————————————————————

Ο John Bull (προσωποποίηση της Βρετανίας) με σηκωμένα τα μανίκια είναι έτοιμος να δρασκελίσει τη Μάγχη, για να επέμβει στην αψιμαχία του γερμανικού αετού με τον γαλλικό κόκορα, που συνεπικουρεί η εμβληματική Μαριάν με τον φρυγικό σκούφο. Ο αφελής Πιερότος της commedia dell’ arte (Αυστρία) μαραζώνει για την αγάπη της Κολομπίνας (Γερμανία), τη στιγμή που η ρωσική αρκούδα γραπώνει με τα νύχια της την πατούσα του. Ο Ιταλός κάνει καντάδα στον Αυστριακό τραγουδώντας: «Μ’ έκανες να σε αγαπήσω αλλά δεν το ’θελα». Ο Βούλγαρος σημαδεύει τον Τούρκο τον οποίο ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει με γυμνές γροθιές και ο βασιλιάς της Ελλάδας, Κωνσταντίνος. Όσο για τον Τούρκο, κάθεται σε ένα βαρέλι πυρίτιδα ενώ ένας Γερμανός στρατιώτης τον έχει σφιχταγκαλιάσει από πίσω.
Η παράδοξη αυτή σύνθεση χωρών και εκπροσώπων τους, που σχηματίζουν με τις εικόνες τους το γεωγραφικό ανάγλυφο της Ευρώπης σε μια κομβική στιγμή (το 1914 και την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου), αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός ιδιαίτερου είδους χαρτογραφίας. Άνθισε κυρίως στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, έχοντας ως κυρίαρχο στοιχείο όχι τη γεωγραφική αποτύπωση των διαφόρων κρατών, αλλά τις διαμάχες και τους πολέμους που συχνά εκδηλώνονταν μεταξύ τους. Και όλα αυτά, μέσα από γελοιογραφικές συνθέσεις. Πρόκειται για τους Σατιρικούς Χάρτες, που σήμερα, εκτός από επίζηλα συλλεκτικά αποκτήματα, αποτελούν πολύτιμη, «παράπλευρη» μαρτυρία για το ιστορικό γίγνεσθαι.

Μια επιλογή από αυτούς τους sui generis χάρτες περιλαμβάνεται σε μια ιδιαίτερα προσεγμένη, δίγλωσση έκδοση (ελληνικά – αγγλικά) που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδ. Μίλητος. Για την ακρίβεια, πρόκειται για τη δεύτερη, βελτιωμένη και επαυξημένη έκδοση με σπάνιους χάρτες από τη συλλογή του καθηγητή Ορθοπαιδικής Παναγιώτη Ν. Σουκάκου, ο οποίος αποτελεί τον ιθύνοντα νου του λευκώματος με τίτλο 120 Σατιρικοί Χάρτες – Ιστορικές & Σατιρικές Καταγραφές της Ευρώπης (19ος - 21ος αιώνας). Στις 440 σελίδες του λευκώματος, τους χάρτες συνοδεύουν αναλυτικά στοιχεία καθώς και κείμενα με ενδιαφέρουσες αναλύσεις από τον Παναγιώτη Ν. Σουκάκο και δέκα άλλους επιστήμονες, που προσεγγίζουν από πολλές πλευρές το θέμα. Οι χάρτες της συλλογής καλύπτουν μια μακρά χρονική περίοδο που ξεκινά από τα πρώιμα δείγματα του είδους (1730) και τελειώνει με κάποιες σύγχρονες αναβιώσεις τους είδους (2018). Οι 120 σατιρικοί χάρτες που περιλαμβάνονται στη δεύτερη έκδοση (από τους 57 της πρώτης), στη συντριπτική πλειονότητά τους κατανέμονται στην περίοδο προ και μετά την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, που αποτέλεσε την κορωνίδα στη μαζική παραγωγή τους.

