^{Χρειαζόμαστε τα παρατηρητήρια του εσωτερικού ουρανού
Αντρέ Μπρετόν}

Τα δάση πέρα στο βάθος, ορυζώνες σχεδόν παντού όπου αλλού κι αν κοιτάξω, λόφοι από ασβεστόλιθο, μυρωδιές φρεσκοπλυμένου χόρτου. Ένα πρώτο πέρασμα από τη διοικητική περιφέρεια του My Duc. Η υγρασία των τροπικών, η σκιά του όρους Huong, τα θρυλούμενα των δέντρων, η διάρκεια των θυμιαμάτων, η ευσέβεια των βράχων: το σπήλαιο Huong Tich, σε απόσταση εβδομήντα περίπου χιλιομέτρων από το Ανόι, προς τα νοτιοδυτικά, διηγείται δράσεις από τη δική του μυθική διαδρομή. Ένας από τους ιερότερους χώρους του Βιετνάμ, υπολογίζεται ότι περιήλθε στη γνώση του ανθρώπου πριν από δύο χιλιάδες περίπου χρόνια. Ανήκει στην οικογένεια των διάχυτων αξιοθέατων που συναντάμε διατρέχοντας τη ραχοκοκαλιά της χώρας. Προβάλλοντας κυρίως, με τη δέουσα αξιοπιστία, την εικόνα της μη πλήρους απομάγευσης του κόσμου, η σκηνοθεσία δεν αρκείται να διδάξει γεωφυσικά ήθη, αλλά θέλει να γίνει κομμάτι μας, να ενωθεί με το φάσμα των ισχυρότερων έως σήμερα εντυπώσεών μας. Ισχυρίζομαι ότι το ένυλο αγαθοποιό σύστημα, που μας περιβάλλει παιδιόθεν, μπορεί να μην αποκαλύπτεται με την πρώτη ματιά, αλλά μας καλεί να το οικειοποιηθούμε την κατάλληλη, δηλαδή πεπρωμένη, στιγμή, μέσα από την πληθώρα των συμβολικών προτάσεων οι οποίες παρέχονται αφειδώς εδώ. Η συνέργεια της Φύσης μαρτυρεί άλλωστε μιαν εξαιρετική σύμπνοια των στοιχείων της.

Η εντός του σπηλαίου Huong Pagoda, γνωστή στους διαβασμένους επισκέπτες περισσότερο ως Αρωματική Παγόδα, πλαισιωμένη από μια σειρά εντυπωσιακών σταλακτιτών, συμπεριλαμβάνεται στα πλέον προωθημένα εμβλήματα των βουδιστών. Χτισμένη τον 17ο αιώνα, εξακολουθεί να συνιστά κέντρο λατρείας, αλλά και ποικίλων πολιτιστικών εκδηλώσεων. Απαγγελίες ποίησης, θεατρικές παραστάσεις, λαογραφικές επιδείξεις και χορευτικές επιδόσεις διαρκούν σε ετήσια βάση επί τρεις μήνες. Αρχίζουν την έκτη ημέρα του σεληνιακού έτους και ολοκληρώνονται περί τα τέλη Απριλίου. Υπολογίζεται ότι κατά την έναρξη του εορτασμού ένα εκατομμύριο και πλέον επισκέπτες, αψηφώντας τη βροχή και το κρύο της εποχής φτάνουν ως τη βάση της Παγόδας. Αφού ανεβούν τα απαραίτητα χίλια σκαλιά, τους δεξιώνεται η χάρις των ευωδιαστών πετρωμάτων. Πρόκειται ασφαλώς για τους πιστούς οπαδούς του βουδισμού και των κλάδων του, αλλά και για αμέτρητους αλλόθρησκους τρίτους, οι οποίοι ανατροφοδοτούν γενναία τόσο την τουριστική ευεξία του τόπου όσο και την προσήλωσή τους στην ειδικότερη, εύγλωττη εν τέλει, μεταφυσική υπόσταση των πραγμάτων.

