Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη (11)

«Ανδρεών (δύο) (πτώση γεν. πληθ.) του Ζαΐμη και του Λόντου». Π. Καρολίδης 1892. – Αύτη η πτώσις υποθέτει βέβαια ονομαστικήν πληθ. Ανδρέαι αρχαΐζουσαν, η δε κοινή εκφορά εν τη συνηθεία, αν ποτέ τις χρεία αυτής φανεί, ποία θα είναι; Ίσως Ανδρέιδες οίον· «σήμερον γιορτάζουν οι Ανδρέιδες», όπως και από της ονομαστικής αέρας λέγομεν εν Αθήναις τους Αέριδες (τον κακώς λεγόμενον ναόν του Αιόλου) και άλλα πολλά οίον οι Δημήτριδες.

Η γενική Ανδρεών δεν επικράτησε στη Νεοελληνική. Ο Κουμανούδης διαισθάνεται σωστά, έστω και με επιφύλαξη, ότι η γενική κυρίων ονομάτων σχηματίζεται σε -ιδες. Επικράτησε βέβαια η ορθογράφηση -ηδες/-ήδες, από τα πολλά πρωτόκλιτα σε -ης (όπως Μανόλης, -ηδες, Μιχάλης, -ηδες, Παναγιώτης, -ηδες) και -ής, όπως Κωστής, -ήδες, Διαμαντής, -ήδες. Ο πληθυντικός Κωνσταντίνοι παραπέμπει στην επίσημη γλώσσα. Υπάρχει τοποθεσία στη Μύκονο Άγιοι Κωνσταντίνοι και χωριό Κωνσταντίνοι στη Μεσσηνία. Αναφερόμενος κάποιος στον Κωνσταντίνο Καβάφη και τον Κωνσταντίνο Τσάτσο θα ήταν λάθος να πει ή να γράψει «οι δύο Κωστήδες», αφού έτσι παραποιεί τα ονόματα με τα οποία επέλεξαν οι ίδιοι να αποκαλούνται. Αντίθετα, απαριθμώντας ή συνεξετάζοντας κανείς σπουδαίους Έλληνες «Κωνσταντίνους» θα μπορούσε καταχρηστικά, να απαριθμήσει και λογοτέχνες ή επιστήμονες, όπως Κωστής Παλαμάς, αλλά και Κώστας Καρυωτάκης, Κώστας Μόντης, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και Ντίνος Χριστιανόπουλος. Ο πληθ. Κωνσταντίνηδες ανήκει στη λαϊκή γλώσσα.
Το όνομα Αέρηδες έχει καθιερωθεί στον προφορικό λόγο επειδή στις οκτώ κύριες μετόπες του εντυπωσιακού μνημείου της ρωμαϊκής αγοράς στην Πλάκα υπάρχουν ανάγλυφοι οι ισάριθμοι σημαντικότεροι άνεμοι με τις ονομασίες τους. Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι επίσημα λέγεται Ωρολόγιο του Κυρρήστου (πρώτο μισό του πρώτου π.Χ. αι.), από το όνομα του Έλληνα αστρονόμου Ανδρόνικου από την Κύρρο της Μακεδονίας ή της Μακεδονικής Συρίας. Η εσφαλμένη ονομασία ναός του Αιόλου, την οποία μνημονεύει ο Κουμανούδης, οφείλεται στον Ιταλό ανθρωπιστή και αρχαιοδίφη Κυριάκο Αγκωνίτη (Ciriaco di Ancona), ή Πιτσικόλι (Ciriaco de Pizzicolli (1391-1452).

ανέλκυθρον, το. Γαλ. ascenscur [= ascenseur]. Άκρόπολις 30 Οκτωβρίου 1893. – Πρβλ. ανελκυσταί,  ανελκυστήρ, ανολκεύς· ανελκτήρ, ανέλκηθρον, ανασυρτήρ, αναδρομεύς και τα εν τω ανελκυστήρ καταγεγραμμένα.

ανελκυσταί, οι εν τω πύργω του Eiffel τω εν Παρισίοις, Γαλλ. ascenseurs. Ακρόπολις 10 Μαΐου 1889. – Ίδε και υψιελάται και το εξής τω ανελκυστήρ, ένθα συνεφόρησα επισημειωτικώς πάσας τας μέχρι τέλους Αυγούστου 1895 προταθείσας λέξεις.