«Οι πολιτικοκοινωνικοί χάρτες αποτελούν ιδιαίτερη όσο και πρωτότυπη ενότητα-κατηγορία χαρτών, που ξεφεύγει από την αυστηρότητα της επιστημονικής χωροταξικής αποτύπωσης», σημειώνει στο εισαγωγικό κείμενό του με τίτλο «Αναβάπτιση στον Αρχέγονο Βηματισμό της Σατιρικής Χαρτογραφίας», ο Παναγιώτης Ν. Σουκάκος. «Χρησιμοποιείται με πρωτοτυπία το γεωγραφικό και γεωπολιτικό ανάγλυφο της Ευρώπης για να αναδειχθεί συνοπτικά, όσο και ευανάγνωστα, το πολιτικό παρασκήνιο, οι συγκρουσιακές σχέσεις και οι τάσεις επικυριαρχίας και επιβολής των μεγάλων κρατών και αυτοκρατοριών της εποχής, στην Ευρώπη, στο χώρο των Βαλκανίων, στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική. Κύριος στόχος των χαρτογράφων-γελοιογράφων ήταν η άσκηση κριτικής μέσω της σάτιρας επιστρατεύοντας σαρκαστική και δηκτική διάθεση και διατυπώνοντας τολμηρούς και αιχμηρούς πολιτικούς σχολιασμούς».

Η πλειονότητα των χαρτών χρονολογείται μεταξύ 1854-1915 και εστιάζεται κυρίως στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Δημιουργοί τους ήταν εικονογράφοι, γελοιογράφοι, αλλά και ταλαντούχοι ερασιτέχνες, που παραμόρφωναν ευρηματικά το γεωγραφικό χώρο ώστε να προσαρμόζεται στις ανθρωπομορφικές ή ζωομορφικές απεικονίσεις των εμπολέμων κρατών. Σατίριζαν την τάση επικυριαρχίας των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά και τις περιφερειακές συγκρούσεις μεταξύ μικρότερων κρατών. Χαρτογραφία και πολιτική, άλλωστε, είναι δύο στοιχεία που συναντώνται σε αυτές τις εικόνες. Η σατιρική χαρτογραφία στηρίχθηκε κυρίως στην πολιτική προπαγάνδα, με στόχο την (υπερ)μεγέθυνση των αδυναμιών του «εχθρού». Ο Ευάγγελος Λιβιεράτος, ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ και πρόεδρος της επιτροπής Cultural Heritage into the Digital της International Cartographic Association, στο δικό του κείμενο με τίτλο «Μεταξύ Απεικονιστικής Τέχνης και Ιδεολογικής Επιρροής» γράφει χαρακτηριστικά: «Οι χάρτες αυτοί δεν παύουν να αντανακλούν την ιδεολογική συγκρότηση και κριτική τοποθέτηση του δημιουργού τους απέναντι στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα της εποχής του. Πάντα όμως γύρω από τα συμφραζόμενα της “εξουσίας”, που στις περισσότερες φορές δεν είναι και η πλέον αμερόληπτη, εφόσον ο σχεδιαστής τους αναπαράγει σατιρικά εκείνα τα στερεότυπα που χαρακτηρίζουν περισσότερο τους “αντιπάλους” και λιγότερο τους “φίλους”». [Βλ. και Χάρτης#13]

Η σατιρική χαρτογραφία λειτούργησε ως μέσο προπαγάνδας, παραπλάνησης και επηρεασμού των λαών από τους οποίους προέρχονταν και στους οποίους απευθύνονταν. Στο κεφάλαιο «Μύθοι Ζώων και Σατιρική Χαρτογραφία», η καθηγήτρια Αρχαιοελληνικής Φιλολογίας, Αριάδνη Γκάρτζιου-Τάττη, επισημαίνει: «Οι σατιρικοί χάρτες με απεικονίσεις της Ευρώπης κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, δεν αποτελούν χάρτες με την κυριολεκτική γεωγραφική έννοια του όρου. Οι εμπνευστές τους, απαλλαγμένοι από χαρτογραφικούς περιορισμούς, σχολιάζουν ή κριτικάρουν πρόσωπα, κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα ή εθνικά σύμβολα, εύκολα αναγνωρίσιμα, με στόχο την ενημέρωση αλλά και την ψυχαγωγία του κοινού τους. Δεν είναι, μάλιστα, καθόλου τυχαίο που ο κόσμος των ζώων, ως μέσον αναλογικού συγκρητισμού, βρέθηκε στην υπηρεσία της ανάδειξης της τρέχουσας πολιτικής κατάστασης και της απόδοσης εθνικής ταυτότητας στα εμπλεκόμενα μέρη».

