————————————————————
( ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΜΕΡΟΣ )
————————————————————

Ο παλαβός μοναχός των χαρτών

Οι σατιρικοί χάρτες δεν είναι αποκλειστικό προϊόν του 19ου αιώνα, κατά τον οποίο αναδείχτηκαν και έγιναν δημοφιλείς. Η ιστορία τους –ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερα σύνθετη κατά την τεχνική, την τέχνη και το περιεχόμενό τους, αλλά και για τις ξεχωριστές αναγνωστικές ικανότητες που απαιτούν στη διαχρονία τους– καλύπτει ένα ευρύ διάστημα παρουσίας του είδους, τουλάχιστον επτά αιώνων μέχρι τις μέρες μας. Η χρήση των αναμορφωμένων χαρτών ως μέσων σατιρικής αλληγορίας, για να μεταφέρει τον κριτικό κοινωνικό και πολιτικό σχολιασμό, αποκτά μιαν «άλλη» διάσταση που αξίζει το ενδιαφέρον και την προσοχή μας. Από την ανεπανάληπτη «αιρετική» απεικόνιση του Opicinus de Canistris, του τέλους του 13ου αιώνα, μέχρι τις ανθρωπόμορφες και ζωόμορφες απεικονίσεις του 16ου και από τις ιδεολογικές και πολιτικές εθνικές αντιπαραθέσεις, που θα αλλάξουν την Ευρώπη τον 17ο, 18ο και κυρίως τον 19ο αιώνα, μέχρι την ανάδειξη της σατιρικής σκιτσογραφίας σε υψηλή τέχνη της εποχής μας. Προάγγελος των εξαιρετικά ιδιότυπων μεταφορικών αυτών χαρτών είναι το χαρτογραφικό έργο του ιδιόρρυθμου μοναχού de Canistris από την Παβία, του «παλαβού των χαρτών». Στα τέλη του 13ου αιώνα σχεδίασε κάτι σαν μαγική εικόνα, ανθρωπόμορφους χάρτες της Ευρώπης γύρω από τη Μεσόγειο με πολύ τολμηρές θρησκευτικές και γεωγραφικές αναφορές, καθώς και ηθικές παραβολές, αναφέροντας μάλιστα, ανάμεσα στα λίγα τοπωνύμια που σχολιάζονται στον χάρτη του -και με ιδιαίτερο νόημα– και τη Θεσσαλονίκη! Είναι αναμφίβολα ένας σατιρικός χάρτης στο στερεότυπο πλαίσιο της εποχής του, μεγάλης αλληγορικής δύναμης και ιδεολογικής ανατροπής. Επιπλέον, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, εφόσον προσομοιάζει στο χαρτογραφικό πρότυπο των πορτολάνων ναυτικών χαρτών, παρά στα τότε κυρίαρχα ακόμη χριστιανικά χαρτογραφικά πρότυπα των Orbis Terrarum (ΟΤ) ή των παραλλαγών τους, που ο μοναχός αυτός περιφρονεί προκλητικά υπέρ των ναυτικών χαρτών, των πολύ εγγύτερων στην απεικόνιση της γεωγραφικής «αλήθειας» απ’ ό,τι οι χάρτες ΟΤ.

