^{ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΜΕ ΤΟΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ}

Η ποίησή σου είναι μια ποίηση δύσκολη, στην κατανόησή της. Όμως οι στίχοι σου δεν είναι ελεύθεροι, μοιάζουν να γεννιούνται από μια βαθιά αναγκαιότητα. Ποια είναι αυτή;

Η αναγκαιότητα είναι πάντοτε η ίδια: να αποσπάσεις κάποια λέξη από το σκοτάδι και να την παραδώσεις σε ένα βλέμμα. Οι δικές μου λέξεις έρχονται από κει, από κείνο τον δύσκολο τόπο, δύσκολο και περίκλειστο, από κείνο το σκοτεινό δωμάτιο στο όποιο είναι κλεισμένες και ζητούν να βρουν μια μορφή, για να μην μένουν εκεί σιωπηλές σε μια μόνο καρδιά. Και είναι αλήθεια ότι δεν είναι ελεύθερες: η πορεία από αυτό το δωμάτιο στον κόσμο, η πορεία από την σιωπή στην φωνή είναι μια πορεία γεμάτη από κινδύνους και παγίδες. Δεν μπορεί να είμαστε ενθουσιασμένοι, περίεργοι ή αυθαίρετοι. Η έξοδος είναι μία μονάχα. Ένας μονάχα είναι ο τρόπος με τον οποίο η λέξη μπορεί να ολοκληρωθεί. Γι’ αυτό η λέξη θα πρέπει να μετρήσει τα βήματα και να τα οδηγήσει σε κείνο τον δρόμο που είναι και η σωτηρία της και ένας δρόμος υποχρεωτικός: δεν υπάρχει άλλος τρόπος για τη λέξη παρά από αυτό που θα χαραχτεί στην σελίδα. Και ο αναγνώστης θα πρέπει να τον νοιώσει: είναι ο μοναδικός τρόπος.

Σε μια συνέντευξή σου μιλάς, για μια σκοτεινή ζώνη, όπου μπορείς να πας μόνο εσύ, όπου οι άλλοι δεν μπορούν να σε φτάσουν…

Υπάρχουν στιγμές τέτοιας μοναξιάς… στιγμές ή μέρες… μήνες… χρειάζεται να τους περάσεις μόνος… κανένας δεν μπορεί να σε βοηθήσει… είμαστε σε έναν τόπο χωρίς διάλογο… είμαστε σε μια μετωπική επικοινωνία με τον θάνατο ή με την απώλεια… ένας ποιητής εκεί είναι μόνος… δεν υπάρχουν φίλοι, παιδιά, γυναίκες… μπορεί να χαθεί σ’ αυτόν τον λαβύρινθο… ένας ποιητής είναι μόνος του με τη λέξη του… πρέπει να ορίσει αυτό το σκοτάδι… πρέπει να δώσει ένα όνομα στα βάσανα, στην εσωτερική καταστροφή… αυτή που κολλάει στην ανάσα και την απειλεί… πρέπει να βρει τον μοναδικό δρόμο που του ταιριάζει και τον εκφράζει… τότε ακόμη και αυτό το πηγάδι μπορεί να καταστεί ένα δώρο…

Μετά την πρώτη σου εμφάνιση, πολλοί κριτικοί μιλούσαν για έναν ποιητή χωρίς πνευματικούς πατέρες, χωρίς αληθινούς δασκάλους με τους οποίους μπορούν να συνδέσουν την ποίησή σου. Συμφωνείς με την άποψη αυτή. Ποιοι είναι οι συγγραφείς τους οποίους θεωρείς δασκάλους σου;