Η απόσταση από τις δύο αφετηρίες των λεωφορείων ως την αποβάθρα Ben Duc ποικίλλει. Αν ξεκινήσει κανείς από το LuongYen, χρειάζονται τρεις ώρες, ενώ από το GiapBat αρκούν δύο. Το δεύτερο μέρος του ταξιδιού ως τον τελικό προορισμό, το συγκρότημα των σπηλαίων δηλαδή, διαρκεί σαράντα πέντε λεπτά περίπου, αν προτιμηθεί το ρεύμα του Yen Stream, του ποταμού δηλαδή που ρέει σ’ αυτά τα μέρη, και μια από τις πολλές ευρύχωρες βάρκες που διαθέτουν εδώ. Ορισμένες φορές το χρόνο απαιτούνται ως και πέντε χιλιάδες τέτοια πλεούμενα για την άμεση μεταφορά των επισκεπτών. Υπάρχουν βέβαια αρκετοί οι οποίοι συνεχίζουν με αυτοκίνητο, ιδίως όταν είναι κάπως ανήσυχα τα νερά του ποταμού. Έχω δει τις όχθες του σε περίοδο πανηγυρικών εκδηλώσεων. Φορτωμένες με πολύχρωμα φανάρια-σήματα μιας πεποίθησης θαυμάτων.

Η ροή του Yen. Η αμείωτη ορμή ξανά στην υπηρεσία των μεταφορικών μέσων. Το νερό - οδηγός. Οι βάρκες κουβαλούν κυρίως θαυμασμό. Ο συντονισμός του άλογου στοιχείου με τους ανθρώπους του ποταμού αποδεικνύεται εξαιρετικά αποτελεσματικός. Πόσο γρήγορα αφηγείται το ποτάμι. Πόσο γρήγορα κυλούν, επανέρχονται και αποτυπώνονται στο νου έπαινοι και εγκώμια για το περιβάλλον. Κατορθώνω να απομονώσω κάτι ακόμη…(Πόσο αργά γράφω τώρα. Η κίνηση αντίστροφη. Ανάπλους. ΄Η μάλλον ανα- ταξίδι. Η ταχύτητα εκμηδενισμένη όμως. Οι λέξεις προσγειώνονται στο φύλλο του τετραδίου με δισταγμό. Σαν ντροπή. Προδίδουν φύση. Δίπλα μου ανοιχτό και ένα άλλο παρελθόν. Μια άλλη πρωτεύουσα. Λονδίνο 28 Δεκεμβρίου 1931: «Δεν είμαι γεννημένος ταξιδιώτης. Σε κάθε μου νέα αλλαγή μού χρειάζεται πολύς καιρός και πολλή προσπάθεια για να ξανασμίξω εκείνο τον εσωτερικό ρυθμό που μας κάνει να πιστεύουμε πως υπάρχουμε. Το μόνο ταξίδι που θα καταλάβαινα θα είταν το προσκύνημα. Τα άλλα ενεργούν πάνω μου σα μια οχληρή μετακόμιση». Από επιστολή του Γιώργου Σεφέρη στον Κωστή Παλαμά. Το ποτάμι βολικό, κατεβάζει συλλογική εμπειρία απομακρύνσεων και προσεγγίσεων. Φωτοαντιγράφω μέσα στην πρωινή νηνεμία του δωματίου μου στην Τζακάρτα, αναλογιζόμενος πορείες, αναδιπλώσεις του είναι και ευεργεσίες των χώρων.)

Με τη βοήθεια των ντόπιων φίλων μαθαίνω: ο πολέμαρχος TrinhSam, κυρίαρχος του Βόρειου Βιετνάμ από το 1767 έως το 1782, δεν παρέλειψε, σε μια επίσκεψή του το 1770, να χαράξει στο εσωτερικό του σπηλαίου την ευαρέσκειά του για τη δωρεά αυτή της πρόνοιας του περιβάλλοντος, διακηρύσσοντας ότι συνιστά την ωραιότερη όψη της χώρας του. Η επιγραφή, σημάδι μιας άδολης παρέμβασης στην επιφάνεια του βράχου, δείχνει αποφασιστικότητα κι ενάργεια μαζί. Ό,τι προσπαθώ ν’ απομνημονεύσω ανακαλεί πυγμή και τρυφερότητα: ίσως ο TrinhSam να έγραφε κρυφά ποίηση ή να ήταν και επιδέξιος ζωγράφος. Ερευνητέον.