Η ρωσική αρκούδα, ο αγγλικός λέων, ο γαλλικός κόκορας, η τουρκική γαλοπούλα είναι μερικές από τις πολλαπλές μεταμορφώσεις των κρατών. Ο Σκοτσέζος χαρτογράφος Frederick W. Rose (1849-1915) που εισήγαγε και επέβαλε τον όρο Σατιρική Χαρτογραφία, λανσάρισε, το 1877, το περίφημο χταπόδι του (ως σύμβολο της επεκτατικής Ρωσίας). Ο ίδιος χρησιμοποίησε διάφορες ζωόμορφες και ανθρωπόμορφες παραστάσεις, προκειμένου να αποδώσει στο σχήμα διαφόρων κρατών. Η εικονογραφία του υιοθετήθηκε από πολλούς χαρτογράφους, γελοιογράφους και σκιτσογράφους άλλων κρατών, εντός και εκτός Ευρώπης, με αποτέλεσμα να γεμίσει ένα σωρό ζώα η επιφάνεια της ηπείρου. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η Ρωσία. «Για περισσότερο από μισό αιώνα, οι σατιρικοί χάρτες που κυκλοφορούν στην Κεντρική ή τη Δυτική Ευρώπη, επιμένουν να υπενθυμίζουν τη ρωσική απειλή με κάθε δυνατό τρόπο», γράφει στο δικό της κείμενο με τίτλο «Η Ιστορία “Μεταξύ Σοβαρού και Αστείου”», η Ιστορικός Τέχνης, Επιμελήτρια Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και επιστημονική σύμβουλος της έκδοσης, Νατάσα Καστρίτη. Στα παραδείγματα που παραθέτει, αντλημένα από διάφορους χάρτες που περιλαμβάνει το λεύκωμα, εκτός από τις ανθρωπόμορφες παραστάσεις σαν κοζάκος ή τσάρος, η Ρωσία εικονίζεται -εξίσου απειλητική- σαν χταπόδι ή σαν ύαινα, σαν ρινόκερος και, φυσικά, σαν αρκούδα. «Τα υπόλοιπα κράτη, σημειώνει, αποκτούν και αυτά τα δικά τους σύμβολα που παραπέμπουν στην ιστορία τους ή στην τρέχουσα επικαιρότητα και είναι άμεσα αναγνωρίσιμα από το κοινό».

Σε αυτή την ιδιότυπη πανίδα συναντάς ζώα-σύμβολα κάθε κράτους, μαζί με ανθρωπόμορφες παραστάσεις. Η Νατάσα Καστρίτη τα παραθέτει: «Η Γερμανία απεικονίζεται συνήθως με τη μορφή του Bismarck, ή με τον μαύρο αετό της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, η Γαλλική Δημοκρατία με τη μορφή μιας νέας γυναίκας που φοράει φρυγικό σκούφο (Marianne) ή με το κόκορα, σύμβολο της επαγρύπνησης, που είχε αφομοιωθεί από τη γαλλική εθνική κουλτούρα εξαιτίας της φωνητικής ομοιότητας στη λατινική γλώσσα των λέξεων “κόκορας” και “γαλατικός” (gallus, gallicus) και η Μεγάλη Βρετανία με τη μορφή του John Bull, ενός παχύσαρκου άνδρα με φαβορίτες, ημίψηλο καπέλο και ιδιόρρυθμη αμφίεση, που καθιερώθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα και χαρακτηρίζει χιουμοριστικά τον αγγλικό λαό». Ο κατάλογος είναι μακρύς και οι μεταμορφώσεις ποικίλλουν: τη θέση της Ισπανίας παίρνει συχνά ένας ταυρομάχος, της Τουρκίας ο κοιμισμένος Οθωμανός, της Ιταλίας μια μπότα. Όσο για την Ελλάδα, αλλάζει την εικόνα της στο γεωγραφικό ανάγλυφο, ανάλογα με την ιστορική στιγμή, αλλά και την χώρα προέλευσης του χάρτη: «Η Ελλάδα παίρνει διάφορες μορφές, ενός φουστανελοφόρου που ακονίζει το μαχαίρι του ή ενός μικρού αλλά ενοχλητικού καβουριού, μιας αλεπουδίτσας που γραπώνει την Κρήτη, του βασιλιά Γεωργίου Α΄ ή του Κωνσταντίνου Α΄. Το μικρό, νεοσύστατο κράτος σταδιακά διευρύνει τα σύνορά του, εκνευρίζοντας τον γιγάντιο Οθωμανό, που απλώνεται νωχελικά στην Ανατολή».

