Μεταφράζοντας τον Άδωνη

Ο παγκοσμίως αναγνωρισμένος Σύρο-Λιβανέζος ποιητής και διανοούμενος Άδωνης ζει από το 1986 στο Παρίσι. Η επιλογή αυτή τόπου διαμονής είναι σημαίνουσα. Ουκ ολίγοι καλλιτέχνες και διανοούμενοι βρίσκουν στο Παρίσι έναν τόπο προορισμού, που αρχικά αποτελεί στόχο και μετά εξελίσσεται σε μια κόντρα μεταξύ ταυτότητας και διαμονής, χωρίς να καταστρέφει το αρχικό όραμα. Έχοντας στο Παρίσι τη βάση του, πράγματι ο Άδωνης ταξιδεύει όλο και περισσότερο. Όλα αυτά βέβαια στο πλαίσιο μιας πολιτιστικής πολιτικής που εφαρμόζει με επιτυχία η Γαλλία.
Έτυχε να γνωρίσω τον Άδωνη στους Δελφούς, λίγο μετά το γεγονός που καθόρισε τη μετάβασή του από τη Βηρυτό στο Παρίσι: μια βόμβα στο διαμέρισμα όπου έμεναν με τη γυναίκα και τα δυο κοριτσάκια τους. Η γνωριμία ξεκίνησε με μια άρνηση από μεριάς μου, όταν μου ζητήθηκε να μεταφράσω μια ποιητική συλλογή του Άδωνη. Απάντησα ότι δεν είμαι ικανή για μετάφραση, ότι δεν ξέρω αραβικά όσο θα ήθελα, ότι αυτό δεν αναιρείται από τα μαθήματα αραβικής που άρχισα από το 1977, από το πτυχίο, το διδακτορικό, την διαρκή ενασχόληση.
Όμως η συζήτηση με τον Άδωνη για τα ποιήματά του κατέρριψε τα επιχειρήματά μου. Η μετάφραση της ποίησης είναι ένας λευκός τοίχος. Η σχετικά μικρή ποιητική συλλογή που ανέλαβα, «Οι αναλογίες και οι αρχές», πήρε σχεδόν δυο δεκαετίες (1986-2003). Ο ποιητής χτίζει εύκολα τον τοίχο, έλεγα στον Άδωνη, γιατί έχει τις πέτρες στο στόμα του. Ο μεταφραστής πρέπει να φτιάξει απ’ την αρχή πέτρες που να μοιάζουν με τις πέτρες του ποιητή, να τις αλφαδιάσει, να τις ζυγίσει, να τις ταιριάξει, για να μοιάζει ο τοίχος. Νταμάρι ολόκληρο, όπως είναι η γλώσσα, δεν φτάνει.
Έκανα αυτή τη δουλειά κι είμαι περήφανη. Όσο περνάει ο καιρός, βλέπω πόσο λίγο έχει μεταφραστεί αυτό το έργο του Άδωνη, ενώ τα περισσότερα έργα του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Ανακαλύπτω, όπως το έχω συζητήσει με τον ίδιο και συμφωνεί, ότι τα ποιήματα αυτής της συλλογής αποτελούν ένα απαύγασμα της αδωνικής ποιητικής. Πρόκειται για ένα έργο που έχει γραφεί στη μέση της ποιητικής οδοιπορίας του, τη δεκαετία του 1970. Δεν υπάρχουν πολλά συμφραζόμενα. Είναι σχεδόν αινιγματικό να βρεις την ισορροπία του κάθε στίχου και να καταλάβεις το ποίημα στην ολότητά του. Τα ποιήματα θυμίζουν στίχους προϊσλαμικής ποίησης. Αποτελούν αυτοτελή δρώμενα μέσα σε δυο ημιστίχια. Πρέπει να ανακαλύψεις το βάρος τους για να μη χαθείς.
Θα διηγηθώ ένα περιστατικό. Μετέφραζα πολλές φορές τα ποιήματα, δοκιμάζοντας διαφορετικές δυνατότητες, αλλαγές, συντασσόμενα και ανατασσόμενα φαινόμενα συμπόρευσης λέξεων, πριν καταλήξω κάπου. Για ένα ποίημα της συλλογής, παρόλο που η μετάφραση ήταν κατά λέξη, προέκυψαν δύο κείμενα, δύο διαφορετικά ποιήματα, και ήταν αδύνατον να διαλέξω. Ζήτησα από τον Άδωνη να μου επιτρέψει να βάλω δίπλα στο μοναδικό αραβικό τις δυο διαφορετικές μεταφράσεις. Συζητώντας μαζί του αργότερα, αποκάλυψε ότι στο συγκεκριμένο ποίημα είχε βάλει τον αριθμό 2 στον τίτλο, γιατί υπήρχε και ένα δεύτερο ποίημα στο μυαλό του. Οι πέτρες από τον διπλό τοίχο του ποιήματος φάνηκαν στον τοίχο της μετάφρασης.