Η νεότητά μου επηρεάστηκε από τη Γαλλία: δύο γονείς που ερωτεύτηκαν στο Παρίσι, μια θεία που δίδασκε γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία. Πέρασα πολλούς μήνες στη Λοζάνη, τη Λυών, το Μονπελιέ. Άρχισα από μικρός να μιλάω γαλλικά και να γίνω εκ των πραγμάτων δίγλωσσος. Οι πρώτες λογοτεχνικές μου αγάπες ήταν ο Chateaubriand, ο de Vigny, ο Lamartine, ο Victor Hugo αλλά και άλλοι λιγότερο γνωστοί. Όμως η αποφασιστική συνάντηση υπήρξε ο γαλλικός ποιητικός δέκατος ένατος αιώνας: όλη η δεκαετία που προηγήθηκε της συλλογής Αντιστοιχίες πέρασε διαβάζοντας τους μεγάλους συγγραφείς αυτού του αιώνα: René Char κυρίως, και μετά Yves Bonnefoy, André Frénaud, Saint-John Perse, Patrice de la Tour du Pin, Claude Esteban, Jacques Reda, για να μη μιλήσω για τις υπέροχες μεταφράσεις του Gallimard ή του Grasset που μου αποκάλυψαν έναν άγνωστο κόσμο. Marina Cvetaeva, Bolesław Leśmian, Γιώργος Σεφέρης, Ion Barbu, Paul Celan, Gottfried Benn είχαν μεταφραστεί στη Γαλλία πολύ πριν μεταφραστούν στην Ιταλία! Οι δάσκαλοι στην πραγματικότητα είναι όλοι αυτοί που ανέφερα– προσθέτοντας μεταξύ των Ιταλών τον Leopardi, τον Campana, τον Pavese και τον Montale – αλλά μπαίνουν κι αυτοί σ’ αυτό το μοναχικό ταξίδι στο τέλος της νύχτας που γονιμοποιεί κάθε ποιητικό βιβλίο.
Δεν γράφω ό, τι γνωρίζω, αλλά αρχίζω να το γνωρίζω γράφοντας. Δεν γράφω αυτό που θυμάμαι, αλλά αρχίζω να βαδίζω στη μνήμη μέσα από τα μονοπάτια της λέξης που με οδηγούν σε απροσδόκητους και αναπάντεχους δρόμους. Η ποίηση είναι μια μορφή γνώσης που συνδέεται με την αποκάλυψη, αποκαλύπτει κάτι που ήδη υπήρχε πριν από μας, αλλά μπορούμε να το δούμε μόνο μέσα από μια νέα λέξη, μόνο μέσα από την ανακάλυψη της λέξης. Εάν η ποίηση δεν γνώριζε την τέχνη της ανακάλυψης, θα ήταν μόνο η γραπτή εφαρμογή των γνώσεών μας: θα ήταν πολύ λίγο, θα ήταν μια απολογία ή ένα ντοκιμαντέρ. Αλλά η ποίηση είναι αυτή που επιτρέπει στη γνώση μας να ξεπεράσει τον εαυτό της, να ακολουθήσει άγνωστα και εκπληκτικά μονοπάτια, όσο δύσκολα ή επικίνδυνα κι αν είναι. Είμαι επίσης ευγνώμων στους συγγραφείς που έχουν αποτολμήσει στους δρόμους του πόνου, είμαι ευγνώμων στον Leopardi, στον Pavese ή στον Paul Celan. Ήταν γενναίοι εξερευνητές –μερικές φορές μάρτυρες– που μας επέτρεψαν να ρίξουμε φως στα σκοτεινά μέρη που αλλιώς θα παρέμεναν άγνωστα και απειλητικά.
Η ποίηση μπορεί να σώσει τη ζωή ή να την θέσει σε σοβαρό κίνδυνο. Είναι πάντα μια εμπειρία του ορίου, πράγμα φυσικό όταν βασίζεται εξ ολοκλήρου σε μια λέξη που ποτέ δεν συμβαδίζει με τις εποχές: λίγοι σήμερα τη διαβάζουν και πολύ λιγότεροι την καταλαβαίνουν. Ως εμπειρία του ορίου, περιέχει μέσα της τα αντίθετα, τους διαφορετικούς τρόπους, το ασυμβίβαστο, τη σωτηρία και τη θανατική ποινή. Κάθε ποιητής φλέγεται από αυτή τη μάχη των αντιθέτων.
Δεν υπήρξε ποτέ μοιρολατρία στην ποίηση. Η μοιρολατρία είναι ένα πολύ εύκολο φάρμακο, μια φτηνή θεραπεία. Η μοιρολατρία είναι το αντίθετο του τραγικού, είναι μια παραλλαγή της κατάθλιψης. Σε μια τραγική θέαση της ποίησης, το πεπρωμένο (ανάγκη)*, η τύχη (τύχη)* και η ελευθερία (ελευθερία)* ζουν μαζί σε μια έντονη αντίθεση. Ακόμη και στην πιο υποχρεωτική χειρονομία αναδύεται η κορυφή της ελευθερίας και ταυτόχρονα τα ζάρια της τύχης. Αλλά ούτε και στον Παβέζε, αν διαβάσετε καλά, δεν έχουν όλα ήδη αποφασιστεί από την παιδική ηλικία. Μαζί με τη σκοτεινή απαισιοδοξία υπάρχει σε αυτόν το εφηβικό σκίρτημα του ξεκινήματος, η χαρά μιας αρχικής χειρονομίας. Σκεφτείτε αυτό που γράφει στο βιβλίο του Το επάγγελμα του ζην, λίγους μήνες πριν από την αυτοκτονία του (9 Μαρτίου 1950): «Χτυποκάρδι, τρεμούλα, ατελείωτοι αναστεναγμοί. Είναι δυνατόν να συμβαίνουν αυτά στην ηλικία μου; Το ίδιο γινόταν όταν ήμουν 25 χρονών. Και όμως, έχω μια αίσθηση εμπιστοσύνης, (απίστευτης) ήρεμης ελπίδας. Είναι τόσο καλή, τόσο ήρεμη, τόσο καρτερική. Τόσο φτιαγμένη για μένα. Μετά απ’ όλα αυτά εκείνη με αναζήτησε.»
Και λίγες μέρες πριν πεθάνει (18 Αυγούστου 1950): «Όσο πιο καθορισμένος και σαφής είναι ο πόνος, τόσο πε­ρισσότερο παλεύει το ένστικτο της ζωής και υποχωρεί η ιδέα της αυτοκτονίας.
Φαινόταν εύκολο να το σκέφτεσαι. Ακόμα και γυναικούλες το ’χουν κάνει. Χρειάζεται ταπεινότητα, όχι αλαζονεία.
Όλα αυτά μου προκαλούν αηδία.
Όχι λόγια. Μια χειρονομία. Δεν θα ξαναγράψω.»