Ο συμβολισμός των μηνυμάτων αναπτύσσεται διεξοδικά στο ομώνυμο κεφάλαιο από τον Παναγιώτη Ν. Σουκάκο. Στις αναφορές του κάνει ιδιαίτερη μνεία σε ένα χάρτη της Ευρώπης του 1899, αγγλικής παραγωγής, με τίτλο «Ψάρεμα σε ταραγμένα νερά». Εστιάζοντας στην ιστορική στιγμή, παρατηρεί: «Ο Τούρκος ξαπλωμένος ανάσκελα κατέχει ως Οθωμανική Αυτοκρατορία μεγάλες περιοχές στην Ευρώπη και την Ασία. Φαίνεται να έχει γραπώσει με την πετονιά του το μικρό ψαράκι που λέγεται Κρήτη, την οποία διεκδικεί και ο βασιλιάς Γεώργιος της Ελλάδος. Στη δεξιά τσέπη του παντελονιού του Τούρκου υπάρχει μία κούπα του καφέ στην οποία διακρίνεται ευκρινώς η φράση “Made in Germany”, υποδηλώνοντας την παραδοσιακή φιλία και συμμαχία Τουρκίας και Γερμανίας, Η ασημένια ζώνη του παραπέμπει στην Κωνσταντινούπολη και τα νερά του Βοσπόρου, το Μήλο της Έριδος που εποφθαλμιούσαν όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις. Στο αριστερό γόνατο και στον αριστερό αγκώνα του αναγνωρίζονται δύο νεκροκεφαλές, οι οποίες συμβολικά παραπέμπουν στη Γενοκτονία των Αρμενίων (1896) και στη σφαγή των Βουλγάρων (1876) αντίστοιχα. Ο Τούρκος, ανήσυχος με το χέρι στο αυτί και φοβούμενος εμπλοκή των Μεγάλων Δυνάμεων, προσπαθεί να αφουγκραστεί τον αντίκτυπο που είχε η τουρκική θηριωδία των σφαγών στην πολιτισμένη Ευρώπη».

Ένα καίριο ζήτημα που απασχολεί τόσο τους χαρτογράφους όσο και τους ιστορικούς, θίγει στο δικό του κείμενο με τίτλο «Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος και Σατιρική Χαρτογραφία», ο καθηγητής Παθολογίας και συλλέκτης Αλέξανδρος Δ. Γαρύφαλλος: «Ένα δίλημμα που πλανάται επί χρόνια είναι αν η σατιρική χαρτογραφία ανήκει στην επιστήμη της χαρτογραφίας ή στην επιστήμη της ιστορίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ισχύουν και τα δύο, αλλά με σαφή υπεροχή, από πλευράς ποσόστωσης, υπέρ της δεύτερης. Οι σατιρικοί χάρτες θα πρέπει, ίσως, να θεωρηθούν περισσότερο ως εκλαϊκευμένα ιστορικά ντοκουμέντα. Η λειτουργία τους θα μπορούσε να παραλληλιστεί με εκείνη των λαϊκών λιθογραφιών, αν και σε ένα πιο πολύπλοκο, πολυδιάστατο και εκλεπτυσμένο επίπεδο». Το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου σήμανε τη σταδιακή υποχώρηση της σατιρικών χαρτών από το προσκήνιο. Η τεχνολογική πρόοδος επέβαλε νέα, πιο εξελιγμένα μέσα πληροφόρησης, προπαγάνδας και επηρεασμού. Τα ίχνη της αυτής της ιδιότυπης σάτιρας, ωστόσο, ανιχνεύονται ακόμα και στις μέρες μας.