Σταλαγμίτες. Ξεφυτρώνουν σύμφωνα μ΄ ένα σχέδιο, άγνωστων συντεταγμένων, ή είναι μαθηματικά ανυπότακτοι: η απορία μου δείχνει μάλλον αφέλεια, πλην όμως δεν υποτάσσω εύκολα μέσα στη σπηλιά την αυθορμησία του κυματοειδούς μονολόγου. Κάποιοι από αυτούς φτάνουν ως τους ώμους μου. Ναι, οι σταλαγμίτες δείχνουν προς τον ουρανό της Παγόδας. Από εκεί άλλωστε δεν κατέβηκαν ως τα πόδια της; Δείχνουν, φρονώ, εκείνο ακριβώς που διαβάσαμε στον ηρωικό επίλογο του Τίμαιου: «Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι το κυρίαρχο είδος της ψυχής, αυτό που δώρισε ο θεός στον καθένα μας, είναι ένας δαίμων. Είναι αυτό που, όπως είπαμε, κατοικεί στην κορυφή του σώματος και μας ανυψώνει από τη Γη προς τον συγγενικό μας ουρανό. Γιατί η αλήθεια είναι ότι είμαστε φυτά όχι της Γης αλλά του ουρανού». Η πλατωνική ζωγραφιά δεν έχει ξεθωριάσει μέσα στους αιώνες. Ακόμη και στην Αρωματική Παγόδα ξεδιπλώνεται με το ανάλογο τακτ και μας συντηρεί.

Στην Αρωματική Παγόδα φώλιασε κάποτε η θηλυκή εκδοχή εκείνου του θεού ο οποίος λέγεται ότι στέργει ενεργώς τον κόσμο. Χωρίς την επιβολή ποινών ή των μαρτυρίων εκείνων τα οποία δοκίμασε ο βιβλικός Ιώβ. Πρόκειται για την Quan Am, που θέλει ν’ ακούει τον πόνο του ανθρώπου, που συμμερίζεται βάσανα, κατατρεγμούς και ολέθριες ατυχίες του βίου. Συνιστά τη βιετναμέζικη παραλλαγή της bodhisattva των ινδουιστών. Είναι το πνεύμα, ειδικότερα, το οποίο έχει δεχθεί την ανεκτίμητη δωρεά της ευεργετικής φώτισης. Η αρχαία ανάγκη της σωτηρίας των ψυχών οδήγησε ως το Βιετνάμ τη φιλάνθρωπη αυτή υπόσταση. Ήρθε εδώ για ν’ απαλλάξει ορισμένους πιστούς από το όνειδος της απώλειας του είναι τους. Η προσευχή της Quan Am αποτελεί για αρκετούς οπαδούς της προσευχή μιας ακήρατης οικουμενικής οντότητας. Η εν θερμώ διαμεσολάβησή της προς τον Ουρανό της Ανοχής διατηρεί πράγματι ως σήμερα έντονη τη μυστικιστική υφή της. Η συνειδητή προσπάθεια να ελεγχθεί και να τιθασευτεί στη συνέχεια η προς τα έξω εμπέδωση του θεϊκού στοιχείου, ό,τι εν ολίγοις το απανταχού ιερατείο δικαιωματικά κατά τη γνώμη του προωθεί, βρίσκει εδώ την απρόσμενη διέξοδο της χαλάρωσης: οι βράχοι του Huong αντιστέκονται ευθαρσώς στη συνήθη αυστηρότητα των επίσημων δογμάτων, δεν απομακρύνουν, δεν καταριούνται τον αλλόθρησκο. Παρέχοντας το προνόμιο της συμμετοχής στα μυστήρια της Αρωματικής Παγόδας, οι βράχοι λειτουργούν ως αυτόκλητοι, πλην όμως αναγκαίοι, υπερασπιστές της Quan Am. Το έλεος καθολικό. Δείχνοντας σεβασμό στο όνειρο της υπαρξιακής κάθαρσης, οι Βιετναμέζοι καλλιέργησαν σταδιακά, με τους δικούς τους τρόπους, την προοπτική της ταύτισής μας με τους καθαρμούς της Αρωματικής Παγόδας. Εξ ου κι αυτό το αίσθημα της γαλήνης που αποτυπώνεται πρωτίστως στα σπλάχνα της ώρας.