^{*Έτσι στο πρωτότυπο.}

Το ακρωνύμιο (στο πρωτότυπο: «T.S.») υποδηλώνει την «Απόπειρα αυτοκτονίας [Tentato suicidio]» που αναγράφεται στις καρτέλες των νοσοκομείων.

«Το ποίημα είναι αφιερωμένο στη Μαρίνα Τσβετάγιεβα, τη μεγάλη Ρωσίδα ποιήτρια που πέθανε ακριβώς εκείνη την ημέρα: είναι αυτή που τρέχει στην κούρσα και πεθαίνει μερικά μέτρα πριν τον τερματισμό […] Η ονειρική ατμόσφαιρα είναι τόσο ισχυρή σε αυτό το ποίημα που κάνει δύσκολη μια ακριβή και σαφή αναφορά» [Σχόλιο του ποιητή στον Γ.Η.Π.]
«Στο Τσίστοπολ (Ταταρστάν) της Ρωσίας στις 31 Αυγούστου του 1941 αυτοκτόνησε η ποιήτρια Μαρίνα Τσβετάγιεβα. Οι δύο συνομιλητές –ίσως δύο κριτές αγώνων– μιλούν γι’ αυτήν σαν να ήταν αθλήτρια ενός αγώνα δρόμου, μαζί με όλους τους άλλους, με τον θάνατο να σημειώνεται στο ξεκίνημα. Ήδη πριν τον αγώνα η αθλήτρια τραυματίστηκε από ένα κομμάτι γυαλί ενός χρονομέτρου. Είχε τα μαλλιά της πολύ μαύρα και κοντά, και υποχρεώθηκε να τρέξει μέχρι το τέρμα, για να κόψει το νήμα όπως είχε ορκιστεί. Το έκοψε αν και είχε πριν πεθάνει. Το έκανε συνεχίζοντας να τρέχει πέρα από τον θάνατό της».

