Από την εποχή που συμπτωματικά έπεσα πάνω στο κίνημα των Προραφαηλιτών ζωγράφων και ανακάλυψα ότι στον κύκλο αυτόν μοντέλα τους (και ζωγράφοι) υπήρξαν και Ελληνίδες, αυτές οι Ελληνίδες μου έγιναν έμμονη ιδέα. Ήταν Ελληνίδες που είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει στην Αγγλία και ζούσαν εκεί (Βρετανο-ελληνίδες), ανήκαν στις μεγάλες ελληνικές εμπορικές οικογένειες, εγκατεστημένες στην Αγγλία λίγο πριν και λίγο μετά την Επανάσταση του 1821 και εκτός του ότι οι γονείς τους ήταν πάμπλουτοι, φιλότεχνοι και μαικήνες, οι ίδιες ήταν πανέμορφες, μορφωμένες, πλούσιες και με ταλέντα. Ω, ναι, μερικές είχαν κάποια συγγένεια εξ αγχιστείας με τον Κ.Π. Καβάφη και ίσως ο Αλεξανδρινός να τις είχε συναντήσει ή να τις είχε γνωρίσει στενότερα, αφού μεταξύ των οικογενειών υπήρχαν και εμπορικές συναλλαγές. Τρεις από αυτές τις Ελληνίδες προραφαηλίτισσες τις ονόμαζαν χαϊδευτικά «Οι τρεις χάριτες»^. τη Μαρία Σπάρταλη-Stilmann, την αδελφή της Χριστίνα Σπάρταλη-D’ Anvers και τη Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου. Ο πατέρας της τελευταίας ήταν ο πρώτος συνεταίρος του Πέτρου Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Στην ουσία αυτές οι τρεις χάριτες ήταν πέντε, γιατί σε αυτή την ομάδα μπορούμε να κατατάξουμε και την Αγλαΐα Ιωνίδου-Κορωνιού αλλά και την Ελένη (Νέλλη) Ιωνίδου-Γουίστλερ (είχε παντρευτεί τον αδελφό του μεγάλου Aμερικάνου ζωγράφου James Whistler και ήταν ένα από τα αγαπημένα του μοντέλα και έμπιστη αλληλογράφος του).
Σε μια δύσκολη και σκοτεινή περίοδο της ζωής μου, τα βράδια άνοιγα τον κομπιούτερ μου όπου είχα αποθηκεύσει πολλούς πίνακες με τις απεικονίσεις τους και το δωμάτιο φωτίζονταν από την ομορφιά τους, με ηρεμούσαν και ήμουν έτοιμη να αντιμετωπίσω την επόμενη μέρα. Τους χρωστούσα δηλαδή μεγάλη χάρη για την παρουσία τους στη ζωή μου. Μόλις πληροφορήθηκα ότι η National Portrait Gallery στο Λονδίνο, ετοίμαζε έκθεση αφιερωμένη σε αυτές, αποφάσισα να πάω να τη δω, γιατί άλλο να βλέπεις πίνακες ζωγραφικής σε βιβλία, σε φωτογραφίες ή στην οθόνη και άλλο να βλέπεις τον ίδιο τον πίνακα με τις πινελιές του, τα πραγματικά του χρώματα, τις διαστάσεις του και το κάδρο του. Δυστυχώς άλλες εκθέσεις αφιερωμένες σε αυτές ή μου έπεφταν πολύ μακριά, π.χ. στο Μουσείο της Πολιτείας Ντελαγουέαρ στην Αμερική, ή μπέρδευα τις ημερομηνίες και τις έχανα. Αυτήν την έκθεση όμως αποφάσισα να μην τη χάσω. Και το βασικότερο σε αυτήν την έκθεση ήταν ότι θα εστίαζε στις γυναίκες και όχι στους άντρες ζωγράφους. Ένα γενναιόδωρο δώρο για τη γιορτή μου με έφερε στο Λονδίνο και απόλαυσα την έκθεση.