Μεταφραστές του Άδωνη στα ελληνικά

Aν εξαιρέσουμε δημοσιεύσεις σε περιοδικά, όπως οι δικές μου στη Νέα Εστία, ο Μάρκελλος Πιράρ μετέφρασε πρώτος βιβλίο, τη συλλογή Άσματα του Μιχιάρ του Δαμασκηνού (Άγρα 1996). Ακολούθησε ο Δημήτρης Άναλις, με το ίδιο κείμενο με δύο διαφορετικούς τίτλους σε διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους: Χρόνος, τόποι, δοξαστικά (Ίνδικτος, 1998) και Χρονικό των κλαδιών (εκδ. Λιβάνη, 2006). Υπάρχουν γενικότερα διάφορες παραλλαγές ή «διασκευές» τίτλων του Άδωνη, όπως διαπίστωσα ετοιμάζοντας εργογραφία του το 2003.
Στο Χρονικό των κλαδιών κλαδί και ρίζα συμπίπτουν, αλλά και αναιρούνται. Ξεκινώντας από τον σεβασμό και τη μεταφορά των παραδόσεων από προγόνους σε απογόνους, το ιδεολογικό πολιτιστικό ρεύμα του «άνταμπ» (που μπορεί να φανταστεί κάποιος ως αναγραμματισμό της λέξης παιδεία ή αντιστρόφως) γίνεται στη συνέχεια η αναζήτηση της αλήθειας μέσω της ωραιότητας, δηλαδή, το παν μέτρον άνθρωπος ή λογοτεχνία και εξευγενισμένη γνώση. Η πολυσημία των στίχων του Άδωνη αναδεικνύει τη σχέση παράδοσης (το χρονικό) και νεωτερικότητας (κλαδί και ρίζα) στον αραβικό πολιτιστικό ορίζοντα.
Προς τιμήν της αναγόρευσης του Άραβα ποιητή ως επίτιμου διδάκτορα στο ΕΚΠΑ, ανατυπώθηκε η μετάφρασή μου της συλλογής Οι αναλογίες και οι αρχές (Ελληνικά Γράμματα 2019), που αρχικά είχε κυκλοφορήσει το 2003, έχοντας μεταξύ άλλων μεσολαβήσει η έκδοση ποιημάτων του σε μεταφράσεις της Αγγελικής Σιγούρου υπό τον τίτλο Ένας τάφος για τη Νέα Υόρκη (εκδόσεις Πατάκη 2017) από έργο του πολύ πριν την τρομοκρατική ενέργεια το 2001.