ανελκυστήρ, ο. Γαλ. épaulière. Σκαρλάτος, λεξ. 1856 εν ερμηνεύματι. – Προσθέτω δε, ότι εν Γαλλογερμανικοίς λεξικοίς η épaulière μεταφράζεται διά των Schulterblech και Achselstück. – Εν δε Άστει 19-20 Νοε. 1891 και 2 Δεκ. 1894 εγράφη η λέξις ως μετάφρασμα του Γαλ. ascenseur, του μηχανήματος δι ου τις αναβιβάζεται ακόπως εις τα υψηλότερα πατώματα οικίας πολυωρόφου. Αλλ’ ο Γ. Ν. Χατζιδάκις εν Εστία εικονογραφημένη 21 Μαΐου 1895 αποδοκιμάσας την κατά ταύτην την σημασίαν χρήσιν της λέξεως αντεπρότεινεν, όχι προσφυώς κατ’ εμέ, τον αναβάτης λέξιν αρχαιοτάτην και προκατειλημμένην δι’ άλλας σημασίας. Δεν έλαβε δε υπ’ όψιν τας πολλάς δια τον ascenseur, υπό πολλών προταθείσας λέξεις, ας έχει η παρούσα Συναγωγή ως γνωστάς μέχρι Φεβρουαρίου 1895 και είναι αίδε [= αυτές εδώ] κατ’ αλφαβητικήν τάξιν· αναδρομεύς, ανασυστήρ, ανέλκηθρον, ανελκτήρ, ανελκυστήρ, ανελκυστής, ανολκεύς, ανυψωτήρ, υψελάτης, υψιελάτης, υψιφορεύς. Μόνον μετά επικριτικόν τούτων εκτίναγμα θα ήτο έντοπος η πρότασις νέας λέξεως, ή εκλογή οριστική μιας των ήδη προταθεισών, τουθ’ όπερ δεν εγένετο. Φαίνεται όμως το γε νυν, ότι επικρατεί ο ανελκυστήρ, γραφόμενος συχνά εν εφημερίσιν, οίον εσχάτως εν Ακροπόλει 15 Απρ. 1896 και εν Πρωία 17 Ιούν. 1897.

Εντύπωση προκαλεί ο μεγάλος αριθμός λέξων που προτάθηκαν για το γαλλικό ascenseur^[1] από τις οποίες τελικά επικράτησε στο γραπτό λόγο ο ανελκυστήρας, ενώ στον προφορικό λόγο παρέμεινε ατόφια η γαλλική λέξη, χωρίς να ενοχλείται πια κανείς από την ξενική προφορά.^[2] Ο Κουμανούδης είχε το θάρρος να επικρίνει την πρόταση του Γ. Χατζιδάκι, στην ακμή μάλιστα της ερευνητικής του σταδιοδρομίας, να απορριφθεί ο ανελκυστήρ και να προτιμηθεί στη θέση του ο αναβάτης, χωρίς να λάβει υπόψη του τις ως τότε μεταφραστικές προσπάθειες, με τις οποίες όφειλε να ασχοληθεί, και χωρίς να έχει συνειδητοποιήσει ότι ο αναβάτης στην αρχαιότητα ήταν κυρίως ο ιππέας, αλλά και ο επιβήτορας.^[3] Ο αναβατήρας, στην ακρίβεια «αναβατήρας-καταβατήρας» (όπως το γαλλικό ascenseur-descenseur), θα μπορούσε κάλλιστα να βρισκόταν στη θέση του ανελκυστήρα, η επικράτηση όμως μιας λέξης ή μιας σημασίας δεν καθορίζεται από προσωπικές επιλογές, αλλά από την πλειονότητα των φυσικών ομιλητών και συχνά με κριτήρια που δεν συνδέονται με τη λογική. Όταν λέει κάποιος «Πήρα το ασανσέρ και κατέβηκα από τον όγδοο όροφο στον ημιόροφο για πρωινό», στην ουσία υποστηρίζει με ετυμολογικά κριτήρια κάτι το παράλογο, αφού το ascenseur παράγεται από την ίδια ρίζα από την οποία δημιουργήθηκε το ουσιαστικό ascension, λατ. ascensum, που σημαίνει «άνοδος».^[4]
Στο άκουσμα της λέξης ασανσέρ το μυαλό μας πηγαίνει στο θάλαμο στον οποίο εισερχόμαστε για να ανέβουμε σε ή να κατέβουμε από πολυώροφο συνήθως κτίριο. Ως πρώτη, επομένως, σημασία, οι λεξικογράφοι οφείλουν να παραθέσουν την «ειδική καμπίνα με τον σχετικό ανυψωτικό μηχανισμό». Τα υδραυλικά ασανσέρ εμφανίζουν πολλαπλά πλεονεκτήματα. Η μεταφορική σημασία «συνεχής και έντονη διακύμανση» (Τιμές ασανσέρ. Οι μετοχές των εταιρειών ανεβοκατεβαίνουν σαν ασανσέρ) εμφανίζεται, όσο ξέρω, μόνο στη νεοελληνική γλώσσα. Το ίδιο ισχύει για τη λεξική σύναψη ασανσέρ ντουλάπας (μηχανισμός ανύψωσης ρούχων για εξοικονόμηση χώρου).  
Υπάρχουν διάφορες πλατφόρμες-αναβατόρια, όπως και ασανσέρ εσωτερικής σκάλας ή σκάλας εσωτερικού χώρου, ευθύγραμμης ή περιστροφικής, και μικρά ασανσέρ εξωτερικού χώρου που λύνουν το πρόβλημα προσβασιμότητας σε ηλικιωμένους και Άτομα με Ειδικές Ανάγκες. Επιμέρους κατηγορία αποτελούν τα ασανσέρ (σπανιότερα ανελκυστήρες, αναβατόρια) εμπορευμάτων-τροφίμων, όπως και μικρά ασανσέρ τροφίμων-ποτών, γνωστά και ως πασάκια (dumbwaiter) σε χώρους καφεστίασης.^[5]
Ο αναβατήρας, ως εξειδικευμένος τεχνολογικός όρος, σημαίνει «μηχανικό σύστημα ανύψωσης ανθρώπων ή κυρίως φορτίων»,^[6] δεν αποτελεί όμως συνώνυμο του ανελκυστήρα. Ο εναέριος αναβατήρας χιονοδρομικού κέντρου παραπέμπει στο τελεφερίκ και την τηλεκαμπίνα. Συνώνυμα του αναβατήρα είναι οι λέξεις αναβατόριο, ανυψωτήρας, γερανός, η πρώτη όμως από αυτές δεν αρέσει σε πολλούς, καθώς ανακαλεί στη μνήμη το κρεματόριο. Το αναβατόριο αυτοκινήτων λέγεται στην επίσημη γλώσσα. Συχνότερα χρησιμοποιούνται οι συνωνυμικές εκφράσεις ασανσέρ/ανελκυστήρας αυτοκινήτων. Πρόκειται για κατακόρυφη μεταφορά ενός αυτοκινήτου σε διάφορα επίπεδα χωρίς χρήση ράμπας.
Στο ευρύτερο σημασιολογικό πεδίο ανήκει το τελεφερίκ (γαλλ. téléférique, περ. 1930), στην καθαρεύουσα σχοινιοκίνητος ή επικλινής σιδηρόδρομος, με γνωστότερα του Λυκαβηττού, εγκαινιάστηκε το 1965, και της Πάρνηθας.