«Το ποίημα “Cartina muta” [γεωγραφικός χάρτης χωρίς ονομασίες, που τις τοποθετεί ο μαθητής για να ασκείται] είναι ένα από τα αγαπημένα μου ποιήματα. Γεννήθηκε μετά από πολλές προσπάθειες και εκδοχές και τώρα είμαι πλήρως ευχαριστημένος. Είναι ένα αφηγηματικό σύντομο ποίημα, το οποίο αφηγείται το τελευταίο βράδυ που πέρασα με μια αγαπημένη φίλη και ποιήτρια, την Νάντια Καμπάνα, [γεννήθηκε στην Τσεζένα το 1954. Έγραψε περίπου πενήντα ποιήματα. Μετέφρασε στα ιταλικά το έργο της Έμιλυ Ντίκινσον η οποία πέθανε με τραγικό τρόπο (αυτοκτόνησε στο Μιλάνο)] τον Ιούνιο του 1985. Αφηγείται μια μεγάλη βόλτα που κάναμε μαζί από την Comasina στη συνοικία Città studi – και την αυξανόμενη αίσθηση θανάτου που μας συνόδευσε σε κείνο το ταξίδι. Θανάτου, αλλά και τρόμου […].

Το Idroscalo του Μιλάνου ήταν μια τεχνητή λίμνη η οποία κατασκευάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και χρησίμευε ως διάδρομος προσγείωσης υδροπλάνων. Με την παρακμή του υδροπλάνου ως μέσου μεταφοράς, η λίμνη είναι πλέον κέντρο ψυχαγωγικών και αθλητικών δραστηριοτήτων.

Με το ποίημα «Donatella», η γυναικεία παρουσία λαμβάνει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: ξεκινάει από τον διάλογο μεταξύ δύο προσώπων σε έναν προφανώς ασυνήθιστο τόπο, ένα γυμναστήριο όπου προπονείται η αθλήτρια, για να προετοιμαστεί για τον αθλητικό αγώνα, μια μεγάλη μεταφορά της ζωής, στην οποία αυτή εμφανίζεται, από τους πρώτους στίχους, ως μια αρχαία και ακίνητη ύπαρξη που προσλαμβάνει μια φυσικότητα ολοκληρωμένη στην ποίηση αν και δεν είναι αυτή που μιλάει σε πρώτο πρόσωπο.
Έτσι, ενώ το Μιλάνο έχει μεταμορφωθεί σε μια πόλη-ωκεανό, η Donatella έχει γίνει «χαρισματική» και είναι μόνο η σκιά αυτού που υπήρξε στα νιάτα της, στα χρόνια της ακμής της. Η Donata δεν είναι πια εκεί, αλλά η μεγάλη δρομέας, νεκρή η ίδια, είναι ακόμα εκεί. Η ταπεινή της μορφή ανήκει σε έναν σβησμένο και ανέγγιχτο χρόνο, η οποία ζει στη μνήμη εκείνων που τη γνώρισαν. Είναι πάντα εδώ – επαναλαμβάνει η φωνή. Είναι η Donatella που έτρεξε σε μεγάλους ασφάλτινους δρόμους, ανάμεσα σε εγκαταλελειμμένα αυτοκίνητα, ανάμεσα σε φουγάρα εργοστασίων. Στάθηκε για λίγο στις διασταυρώσεις των βιομηχανικών δρόμων και έπειτα ξεκίνησε γρήγορα, σαν αστραπή, για να δωρίσει τον εαυτό της στη σκιά των αποβάθρων, με τη θαυμαστή δύναμη των γονάτων όταν έτρεχε στον στίβο και «έλαμπε στα ογδόντα μέτρα»