Ο Opicinus de Canistris επιτίθεται στα σημαντικά εκκλησιαστικά καικοινωνικά γεγονότα της εποχής του, στη Δύση και στην Ανατολή, αναμορφώνοντας τον κυριαρχούντα τότε πορτολάνο ναυτικό χάρτη-υπόβαθρο σε ανθρωπομορφική απεικόνιση. Η μεσογειακή ακτογραμμή του πορτολάνου χάρτη διατηρείται για να διαγράψει την ανθρωπομορφία της γεωγραφικής απεικόνισης, σχηματίζοντας το ζεύγος ενός μοναχού και μιας ελευθεριάζουσας γυναίκας με τολμηρή στάση και εμφάνιση. Ο μοναχός και η γυναίκα προσεγγίζουν σωματικά στην εγγύτητα της Ιβηρικής με τη δυτική αφρικανική ακτή της Μεσογείου, ενώ η ακτογραμμή της Ιταλικής χερσονήσου τονίζει, ως αναμόρφωση, την αισθησιακή τολμηρότητα μιας «ανήσυχης» γυναικείας στάσης απέναντι στον «ακίνητο», απαθή μοναχό. Η αλληγορική στάση της γυναίκας ενισχύει, ως ανενδοίαστη παρομοίωση, τη γεωγραφική θέση της Βενετίας. Η θέση της κοσμικής πόλης αναμορφωμένη στο σώμα της γυναίκας παίρνει μία «άλλη» ηθική έννοια. Και όλα αυτά στο πλαίσιο της εποχής, όπου οι Εκκλησίες –και στη Δύση και στην Ανατολή– αναταράσσονται ιδεολογικά και η κυριαρχία της αγοράς και του εμπορίου μετασχηματίζουν τον μεσογειακό κόσμο, προδιαγράφοντας τις μελλοντικές οικονομικές αλλαγές που θα φέρει η θάλασσα και η επιχειρηματική ισχύς των λιμανιών της. Πρόκειται για έναν χάρτη στη διαχρονική κορυφή του είδους, για μια μεγαλειώδη αφετηρία, που διευρύνει προς τα πίσω το χρονικό πεδίο εξέλιξης των σατιρικών χαρτών, με όποια έννοια και όποια βαθύτερα συμφραζόμενα δώσει κανείς στον όρο.

Το γλύκισμα των βασιλέων και η πουτίγκα με δαμάσκηνα

Από την Αναγέννηση μέχρι τη μεγάλη ναπολεόντεια αναταραχή της Ευρώπης στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, έχουμε τη συνέχεια εξαιρετικών παραδειγμάτων του είδους της σατιρικής χαρτογραφίας. Πάντα με αναφορά στις χαρτογραφικές εξελίξεις, που είναι πια πυκνές και γρήγορες, με την ώθηση που έδωσαν στη χαρτογραφική τεχνολογία και απεικονιστική οι Μεγάλες Ανακαλύψεις, η αυξανόμενη επιχειρηματικότητα που αναπτύχθηκε γύρω τους και οι εξελίξεις στις επιστήμες. Στη διαδεδομένη βιβλιογραφία αναφέρονται συχνά ως εμβληματικά και δημοφιλή παραδείγματα δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις σατιρικών σχεδίων, με χαρτογραφική αναφορά, της περιόδου μετά τα μέσα του 18ου αιώνα μέχρι τη ναπολεόντεια κυριαρχία. Παρότι διαφορετικής τεχνοτροπίας και περιεχομένου, ανήκουν και τα δύο στην οικογένεια των σατιρικών χαρτών.