Να πω πόσο καλοοργανωμένη ήταν η έκθεση, είναι ντροπής πράγμα. Προαγόρασα τα εισιτήρια και διάλεξα τη μέρα και την ώρα που ήθελα να τη δω, για να αποφύγω τις μεγάλες ουρές και να μην χάσω χρόνο. Το προσωπικό ήξερε τι του γίνονταν, ευγενικά έκανε παρατηρήσεις ή απαντούσε σε ερωτήσεις. Δεν ήταν αυτό που πάντα ακούω σε ελληνικά μουσεία από τους φύλακες («ντον τάτσch, νοφλασsh»). Αλλά αυτό που ζήλεψα περισσότερο ήταν ότι σε μια γωνία υπήρχαν μερικά ελαφρά καρεκλάκια κι όποιος ήθελε μπορούσε να τα πάρει και να κάτσει να δει όποιον πίνακα επιθυμούσε με την ησυχία του ή και να ξεκουραστεί.
Οι αίθουσες ήταν χωρισμένες και σε κάθε προραφαηλίτισσα αναλογούσε ίσος χώρος στην έκθεση, με τις ίδιες διαστάσεις, κι αν δεν κάνω λάθος, για την κάθε μια τους ίδιος αριθμός εκθεμάτων, ώστε καμία τους να μην μείνει παραπονεμένη ή αδικημένη. Στον τελευταίο τοίχο, έτσι για να δεσπόζουν σε όλη την έκθεση, ήταν δυο πίνακες του Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς (Eduard Burne-Jones): «To ξελόγιασμα του Μέρλιν» («The Beguild of Merlin») και «Το Δέντρο της Συγχώρησης» («The Tree of Forgiveness»), που στηρίζεται στον μύθο του Δαμοφώντα και της Φυλλίδος, με μοντέλο και στους δύο τη Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου. Δίπλα τους υπήρχε ο πίνακας του Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι (Dante Gabriel Rossetti) «Ονειροπόληση» («Daydream»), με μοντέλο την πανέμορφη Τζέιν Μόρις (Jane Morris, σύζυγο του Ουίλλιαμ Μόρρις). Στην αντίθετη μεριά δέσποζε το έργο της Ίβλιν Ντι Μόργκαν (Evelyn De Morgan) «Νύχτα και ύπνος» («Night and sleep»). Η έκθεση περιλάμβανε και δικά τους έργα, έργα των προραφαηλιτισσών που είχαν ποζάρει σαν μοντέλα τους αλλά και φωτογραφίες ή σκίτσα τους που τις έδειχναν και σε μεγαλύτερη ηλικία και βέβαια με τις απαραίτητες βιογραφικές και εργογραφικές πληροφορίες. Στη μέση της έκθεσης υπήρχαν φωτογραφίες των ζωγράφων και των μοντέλων και εξηγούσαν το γαϊτανάκι των οικογενειακών και ερωτικών τους σχέσεων.

Άρχισα την περιπλάνησή μου στην έκθεση με τμήμα που ήταν αφιερωμένο στην Κριστίνα Ροσέτι (Christina Rossetti), αδελφή του Ντάντε, ο οποίος θεωρείται και η αρχηγός του κινήματος των προραφαηλιτών ζωγράφων. Την ήξερα περισσότερο από το ποιητικό της έργο και εκεί υπήρχαν εκτεθειμένα βιβλία της που γνώριζα αλλά και πίνακες ζωγραφικής της που δεν γνώριζα και σκίτσα του αδελφού της που έδειχναν τον δύσκολο χαρακτήρα της. Ακολούθησε η Ελίζαμπεθ Σίνταλ (Elizabeth Siddal), η αφοσιωμένη σύζυγος του Ροσέτι, με την εύθραυστη ομορφιά της και υγεία της. Πόζαρε μέσα σε μια μπανιέρα για να τη ζωγραφίσει ο Μιλαί (John Everett Millais) ως «Οφηλία».