[Αποσπάσματα από την κριτική που δημοσιεύθηκε στο: Passione Poesia, Αναγνώσεις σύγχρονης ποίησης 1990-2015, σε επιμέλεια των Sebastiano Aglieco, Luigi Cannillo, Nino Iacovella, εκδόσεις CFR/Gianmario Lucini, 2016]

Υπήρξε 25 φορές πρωταθλήτρια Ιταλίας, συμμετείχε σε τέσσερεις Ολυμπιάδες και σε τέσσερα πρωταθλήματα Ευρώπης, με δύο εθνικά ρεκόρ στα 400 μέτρα, το 1970 και στα 800, το 1971. [Σ.τ. Μ.]

Ο χορός ανθίζει, σβήνει τον χρόνο και τον ανασυνθέτει
όπως αυτός ο χειμωνιάτικος ήλιος στους τοίχους
της Arena φωτίζει τα σκαλοπάτια, ξυπνάει με τα χρόνια
τους θεούς της σκουριασμένης πέτρας. «Είναι η Donata De Giovanni;
Προπονείται ακόμα εδώ;» «Ναι, η Donatella,
η δρομέας, είναι πάντα εδώ για σένα.»

Με κοίταζε επίμονα, με την παλιά μιλανέζικη γλυκύτητα
που τρέμει ελαφρά, αλλά χαμογελά. «Εδώ είναι, κοιτάξτε,
στο δίχτυ της σφύρας ... σας παρακαλώ ... μιλήστε σιγά ...
με το ένα χέρι καταστρέφει αυτό που έχει κάνει το άλλο χέρι.»
«Ποιος είναι αυτός; Ένας φύλακας, μια σκιά, ένας τυφώνας ...
Ποια αινίγματα μού ψιθυρίζει; Πάω κοντά
στην Donata, μαζεύει ένα παπούτσι με τέσσερα καρφιά.
«Το κρατάς, κύριε, ξύνει τα πόδια της ...
... καημένη Donata ... και τόσο όμορφη ... Την είδες ...»

Ίσως το φωτεινό σημείο του στίβου
είναι καρφωμένο σε έναν αόρατο τρόμο, ίσως
αυτόν το χειμώνα μπήκε στο λαρύγγι μαζί με τον ουρανό:
Ήταν μόνη, ήταν είκοσι μία ή είκοσι δύο Ιανουαρίου
και αποφάσισε να φιλοξενήσει όλο το κρύο»
«Ή ίσως, λένε, συνέβη όταν έχασε
τη θέση στο Oviesse, φαίνεται ότι κλαίει
μέρα και νύχτα ... για να μη μιλήσω για τον πατέρα της ...
τους γιατρούς που φώναξε ... το μισό Μιλάνο.»

«Εγώ, κύριε, νομίζω ότι είναι λάθος, μπορεί να σας φαίνεται περίεργο
αλλά λέω σε όλους να τη φιλήσουν, ακόμα κι αν σε αυτή
τη γειτονιά είναι δύσκολο, υπάρχουν τα σφάγια της αγάπης
υπάρχουν τα πάντα πίσω από τις πόρτες. Ναι, να τη φιλήσω
σαν προσευχή στο σώμα της, να φιλήσω
τα γόνατα, τη θαυμαστή δύναμη των γονάτων
όταν αστράφτει στα ογδόντα μέτρα, σχεδόν στην άκρη
και ξαφνικά γίνεται, σαν το φρούτο.»