Άδωνης και περιοδικά

Πρωτότοκος γιος ενός γεωργού, ο Άδωνης έκανε σημαντικές σπουδές και έχοντας αρχίσει να διδάσκει στο πανεπιστήμιο εκπόνησε διδακτορικό σε ένα από τα καλύτερα ιδρύματα του Λιβάνου, το Πανεπιστήμιο του Αγίου Ιωσήφ. Ειδικά όμως χρειάζεται να τονιστεί η συμβολή του στον ποιητικό και πολιτιστικό χώρο μέσω περιοδικών που άνοιξαν νέους δρόμους.
Το πρώτο και γι’ αυτό ιδιαιτέρως σημαντικό ήταν το περιοδικό «Majallat Shiʿr» (Περιοδικό Ποίηση), που ξεκίνησε το 1957 από τον φίλο του Γιούσεφ αλ-Χαλ και συνεχίστηκε, από το 1962, με συνεκδότη και συνιδιοκτήτη τον Άδωνη. Το περιοδικό δίνει βήμα στον ελεύθερο στίχο, αν και για τον Άδωνη ο στίχος δεν είναι εντελώς «ελεύθερος». Η ποίηση έχει κρυφούς κανόνες και διαφέρει από το πεζό, όπως φαίνεται στη μακρά αραβική ποιητική παράδοση. Υπάρχει μια μουσικότητα, έχει τονίσει σε συζητήσεις μας. Στο περιοδικό ωστόσο προσφέρει βήμα σε δημιουργούς όπως ο επτά χρόνια νεότερος Ούνσι Ελ-Χαζ, για τον οποίο έχει πει ότι είναι «ο πιο καθαρός από όλους μας», καθώς δεν διστάζει να συνδέσει πιο έντονα τη σύγχρονη αραβική ποίηση με το πεζό. Το περιοδικό γίνεται πλατφόρμα γνωριμίας με τον σουρεαλισμό για τον αραβικό κόσμο. Ο υπερρεαλισμός είναι μια μυστικιστική και φαινομενολογική δίοδος για τον Άδωνη, που θα γράψει αργότερα, το 1992, ένα έργο με τίτλο «Σουφισμός και υπερρεαλισμός». «Η αεικινησία του σταθερού» είναι άλλωστε τίτλος άλλου έργου του Άδωνη στη διαρκή αναζήτηση της νεωτερικότητας.
Το 1968 θα κυκλοφορήσει το περιοδικό Mawaqif (Στάσεις), που συνδέει την ανανέωση της ποίησης με την αναγέννηση του αραβικού κόσμου. Ο τίτλος παραπέμπει στο ‘κενό μνημείο’ του αραβικού πολιτισμού. Ακούγοντας Μαουάκιφ στην αραβική λόγια γλώσσα, στον νου έρχονται ο σουφισμός και τα στάδια της μύησης/τελειοποίησης του μύστη. Η ιδέα της τελείωσης/ανάβασης είναι πολύ γνωστή στον σημιτικό (σκάλα του Ιακώβ) και χριστιανικό κόσμο, κυρίως από την Κλίμακα του Ιωάννη Σιναΐτη, που γράφτηκε τον 6ο αιώνα στα ελληνικά και έγινε πολύ σύντομα ένα από τα κυριότερα αραβικά χριστιανικά αναγνώσματα του Μεσαίωνα, ενώ κλίμακα επίσης εμπεριέχεται στην παραδοσιακή βιογραφία του Μωάμεθ (mi’raj, Scala Maometti). Ως τίτλος υπάρχει και το Κιτάμπ αλ-μαουάκιφ (Το βιβλίο των στάσεων) γνωστό ως μύηση του Νιφάρι, ποιητή του 10ου αιώνα, τίτλος που εμφανίζεται και σε έργα άλλων μουσουλμάνων λογίων. Ο Άδωνης δίνει τον τίτλο Μαουάκιφ σε περιοδικό αραβικής πρωτοπορίας, ενώ αργότερα, το 2017, μεταφράζει το έργο του Νιφάρι και με τρόπο που σκανδαλίζει χρησιμοποιεί τη λέξη Αλ-κιτάμπ (Το Βιβλίο), με αναφορά συνήθως στο Κοράνι, για τίτλο σε δικό του έργο. Το περιοδικό δεν άντεξε τις αλλεπάλληλες λογοκρισίες και σταμάτησε να εκδίδεται το 1994, όταν πια ο Άδωνης είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι.
Al-Akhar (Το άλλο) ονομάζεται το τρίτο περιοδικό, με το οποίο ο Άδωνης δίνει βήμα στην αραβική πρωτοπορία και στις μεταφράσεις σύγχρονης παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η προσπάθεια άντεξε μόλις τρία χρόνια, από το 2011 ως το 2013, με κέντρο τη Βηρυτό. Τα περιοδικά αυτά έγιναν η πλατφόρμα για μεταφράσεις στα αραβικά, από τον ίδιο ή άλλους, Γάλλων και γαλλόφωνων ποιητών όπως οι Saint-John Perse, Yves Bonnefoy, René Char, Paul Claudel, Jules Supervielle, Jacques Prévert, Pierre Jean Jouve και Henri Michaux, ενώ επίσης φροντίζει να μεταφραστούν ποιητές από τα αγγλικά και τα ισπανικά, όπως οι Ezra Pound, T.S. Eliot, W.B. Yeats, e.e. cummings, Federico García Lorca, Octavio Paz και Juan Ramόn Jimenez.

Για την ποίηση και το έργο του

Η συλλογή του Άδωνη με τον τίτλο Πρώτα ποιήματα κυκλοφορεί το 1957 και ακολουθεί έναν χρόνο αργότερα η συλλογή Φύλλα στον άνεμο. Το πρώτο σπουδαίο βιβλίο του είναι τα Άσματα του Μιχιάρ του Δαμασκηνού, που κυκλοφόρησε το 1961. Ο τίτλος παραπέμπει στην πρωτεύουσα της Συρίας Δαμασκό, κέντρο ενός αρχέγονου πολιτισμού που ενώνει Ασία και Ιωνία, ενώ ο Μιχιάρ ανακαλεί Πέρση Ζωροάστρη δημιουργό του 11ου αιώνα, που μεταστρέφεται στο σιιτικό Ισλάμ και θεωρείται επαναστάτης ποιητής. Έχοντας φυλακιστεί και εξοριστεί στη γενέτειρά του Συρία, ο Άδωνης ολοκληρώνει τη συλλογή αυτή στο πρώτο σημαντικό ταξίδι του στο Παρίσι.

