνηθεί ένας ως το πού του μηδέν των μηκών, ο Ισημερινός είναι το ένα και μοναδικό πού του μηδέν των πλατών και «δεν σηκώνει παζάρι». Έτσι το γεωγραφικό πλάτος των παραλλήλων ορίζεται από το μηδέν του Ισημερινού μέχρι τις +90 μοίρες του βόρειου Πόλου, στο βόρειο ημισφαίριο της γης, και από το μηδέν μέχρι το –90 μοίρες του νότιου Πόλου, στο νότιο ημισφαίριο. Οι γεωγραφικοί παράλληλοι δεν έχουν σχέση με τον χρόνο, όπως έχουν οι μεσημβρινοί, και το γεωγραφικό πλάτος δεν σχετίζεται με τον χρόνο, με την έννοια που σχετίζεται το γεωγραφικό μήκος. Αυτός είναι και ο λόγος που από τους αρχαίους χρόνους το πλάτος προσδιορίζονταν ευκολότερα, γρηγορότερα και σωστότερα από το μήκος. Γιατί το μήκος χρειαζόταν τη (μετρητική) γνώση του χρόνου, που παρέμεινε αβέβαιη και ανακριβής μέχρι το β΄μισό του 17ου αιώνα στη στεριά και μέχρι σχεδόν τα τέλη του 18ου αιώνα στη θάλασσα!

Σήμερα, όταν όλος ο κόσμος μιλάει για το πλάτος εννοεί ότι, το πού του μηδέν του είναι ο Ισημερινός (όπως και στην αρχαιότητα), ενώ όταν μιλάει για το μήκος εννοεί ότι, το πού του μηδέν του είναι το αστεροσκοπείο του Γκρήνουιτς στο Λονδίνο, το οποίο ορίστηκε ως το μηδέν των μηκών με συμφωνία, πριν 135 χρόνια, σε ειδικό διεθνές συνέδριο στην Ουάσιγκτον, διάρκειας ενός μηνός! Εκεί, το φθινόπωρο του 1884 και μετά από σχετική προετοιμασία σε συναφή συνέδρια στη Βενετία το 1881 και στη Ρώμη το 1883, έναν σχεδόν αιώνα μετά την πρώτη ακριβή μέτρηση του χρόνου με ρολόι στη θάλασσα (δηλαδή του γεωγραφικού μήκους), 23 κράτη, από τα 26 που συμμετείχαν (11 από την Ευρώπη, 11 από την Αμερική, 3 από την Ασία και 1 από την Αφρική), χωρίς ακόμη τη συμμετοχή της Ελλάδας σε τέτοια θέματα, συμφώνησαν το πού του μηδέν των μηκών και του χρόνου να είναι ο μεσημβρινός του Γκρήνουιτς. Η Γαλλία, με τη Βραζιλία και τον Άγιο Δομίνικο δεν συμφώνησαν, προτείνοντας έναν γεωπολιτικά «ουδέτερο» μεσημβρινό που δεν θα είχε την πολιτική χροιά που αντιπροσώπευε η επιλογή του Γκρήνουιτς, αλλά και δεν θα χώριζε γεωγραφικά την Ευρώπη σε δύο μέρη (όπως συμβαίνει με τον μεσημβρινό του Γκρήνουιτς). Βέβαια δεν είναι γνωστό αν η Γαλλία θα είχε πρόβλημα με τον «χωρισμό» της Ευρώπης αν το μηδέν των μηκών της συμφωνίας ήταν ο μεσημβρινός των Παρισίων, αλλά ούτως ή άλλως μέχρι το 1911 το Παρίσι δεν είχε αποδεχτεί το Γκρήνουιτς ως το μηδέν των μηκών.