«Πείτε το απόψε, στον ουρανό, στη γη, παντού
πείτε στους ανθρώπους να έρθουν πιο κοντά: θα νοιώσουν
επιθυμία - είναι τόσο όμορφη - και θα καταλάβουν ότι το φως
δεν προέρχεται από τους προβολείς ή από ένα αστέρι, αλλά από τον αγώνα
δείχνοντας το νήμα, προέρχεται από αυτήν, τη Donatella.»

Η Doxa* με ρωτάει ποιον θα ψηφίσω. Η φωνή
είναι ενός παιδιού που, ανασαίνει, από την άλλη άκρη. Δεν ξέρω
ποια καθαρότητα μέσα την καταστρέφει. Όλα
επιστρέφουν εδώ, όριο του τόπου. Εκείνη η σιωπή
των καρφιών στο πάτωμα.** Ο καθηγητής D’Amato εξηγούσε
μια αντωνυμία…nemo: κανείς, non nemo: κάποιος. Κανένας
δεν θα φτάσει πέρα από τις φλέβες, είναι απλό παιδιά. Κάποιος
εξαφανίζεται ή δεν δίνει σημεία ζωής. Ο ταχυδρόμος
με συμβουλεύει να κοιτάξω καλύτερα στην τρύπα,
ακόμη και στις διπλανές. Θα κοιτάξω. Neminem
excepi diem: δεν εξαίρεσα καμία μέρα. Να πεθαίνεις
είναι λοιπόν να χάνεις ακόμη και τον θάνατο, ατελείωτο
παρόν, καμία πρόσκληση, καμία μουσική
μιας προσωπικής κλήσης. Πέρα από τις φλέβες που ήταν ιεροτελεστία
και κατοικία, χιλιοστόγραμμο και αγγελία, ατελείωτη κραυγή
χαράς ή ανακούφισης, ποτέ κανείς
πέρα από αυτές τις φλέβες. Είναι απλό, παιδιά, κανείς.

*H Doxa είναι ένα ινστιτούτο που ειδικεύεται σε δημοσκοπήσεις, έρευνα αγοράς και στατιστική ανάλυση. Ιδρύθηκε το 1946 από τον Pierpaolo Luzzatto Fegiz. Πήρε το όνομά της από την αρχαία ελληνική δόξα (dóxa) που σημαίνει «γνώμη».
«Το ποίημα αφηγείται μια πραγματική ιστορία. Μια μέρα, πριν από πολιτικές εκλογές, τη δεκαετία του ’80, έλαβα μια κλήση από την εταιρεία δημοσκοπήσεων Doxa και αναγνώρισα τη φωνή ενός αναπληρωτή καθηγητή ο οποίος, είκοσι χρόνια πριν, μας δίδασκε ελληνικά και λατινικά για μερικούς μήνες σε ένα κλασικό λύκειο του Μιλάνου, αφήνοντάς μας έκπληκτους από την τολμηρή καινοτομία του σε ιδέες για τον άνθρωπο και τη ζωή. Ήταν ο νεαρός καθηγητής D'Amato, ένα λαμπρό και πονεμένο παιδί, πολύ καλλιεργημένο αλλά βασανισμένο, άθεος και οραματιστής, ίσως και με προβλήματα ναρκωτικών. Μας διηγούνταν υπέροχα πράγματα για τον Λουκρήτιο, για τον Νίτσε, για τους Έλληνες τραγικούς και άφησε ένα ανεξίτηλο ίχνος σε όλους μας». (Σχόλιο του ποιητή στον Γ.Η.Π.).

**«Αυτή η εικόνα θέλει να υπαινιχθεί τη σιωπή και την ερήμωση, με τα καρφιά που πέφτουν από τον τοίχο τα οποία μένουν άχρηστα και εγκαταλειμμένα στο πάτωμα και το σιωπηλό μου βλέμμα που τα κοίταζε για πολλή ώρα στο διάδρομο του Λυκείου». (Σχόλιo του ποιητή στον Γ.Η.Π.).

^{[Από τη συλλογή Συνοπτική βιογραφία, 1999]}