Δέκα χρόνια αργότερα, αρχές του 1970, μετά από ένα ταξίδι στη Νέα Υόρκη, ο Άδωνης γράφει ένα εμβληματικό ποίημα με τίτλο «Τάφος για τη Νέα Υόρκη». Είναι γνωστό ότι μια επίσκεψη στην Αμερική του Sayyid Qutb (1906-1966), επιδραστικής φιγούρας των Αδελφών Μουσουλμάνων, τροφοδότησε την αντίδραση στην αμερικανική κοινωνία ως συναισθηματικά και πνευματικά άδειας λόγω ατομισμού, με αποτέλεσμα να διακινείται η ιδέα ότι το «τζιχάντ», ο ιερός πόλεμος, συνιστά τρόπο ζωής των Μουσουλμάνων προστατεύοντας τους ανθρώπους από μια τέτοια εξέλιξη. Εντυπωσιασμένος από την αμερικανική κοινωνία και την εξέλιξη του κόσμου, σχεδόν τρομαγμένος ή επαναστατημένος, ο Άδωνης προφητικά βλέπει το άγαλμα της Ελευθερίας από έμβλημα να γίνεται τρόμος στο μακροσκελές έπος της καταστροφής του ανθρώπου που γράφει. Πέρα από τα πολιτιστικά συμφραζόμενα, φυσικά δεν υπάρχει αναφορά στον Κουτμπ, που θεωρεί το Ισλάμ ως τη μοναδική λύση, ενώ αντίθετα ο Άδωνης θεωρεί ότι οι αξίες της Ανατολής ως λίκνο πολιτισμού θα είναι ρυθμιστικές της αναβίωσής του.
Στο τέλος αυτής της δεκαετίας θα γραφεί μια μικρή ποιητική συλλογή με τίτλο Οι αναλογίες και οι αρχές (Al-Μουταμπακάτ ουα’λ-αουάιλ). Καθώς συμπληρώνεται αργότερα, η συλλογή κατά κάποιον τρόπο χάνεται μέσα στο έργο του Άδωνη και μεταφράζεται πολύ λίγο. Ωστόσο, όταν ο Άδωνης απαγγέλλει ποιήματα, με τον δικό του μοναδικό τρόπο, πολλές φορές επιλέγει να απαγγείλει το ποίημα που κλείνει τη συλλογή αυτή με τίτλο «Η αρχή του λόγου». Είναι ένα ποίημα που τον εκφράζει ιδιαίτερα, έχει πει. Πολλά από τα ποιήματα του πρώτου τμήματος της συλλογής, με τίτλο «Οι αναλογίες», αναφέρονται σε μεγάλους ποιητές και προσωπικότητες της Ανατολής και της Δύσης. Το δεύτερο τμήμα της συλλογής ονομάζεται «Οι αρχές» και όλα τα ποιήματα φέρουν ως πρώτο μέρος του τίτλου τους τη λέξη «η αρχή». Οι αρχές ακολουθούν τις αναλογίες με το παρελθόν, που μας έφερε έως εδώ και το έχουμε ξεπεράσει για να εναρμονιστούμε με το δικό μας ελεύθερο και κενό βήμα προς το αύριο. Η τελευταία στροφή της συλλογής είναι η εξής: «Ω παιδί που ήμουν κάποτε, βγες μπροστά / Τι είναι αυτό που μας ενώνει, τώρα, και τι θα λέμε;»
Πρόκειται για μια συλλογή που μπορεί να θεωρηθεί η ποιητική του Άδωνη. Ταυτόχρονα αποτελεί έκκληση για ελευθερία σε κάθε πτυχή της κοινωνίας. Το σύνολο του ποιητικού και δοκιμιακού έργου του πρεσβεύει ότι η ιστορία του σημερινού ισλαμικού και παγκόσμιου σκοταδισμού αποτελεί απόρροια και συνέχεια της ιστορίας από την εμφάνιση του Ισλάμ έως σήμερα. Πρέπει οι «αναλογίες» να σταματήσουν για να υπάρξει μια καινούρια αρχή με βάση όχι την «ανεκτικότητα», αλλά την ισότητα, δηλαδή την ελευθερία. Πρόκειται για μία σταθερά της ανανέωσης σε σχέση με τον αραβικό πολιτισμό, που έχει αναπτύξει και στην τρίτομη διδακτορική του διατριβή στη φιλοσοφία, με τίτλο «Το σταθερό και το αεικίνητο», που άρχισε να δημοσιεύεται το 1973.
Πέρα από το ποιητικό έργο του, ο Άδωνης έχει γράψει πολλά δοκίμια που αναφέρονται στη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό, ενώ έχει παρουσιάσει και σχολιάσει την αραβική λογοτεχνία και σκέψη. Η Εισαγωγή στην αραβική ποιητική (Introduction à la poétique arabe) συγκεντρώνει το 1985 σε γαλλική μετάφραση τέσσερις διαλέξεις που είχε κληθεί να δώσει στο Collège de France. Κάποιες ενδιαφέρουσες αποκλίσεις μεταξύ αραβικού κειμένου και γαλλικής μετάφρασης αναδεικνύουν διαφορές στοχεύσεων αναλόγως της γλωσσικής και πολιτισμικής κοινότητας στην οποία απευθύνεται ο ομιλητής.
Ας προστεθεί ότι η καλλιγραφία, η απαγγελία και ο κινηματογράφος αποτελούν τέχνες που έχουν επίσης απασχολήσει τον Άδωνη, γεγονός που αναδείχθηκε σε τιμητικό τόμο με μαρτυρίες, στον οποίο συμμετείχα από ελληνικής πλευράς, και μεγάλη έκθεση για το έργο του το έτος 2000, το οποίο εμβληματικά αφιέρωσε στον Άδωνη το Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου.