Από τα πρωτόγονα ασανσέρ στις φουτουριστικές κατασκευές  
Ανυψωτικοί μηχανισμοί μαρτυρούνται από τα πανάρχαια χρόνια. Η κατακόρυφη μεταφορά ανθρώπων από χαμηλότερα σε υψηλότερα επίπεδα προέκυψε κατά τα νεότερα χρόνια. Ιδιάζουσα περίπτωση αποτέλεσε η πρόσβαση στις Μονές των Μετεώρων. Οι εικόνες από τα πρωτόγονα «ασανσέρ» που ανακάλυψαν οι μοναχοί κόβουν κυριολεκτικά την ανάσα.

Στην εντυπωσιακή αυτή φωτογραφία βλέπουμε τον διάσημο Ελβετό φωτογράφο και φιλέλληνα Fred Boissonnas ο οποίος ανέβηκε το 1908 σε Μονή των Μετεώρων με «οικολογικό ανελκυστήρα». Το τσιγκέλι με το δίχτυ το οποίο λειτουργούσε ως «θάλαμος μεταφοράς» τραβούν προς τα πάνω τέσσερις μοναχοί.^[7]
Στον εικοστό αιώνα, τον αιώνα των μεγάλων τεχνολογικών επιτευγμάτων και εκπλήξεων, δημιουργήθηκαν μεγαλειώδη ως προς τον σχεδιασμό και την υλποίησή τους ασανσέρ τα οποία δεν θα μπορούσε να συλλάβει μερικές δεκαετίες νωρίτερα η φαντασία του ανθρώπου. Στο μουσείο της Mercedes-Benz στη Γερμανία το ασανσέρ διέρχεται μέσα από ένα εκπληκτικό ενυδρείο. Στο δασικό πάρκο Zhangjiajie στην Bailong της Κίνας, μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco, ο εικονιζόμενος «Ανελκυστήρας των Εκατό Δράκων» ανεβάζει τους επισκέπτες σε ύψος 325 μέτρων σε λιγότερο από δύο λεπτά.

Τέλος, μια ερώτηση που ξαφνιάζει είναι: Τι σχέση μπορεί να έχει το «ασανσέρ» με το «λίφτινγκ»; Πρόκειται για συγγενείς λέξεις στην αγγλική και τη γερμανική γλώσσα, με την ίδια ακριβώς ετυμολογική προέλευση. Το αγγλικό ουσιαστικό lift, δάνεια λέξη από το 1889 στα γερμανικά (Lift) προέρχεται από το ομώνυμο ρήμα που σημαίνει «ανυψώνω βάρη» και ως όρος της πλαστικής χειρουργικής «σηκώνω ψηλά, τεντώνω γηρασμένο ή πλαδαρό δέρμα».