*

Οι παραφαρμακευτικές προτάσεις, αναμενόμενες, πρόθυμες για άμεση κάθαρση, προσφέρονται σε διάφορα σημεία του προσκυνήματος. Βότανα, ρίζες, ελαφρώς ψαλιδισμένες, κυλινδρικά μυστικοπαθή αφεψήματα, αποξηραμένα φρουτάκια, τεμάχια φύλλων όχι ιδιαίτερα γνωστών φυτών, αποσπάσματα μίσχων και βεβαίως περισσότερο οικεία, παραδοσιακά ιαματικά παρασκευάσματα. Οι πωλητές δεν παραλείπουν να τονίζουν κάθε τόσο ότι εγγυώνται προσωπικώς τα ευεργετικά αποτελέσματα. Και δεν είναι λίγα, ισχυρίζονται. Από τις επιφάνειες όλων αυτών των προϊόντων, που απλώνονται αφειδώς σε σεντόνια και χαλάκια ή γεμίζουν πλαστικές πιατέλες και ημιδιαφανή, γυάλινα βαζάκια, αμφιβόλου καθαριότητος, προκύπτουν αβίαστα πολλές, ασυνήθιστες για τους περισσότερους επισκέπτες χρωματικές συνθέσεις. Θα ενθουσίαζαν θαρρώ έναν Πολ Γκογκέν ή έναν Πιτ Μοντριάν. Οι αποχρώσεις των ελιξιρίων της σκοτεινής αλλά σύμμαχης στη συγκεκριμένη περίπτωση φύσης μήπως δεν αποτελούν όμως κάποια στιγμή επεισόδια και της δικής μας υπόστασης, της δικής μας αισθητικής περιπέτειας, παύοντας το κρίσιμο δευτερόλεπτο να είναι απλώς χρώματα; Σε σχετικά χαμηλές τιμές, οι αθρόες συνταγές ευζωίας ανακαλούν αντίστοιχες εκφάνσεις της ματαιοδοξίας μας, της ανίατης απληστίας μας για πάση θυσία παρατάσεις του χρόνου ζωής, σε διάφορα μήκη και πλάτη της γης. Ο Κομφούκιος, ακούραστος, ως γνωστόν, υποστηρικτής της άποψης ότι όλοι οι άνθρωποι συναπαρτίζουν έναν καθολικό χαρακτήρα, έναν πάγιο ανά τους αιώνες Άνθρωπο, μου γνέφει, προτού υποκλιθεί ανάλαφρα ανάμεσα στους ζωηρούς, εύθυμους κρίνους, που μας περιμένουν στην επιστροφή. Δεν τους είχα δώσει την πρέπουσα προσοχή φτάνοντας εδώ. Τώρα τους μελετώ. Τους θέλω δικούς μου.

*

Μέσα στο πλαίσιο των γνωστών ρυθμίσεων, ανελαστικών ή μη, του συγκεκριμένου πολιτειακού κατεστημένου, η Quan Am φαντάζει βέβαια με την πρώτη ματιά σαν το ευκρινές απολίθωμα ενός πολύ μακρινού παρελθόντος. Πιθανότατα παράδοξου. Μια εικασία, ένα απόσπασμα απολεσθέντος μουσείου: μια προσφιλής, άκακη θεότητα ταριχευμένη. Ασφαλώς τετελεσμένη. Ένα επίμονο ίχνος απελπισμένων ευχών, συλλογικών και ατομικών. Το πριν της Quan Am είναι προφανώς ο θρίαμβός της. Το τώρα της, ένας ακόμη τύμβος των αυταπατών μας. Τα τάματα όμως πολλών επισκεπτών επιμένουν να τη συνδέουν άρρηκτα με το όνειρο του παρόντος. Οι διανοητικές επαφές, το πλησίασμα, το άγγιγμα του όσιου μεγάλιθου την αποκαθιστούν με τάξη. Η φρόνηση, η αγαθή πρόνοια των αφιερωμάτων αποτελεί κατεξοχήν πειστήριο παραμονής στο πνεύμα του τόπου. Δεν εννοώ ότι η εμμονή στο πρόσωπο της Quan Am υπονομεύει το έδαφος της πραγματικότητας. Απλώς, το ενισχύει δυναμικά.