Λογοκρισία και δημοσιότητα

Από τη φυλακή στη Συρία, όπου βρέθηκε στα νιάτα του, σώθηκε όταν η γυναίκα του ανακάλυψε πως η οικογένειά του είχε λιβανική καταγωγή και έτσι μπόρεσε να διαφύγει στον Λίβανο. Η φυλακή τού χάρισε δύο πατρίδες. Η βόμβα στο σπίτι τους στη Βηρυτό τού χάρισε μια τρίτη πατρίδα, τη Γαλλία. Τον έχουν κατηγορήσει για την πρωτοπορία της γραφής του. Τον έχουν κατηγορήσει ότι πήρε την αραβική ποίηση από τις αυλές των σπιτιών και την έβαλε στα σαλόνια. Το 1995 εκδιώχθηκε από την Ένωση Αράβων Συγγραφέων, γεγονός που προκάλεσε την παραίτηση δύο άλλων σπουδαίων συγγραφέων συριακής καταγωγής, του θεατρικού συγγραφέα Saadallah Wannous και του πεζογράφου Hanna Mina. Τέθηκε θέμα να εκδοθεί εις βάρος του φάτουα όταν καταδικάστηκε από φανατικούς κύκλους του Ισλάμ. Το 2013 έγινε κίνηση για να κάψουν έργα του. Ίσως τον έχει σώσει το γεγονός ότι δεν είναι πάντα εύκολο να κατανοήσει κανείς τους στίχους του, ενώ η γενναιότητα και η παρουσία του ως «αραβικής φωνής» παγκοσμίως τον κάνουν αποδεκτό.
Θα ήταν εξαντλητική μια πλήρης απαρίθμηση διακρίσεων του, που περιλαμβάνουν το βραβείο Max Jacob το 2009, το βραβείο Goethe το 2011, το βραβείο Prince Pierre de Monaco το 2016 και πολλά άλλα. Ένας ταξιδιώτης διαρκώς, η ποίηση και τα δοκίμιά του έχουν μεταφραστεί σε πάρα πολλές γλώσσες, ενώ συνεχώς αυξάνονται οι μελέτες για το έργο του. Της αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών προηγήθηκαν αντίστοιχες διακρίσεις από πανεπιστήμια στη Γαλλία, την Ελβετία και τις ΗΠΑ.
Ήδη από τα πρώτα κείμενά του σκιαγραφείται, όπως σημειώνει ο Alain Bosquet (Adonis, l'ardente interrogation), «η βαθιά – ή διφορούμενη – ταυτότητα του Άδωνη»: «Αντί να κρατήσει το αραβικό του όνομα, διαλέγει ένα άλλο, που ακούγεται ελληνικό. Εξ αρχής λοιπόν ο Άδωνης ανήκει στη Μεσόγειο».