«Μικρός αριθμός Σατιρικών Χαρτών εξακολουθεί να κάνει εμφανή την παρουσία του με εξαιρετικά διεισδυτικό και αιχμηρό ύφος», σημειώνει ο Παναγιώτης Ν. Σουκάκος. Το παράδειγμα που παραθέτει, με το οποίο ολοκληρώνεται η παρουσίαση των 120 Σατιρικών Χαρτών, είναι μια δημιουργία του Άγγλου σκιτσογράφου Andy Davey (γεννημένου το 1965) με τίτλο «Κωμικοσοβαρός Χάρτης της Ευρώπης, 2018». Ακολουθώντας τα βήματα των παλαιών συναδέλφων του, παρουσιάζει, με ανθρωπόμορφες φιγούρες που σχηματίζουν τα κράτη, πολιτικά πρόσωπα με πρωταγωνιστικό ρόλο στα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Τα κεφάλια των ηγετών των υπολοίπων χωρών του πλανήτη εικονίζονται περιμετρικά της σύνθεσης, στη θέση των ανέμων. Ο Παναγιώτης Ν. Σουκάκος «ξεναγεί» τους αναγνώστες στην επιφάνεια αυτού του ύστερου χάρτη: «Ο Πούτιν συνεχίζει να έχει ανοιχτά θέματα και να ευρίσκεται σε διένεξη με αρκετές από τις Βαλτικές χώρες, ενώ εμπλέκεται στον εμφύλιο της Συρίας με βομβαρδισμούς. Η Μέρκελ και ο Τουσκ μετράνε λαίμαργα τα ευρώ τους, ενώ ο Μακρόν στη Γαλλία, υποφέρει από τις πιέσεις και τις διεκδικήσεις που δέχεται από τα εργατικά συνδικάτα. Στη Μεγάλη Βρετανία, η βασίλισσα Ελισσάβετ κρατά περιχαρής τον φάκελο του Brexit ανά χείρας. Στην Ιταλία το πολιτικό σκηνικό είναι έκρυθμο ενόψει των εκλογών 2018».

Ενδιαφέρον έχει ο τρόπος που απεικονίζονται η Τουρκία, τα Βαλκάνια και η χώρα μας τη δεδομένη χρονική στιγμή, από το πενάκι του επίγονου χαρτογράφου: «Ο Ταγίπ Ερντογάν, μετά την επικράτησή του στο πραξικόπημα του 2016 στην Τουρκία, εκδίδει σωρηδόν φιρμάνια-εντάλματα σύλληψης, καταδιώκοντας τους υποκινητές και πρωταίτιους του πραξικοπήματος. Τα Βαλκάνια καλύπτονται από πλήθη προσφύγων και μεταναστών που συρρέουν από την Ασία προσδοκώντας μια καλύτερη ζωή στην Ευρώπη όπου, όμως, τα σύνορα παραμένουν κλειστά. Η Ελλάδα θύμα της οικονομικής κρίσης, ευρίσκεται στο πλαίσιο προσαρμογής για την αντιμετώπιση του δημοσίου χρέους. Διασύρεται οικτρά απεικονιζόμενη ως θλιβερός και ψοφοδεής επαίτης (ελεείστε τον φτωχό-please give)».

(Η εικονογράφηση είναι από το λεύκωμα)

ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «120 Σατιρικοί Χάρτες (19ος-21ος αι.)» ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.