Η μακρά και πιεστική διαλεκτική επιχειρηματολογία των Γάλλων (τελικά μοναχική) υπέρ μιας «ουδέτερης» λύσης, για έναν μεσημβρινό του μηδέν των μηκών, κατέληγε σε εκείνον των Αζορών (κοντά στον αρχαίο μεσημβρινό των Μακάρων νήσων των Μαρίνου και Πτολεμαίου) ή, εναλλακτικά, στον μεσημβρινό του Βερίγγειου πορθμού. Δεν έπεισε όμως την πλειοψηφία. Μια συμβιβαστική πρόταση χρήσης του «αντι-μεσημβρινού» του Γκρήνουιτς, σε απόσταση 180 μοιρών ή 12 ωρών από αυτόν, έπεσε επίσης στο κενό. Οι προτάσεις της Γαλλίας με τις οποίες συντάχθηκαν μόνο η Βραζιλία και ο Άγιος Δομίνικος δεν πέρασαν. Ούτε τα επιστημονικά επιχειρήματα υπέρ των προτεινόμενων λύσεων έπιασαν τελικά τόπο. Επικράτησε, ως καταλύτης, το «πρακτικό» επιχείρημα των Βρετανών υπέρ του Γκρήνουιτς: το 65% των πλοίων σε όλες τις θάλασσες του κόσμου, που αντιπροσώπευε το 75% της παγκόσμιας χωρητικότητας, αναφέρονταν ήδη στο αστεροσκοπείο του Γκρήνουιτς για τον κατά το μήκος εντοπισμό του στίγματός τους. Στη δεύτερη θέση, τα αντίστοιχα ποσοστά για τα πλοία που χρησιμοποιούσαν το αστεροσκοπείο των Παρισίων ήταν μόλις το 10% και 8%. Το «μέγεθος των αριθμών» που προέβαλε η Βρετανία ήταν κατά πολύ βαρύτερο από το «μέγεθος των ιδεών» και των διαλεκτικών επιχειρημάτων της Γαλλίας και έτσι στην ψηφοφορία το σχεδόν 90% των συμμετεχόντων κρατών επέλεξε το Γκρήνουιτς ως τον μεσημβρινό του μηδέν των μηκών και της παγκόσμιας αναφοράς του χρόνου.

Ο ορισμός του μεσημβρινού του Γκρήνουιτς, ως το μηδέν των μηκών, με την ισχύ διεθνούς συμφωνίας βασισμένης σε «εντυπωσιακό» και πολύ «επικοινωνιακά πειστικό» πρακτικό επιχείρημα για την παγκόσμια οικονομία, οπτικοποιήθηκε στους παγκόσμιους χάρτες και πήρε χαρτογραφικό νόημα. Πήρε όμως και έναν εξ ορισμού σαφή γεωπολιτικό χαρακτήρα υπερκαλύπτοντας την αρχή της (επίσης γεωπολιτικής) «ουδετερότητας» που προέβαλε η γαλλική πλευρά, προφανώς για να εξουδετερώσει τα βρετανικά συμφραζόμενα στο μείζον αυτό γεγονός, που θα περνούσε θριαμβευτικά και τους χάρτες.

Ήταν όμως άραγε αυτή η πρώτη περίπτωση στην ιστορία που ο ορισμός ενός μεσημβρινού έπαιρνε γεωπολιτικό χαρακτήρα παγκοσμίων διαστάσεων;

(Συνεχίζεται, με την παραδοχή ότι τα θέματα περί των μεσημβρινών και παραλλήλων θεωρούνται τόσο απλά και εύληπτα ώστε να αρκεί η διδασκαλία τους στην Α΄ και Β΄ γυμνασίου. Επομένως οι αναγνώστες του «Χάρτη» δεν θα δυσκολευτούν στην κατανόησή τους. Αν όμως συμβεί το αντίθετο αυτό θα οφείλεται αποκλειστικά στη δυσκολία του συγγραφέα να εκφράσει τα θέματα και όχι στις σχετικές επιλογές του εκπαιδευτικού μας συστήματος)