Στη συνέχεια, η Άννι Μίλερ (Annie Miller) και η Φάννυ Ίτον (Fanny Eaton). Την τελευταία δεν τη γνώριζα. Ήταν μιγάδα από την Τζαμάικα, το έργο της είχε ανακαλυφτεί πρόσφατα και έτσι είχε προστεθεί στην αδελφότητα των προραφαηλιτών. Έκανε το μοντέλο κυρίως όταν οι ζωγράφοι ήθελαν να ζωγραφίσουν μια μελαχρινή φιγούρα, όπως, π.χ., τη μητέρα του Μωυσή. Η Φάννυ Κόρνφορθ (Fanny Cornforth) και η Τζέιν Μόρις (Jane Morris) στολίζουν τους αντιπροσωπευτικότερους πίνακες των προραφαηλιτών και ίσως να είναι τα ωραιότερα μοντέλα. Το ίδιο και η Έφι Γκρέυ Μιλαί (Effie Gray Millais), πρώτη σύζυγος του Τζον Ράσκιν (John Ruskin), θεωρητικού του κινήματος, που το διαζύγιό της προκάλεσε μεγάλο σκάνδαλο στα βικτωριανά ήθη, παρότι ο γάμος της ήταν λευκός.

Προσπέρασα γρήγορα την Τζορτζιάνα Μπερν-Τζόουνς, γιατί δεν την χωνεύω. Ως θλιμμένη, απατημένη σύζυγος ήταν το μεγάλο εμπόδιο στην ερωτική ιστορία του άντρα της με την Μαρία Ζαμπάκου. Ένα μικρό βιογραφικό στοιχείο της Τζορτζιάνα, που δεν είναι τόσο γνωστό, είναι ότι ήταν θεία του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ (Rudyard Kipling). Η μητέρα του ήταν αδελφή της και όταν έστειλαν τον Κίπλινγκ από την Ινδία να σπουδάσει στην Αγγλία περνούσε πολύ χρόνο στο σπίτι του παππού του Τζόρτζ Μακντόναλντ , πάστορα και ξεχασμένου σήμερα συγγραφέα παιδικών βιβλίων. Δεν ξέρω γιατί δεν θεωρώ κεντρικά πρόσωπα του κινήματος των προραφαηλιτών την Τζοάννα Μπόις Ουέλς (Joanna Boyce Wells) και την Ήβλιν ντι Μόργκαν (Evelyn De Morgan), στην έκθεση όμως είχαν σημαντική παρουσία.

Πέρασα την περισσότερη ώρα μου βλέποντας έργα της Μαρίας Σπάρταλη -Στίλλμαν (Maria Spartali-Stillman) και της Μαρίας Κασσαβέτη-Ζαμπάκου (Maria Zambaco). Αρκετά από τα έργα τους τα γνώριζα ήδη, άλλα δεν τα γνώριζα καθόλου, όπως τα τοπία της Τοσκάνης της Μαρίας Σπάρταλη, και άλλο πράγμα είναι να βλέπεις τα μετάλλια της Ζαμπάκου σε φωτογραφίες κι άλλο να τα βλέπεις ολόκληρα μπροστά σου και να θαυμάζεις την εξαιρετική τεχνική τους. Συνέκρινα τις πινελιές στο πώς είχαν ζωγραφιστεί λουλούδια της αμυγδαλιάς από τη Σπάρταλη, και τον Μπερν Τζόουνς, τα λουλούδια που σκορπούν «Η Νύχτα και ο Ύπνος» στον πίνακα της ντι Μόργκαν. Μου άρεσε που υπήρχαν πίνακες διαφορετικών ζωγράφων με το ίδιο θέμα και με τα μοντέλα να φορούν το ίδιο ένδυμα, όπως ήταν οι πίνακες για τη von Bark. Αλλά τα δυο εκθέματα που μού άρεσαν πιο πολύ –δεν θα το πιστέψετε– ήταν ένα ζευγάρι γοβάκια που είχε κεντήσει η Μαρία Σπάρταλη και σίγουρα θα τα είχε φορέσει^. ήταν σαν να μου παρουσιάστηκε ζωντανή μπροστά μου. Και το άλλο έκθεμα που μου άρεσε ήταν μια φωτογραφία της οικογένειας Ροσέτι τραβηγμένη από τον Λιούις Κάρολ. Ω, ναι, ο συγγραφέας της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων, ο αιδεσιμότατος Τσάρλς Λούτγουιτζ Ντότζσον (Charles Lutwidge Dodgson, ήταν δεινός φωτογράφος και για πρώτη μου φορά έβλεπα αυθεντική δική του φωτογραφία και όχι αναπαραγωγή της!