Η πρώτη περίπτωση, του σχεδόν τελευταίου τετάρτου του 18ου αιώνα, έχει ως κεντρική εικόνα-διακύβευμα έναν χάρτη, που όμως δεν αποτελεί αυτός το αντικείμενο της σατιρικής παρέμβασης. Αντίθετα, τα περιβάλλοντα πρόσωπα των ασχολούμενων με τον χάρτη, δηλαδή με τη γεωγραφική αναπαράσταση σ’ αυτόν, είναι εκείνα που υφίστανται το σατιρικό πολιτικό σχόλιο του δημιουργού της απεικόνισης: οι τρεις ισχυροί ηγεμόνες, ο Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας, ο Ιωσήφ Β΄ των Αψβούργων και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας. Οι τρεις που χρησιμοποιούν τον απλωμένο χάρτη για να αποφασίσουν την (πρώτη) διανομή της Πολωνίας ως άλλο επιδόρπιο, κατά την ευαισθησία του Γάλλου δημιουργού της σατιρικής εικόνας Nicolas Noël Le Mire. Εξού και ο τίτλος του: «Το γλύκισμα των βασιλέων». Το σατιρικό συμφραζόμενο της εικόνας συμπληρώνεται με τον εκθρονισμένο βασιλιά της Πολωνίας Πονιατόφσκι να προστατεύει το ετοιμόρροπο στέμμα του. Εδώ ο Le Mire σατιρίζει το γεγονός ακόμη και με τον τίτλο, ως λογοπαίγνιο, εφόσον παραπέμπει στο όνομα παραδοσιακού γλυκίσματος για τον εορτασμό των Επιφανίων και της ενθύμησης των Τριών Μάγων (Les Rois Mages), που προσφέρουν «στέμμα» ως δώρο στο Θείο Βρέφος. Το συγκεκριμένο γλύκισμα έχει μακρά ιστορική διαδρομή, συνδεδεμένη με το θρησκευτικό εορτασμό που προέβλεπε και την αναζήτηση του «τυχερού» στον κορμό του (φασόλι εν προκειμένω), όπως είναι γνωστό στη μαγειρική παράδοση της Προβηγκίας και γενικά της Νότιας Γαλλίας, όπου το όνομα του γλυκίσματος στην τοπική διάλεκτο παραπέμπει σε «κορώνα», στο «στέμμα» των Τριών Μάγων, όπως το δικό του, το οποίο ο άτυχος Πονιατόφσκι μάταια προστατεύει από τους τρεις ισχυρούς βασιλείς. Το ενοχλητικό αυτό χαρακτικό, με τις πολλαπλές σατιρικές αλληγορίες έντονου πολιτικού και θρησκευτικού χαρακτήρα, δεν μπορούσε παρά να προκαλέσει ισχυρές αντιδράσεις. Μέχρι και τη γλώσσα του σώματος των τριών ηγεμόνων σχολιάζει δηκτικά ο Le Mire, τον αποκλίνοντα αντικριστό τρόπο που στέκονται ο Φρειδερίκος και ο Ιωσήφ και την ιδιαίτερη –διδακτική– στάση της Αικατερίνης. Το έργο καταστράφηκε από τη λογοκρισία, αφήνοντας για την ιστορία μερικά μόνο δείγματα, χάρη στην εκτίμηση που έτρεφε για τον Le Mire ο αρχηγός της αστυνομίας Antoine de Sartine, ίσως και λόγω της καταγωγής του, νοτίως των Πυρηναίων, περιοχή όπου το «γλύκισμα των βασιλέων» ήταν επίσης δημοφιλές!

Η δεύτερη περίπτωση είναι η κλασική γελοιογραφία του γνωστού Άγγλου σκιτσογράφου James Gillray, «Η πουτίγκα με δαμάσκηνα σε κίνδυνο», των αρχών του 19ου αιώνα, όταν ο Ναπολέων κυριαρχούσε στην Ευρώπη. Το εμφανές γεωπολιτικό συμφραζόμενο του σκίτσου είναι ο κίνδυνος της οικουμένης από μία αγγλογαλλική συμφωνία διανομής της γης. Ο Ναπολέων γευματίζει με τον πρωθυπουργό Ουίλιαμ Πιτ, τεμαχίζοντας με περισσή όρεξη την υδρόγειο –πουτίγκα με δαμάσκηνα– ο Πιτ τους ωκεανούς με μαχαιροπίρουνα ευγενώς, και ο Κορσικανός την Ευρώπη με το ξίφος... Η σάτιρα εδώ δεν αρκείται στην πολιτική αλληγορία, όπως στον συμβολισμό της ακύρωσης των δημοκρατικών αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, που ακολουθεί πλέον τα ιμπεριαλιστικά-διανεμητικά πρότυπα των ανταγωνιστών της, αλλά προχωρά σε μορφικές αποκαθηλώσεις του κύρους των κορυφαίων ηγετών της εποχής, οι οποίοι παρουσιάζονται εδώ ως δύο συνδαιτυμόνες, σε στάσεις, μορφασμούς και βουλιμικές συμπεριφορές κοινών λαϊκών ανθρώπων. Η αναμόρφωση των γεωγραφικών εικόνων των χαρτών σε μορφές ανθρώπων και ζώων καθιερώνει τον ανθρωπομορφισμό και ζωομορφισμό στο χαρτογραφικό σατιρικό είδος και θα είναι ο Gillray εκείνος που θα δημιουργήσει εξαιρετικά καλλιτεχνικά παραδείγματα, τα οποία σύντομα θα αποκτήσουν μεγάλη διάδοση και δημοφιλία.