Τι περισσεύει από το περίγραμμα, από το σώμα των όγκων; Εννοώ κάτι που δεν είναι Παγόδα; Συστατικό ή παράρτημα της τρισδιάστατης αλήθειας της; Όσα τυχόν αίρονται, όσα δεν δένουν καταρχήν με τη συνολική της πρόταση, εκτιμώ ότι ανήκουν σ’ έναν πρόλογο, σε ένα σχεδίασμα χώρου, ο οποίος μας προετοιμάζει για όσα θα δούμε μόλις αξιωθούμε τις συνθήκες αυτής της γεωδαισίας. Διαπιστώνω στο μεταξύ ότι η ανθρώπινη παρουσία μόλις που διακρίνεται στο περιθώριο του ευρύτερου οπτικού πεδίου. Περισσότερο αυτόκλητος μάρτυρας, παρά ουσιώδης ή βέβαιος παράγων του γίγνεσθαι, ο τυπικός επισκέπτης δοκιμάζει προς το τέλος της περιήγησης ν’ αντλήσει συμπεράσματα τοπίου. Όσο κι αν αφήνεται εντελώς ανυπεράσπιστος στην πλημμυρίδα των μέτρων, των αποστροφών και των αμέτρητων παιχνιδισμάτων της θέας, ο ευαισθητοποιημένος δέκτης θ’ αποκομίσει, θα ιδιοποιηθεί Μορφές. Η έξαρση, η ανύψωση από τη φθορά, ίσως να είναι το νέο του βλέμμα. Τυχερός όποιος το διατηρήσει στο μέλλον της ανίας που κατά πάσαν πιθανότητα τον περιμένει στην πύλη της επανόδου στα ίδια.

*

Δεν αφήνει κανένα περιθώριο υπαγωγής του σε άλλες κλίμακες: κυρίαρχο, αλλά όχι εξουθενωτικό, το γκρίζο χρώμα είναι η αμετάβλητη παράμετρος της ημέρας. Ένας καταληπτός ουρανός, καθόλου βαρύς, που δεν τιμωρεί, που δεν μας καθηλώνει στη γωνία μελαγχολικών εντυπώσεων. Συντροφικό χρώμα, συνάλληλο των βιωμάτων. Ίσως τώρα να είναι το αρμοδιότερο συνώνυμο της θαλπωρής. Της νηφάλιας συνδιαχείρισης των φαινομένων. Το γκρίζο των χαμηλών τόνων, ο καλός αγωγός των συμφραζομένων. Αλλά κι η θερμοκρασία σύντροφος. Χωρίς ανατροπές, ανακουφιστικά σταθερή. Η δροσιά έρχεται σαν υπόμνηση φιλοξενίας. Όσο ανεβαίνω, τόσο περισσότερο αισθάνομαι. Η Παγόδα, το όριο των δυνατοτήτων μου για ανάβαση και κατάβαση: και οι δύο εμπειρίες, δεν θα το ξεχάσω, ολοκληρώνονται σε συνθήκες φιλότητας. Δεν υπάρχει τώρα κάποιο στοίχημα για να με ερεθίσει να το κερδίσω ή να το χάσω εντίμως. Δεν υφίσταται αγώνας πορείας, ούτε εκπλήρωση σχεδίων μιας υπερχειλισμένης νεότητας. Κανένα άθλημα ματαιοδοξίας. Μόνο αγωγή υλικών και νοουμένων.

Μπαίνοντας στην Αρωματική Παγόδα, νιώθω ότι μεταβαίνω σ’ έναν εκτός τόπου και χρόνου κόμβο αλληλουχιών. Οι σειρές των συνειρμών, στους οποίους με παραπέμπουν, είναι επόμενο να με διεγείρουν. Θέλγμα. Η προσήνεια των λίθων, οι σύνδεσμοι των κύριων και των επικουρικών δοξασιών με όσα πιστεύουμε ότι μας συνιστούν ως φορείς ήθους, η διαπλάτυνση των εσωτερικών μας οριζόντων: μόλις πατήσει το πόδι μου εδώ, το πνεύμα της σπηλιάς με περιβάλλει σαν δρώμενο, σαν άσμα. Ο αρχαίος οικείος. Σαν να με περίμενε από καιρό. Τα περίπλοκα αινίγματα της ζωής υποχωρούν, έστω για λίγη ώρα, στο βάθος της σκηνής. Ελεύθερη πρόσβαση στην καθαρότητα της σκέψης. Το απτό και το καθημερινό στοιχείο της ζωής αλλοιώνεται αυτομάτως από την αθρόα, απερίσπαστη μετάγγιση του διαφορετικού. Πρόκειται ασφαλώς για μια θετική αλλοίωση. Μια αίσια προαγωγή. Οι όροι της αντίληψης σαφώς διευρύνονται. Η παρουσία της θεότητας μπορεί να πιστοποιηθεί στην προθήκη της Αρωματικής Παγόδας: είναι το αληθινό πρόσωπο της καθ’ όλα δημιουργικής φαντασίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ

Πλάτων, Τίμαιος, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Βασίλης Κάλφας, εκδ. Πόλις 1995

ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Γιώργου Βέη ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.