Η έκθεση έληξε στις 26 Ιανουαρίου 2020, αλλά υπάρχει ο κατάλογός της Pre-Raphaelite Sisters, με εξαιρετική εικονογράφηση και άρθρα γραμμένα από ειδικούς, στη λογική τιμή των 24.95 (λιρών).
Κοίταξα τον χρονολογικό πίνακα του καταλόγου και διαπίστωσα πόσο αυτό το κίνημα των Προραφαηλιτών συμπίπτει με τη βασιλεία της Βικτώριας και αποτυπώνει τη νοοτροπία και ηθική, τις κοινωνικές αξίες και τις καλλιτεχνικές ανησυχίες της βικτωριανής εποχής. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο ο κόσμος είχε αλλάξει και ζητούσε άλλες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης και το κίνημα έπεσε σε μια γλυκιά λήθη και λησμονιά. Το βικτωριανό ήθος ήταν εκείνο που σημάδεψε την καλλιτεχνική δημιουργία. Πολλά από τα μοντέλα προέρχονταν από κατώτερες κοινωνικές τάξεις, να μην πω από τον υπόκοσμο. Το εισιτήριο για την κοινωνική τους άνοδο ήταν η ομορφιά τους. Όπως έλεγαν οι προραφαηλίτες ζωγράφοι, «ανακάλυψα μια "stunner", μια εξιδανικευμένη γυναίκα, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά». Αλλά και τις ελληνικής καταγωγής καλλιτέχνιδες και τα μοντέλα, παρ’ ότι ανήκαν στην υψηλή κοινωνία του χρήματος, νομίζω η βικτωριανή κοινωνία, σαν ξένες που ήταν, τις είχε βάλει στο περιθώριο. Σχεδόν, νομίζω, ότι και ο αποκλεισμός του ζωγράφου Συμεών Σολομών (Simeon Solomon) οφείλεται στο ότι ήταν εβραίος και όχι στον προκλητικό τρόπο της ζωής του.

Με πείραξε λιγάκι που το μεγαλύτερο βάρος έπεσε στην προβολή των Βρετανίδων και κάπως οι Ελληνίδες, οι δικές μας χάριτες και μούσες, είχαν περάσει σε δεύτερη μοίρα. Αν δεν φροντίσουμε εμείς να αναδείξουμε το έργο τους και την προσφορά τους στην τέχνη, ποιος θα το κάνει; Να το πω μεγαλόστομα: έχουμε εθνική υποχρέωση να κάνουμε μια έκθεση με τα έργα τους, να δημοσιεύσουμε βιβλία με θέμα τη ζωή τους και το έργο τους. Ένα άρθρο εδώ (Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού, «Οι τρεις Χάριτες: Ελληνίδες ζωγράφοι και μοντέλα στον κύκλο των Προραφαηλιτών», στο Όσο κρατάει η ανάγνωση… μια έκδοση αφιερωμένη στη Μνήμη της Αντωνίας Κατσιαντώνη-Πίστα, Θεσσαλονίκη 2005), ένα βιβλίο εκεί (Το χέρι του σημαιοφόρου του Δημήτρη Καλοκύρη, Ελληνικά Γράμματα 2006 – β΄έκδ. Νεφέλη 2016), το αναιμικό, γεμάτο κενά βιβλίο της Μιράντας Σοφιανού-Παρασκευά, Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου: ένα εκθαμβωτικό φθινόπωρο (Μέλισσα 2018) δεν φτάνουν. Η τελευταία προραφαηλίτισσα που πέθανε ήταν η δική μας Μαρία Σπάρταλη-Stillman. Αλλά τώρα νομίζω ότι ήρθε η ώρα να την αναστήσουμε.