Ίσως ένα από τα πιο πολυτραγουδισμένα ποιήματα του Διονυσίου Σολωμού, μετά τον «Εθνικό Ύμνο» βέβαια, να είναι «Η Ξανθούλα». Ο Σολωμός την έγραψε το 1821-22 και δημοσιεύτηκε σε πολλές ανθολογίες της εποχής ενόσω ζούσε ο ποιητής, με αρκετές παραλλαγές σε διάφορους στίχους. Οι δυο τελευταίες στροφές ανακαλύφτηκαν αργότερα και προστέθηκαν στο ποίημα, γιατί είναι αποδεδειγμένα γραμμένες από το χέρι του Σολωμού. Την μελοποίησή της την έκανε ο Νικόλαος Μάντζαρος, αλλά δεν ξέρουμε αν έγραψε τη μουσική τρεις φορές μέχρι να ικανοποιήσει τον ποιητή, όπως έγινε με τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν». Έχουν κυκλοφορήσει πολλές μουσικές εκτελέσεις (καμιά φορά στην κυριολεξία) της «Ξανθούλας» από διαφόρους καλλιτέχνες, όπως π.χ. από την Αλίκη Καγιόγλου ή την χορωδία της Κέρκυρας. Ο Νίκος Ξυδάκης έχει μελοποιήσει το ποίημα πιο κανταδόρικα. Η φήμη για το ποια ήταν η πραγματική Ξανθούλα που έδωσε την έμπνευση στον Σολωμό ήταν το στερεότυπο ότι «ήταν μια δεσποσύνη που είχε ερωτευτεί ο ποιητής, αλλά οι γονείς της ήθελαν να την παντρέψουν με κάποιον άλλο». Αλλά τα ίδια λένε οι εκ του προχείρου ερευνητές του σολωμικού έργου για όλες τις γυναικείες μορφές που εμφανίζονται στη ποίησή του.
Η Ξανθούλα όμως είναι ένα υπαρκτό πρόσωπο σύμφωνα με ένα άρθρο του Δημητρίου Π. Πετροκόκκινου (Παναθήναια τ. 23, (29.2.1912), σ. 258-260) και μάλιστα στο άρθρο δημοσιεύεται μια χαριτωμένη φωτογραφία της από ακουαρέλα σε νεαρή ηλικία και πορτρέτο της με μολύβι σε ώριμη όμως ηλικία πια από τον Έντουαρντ Μπερν-Τζόουνς (Edward Burne-Jones). Ότι είναι η Αικατερίνη Αντωνίου Ράλλη το γένος Μαυρογορδάτου. Γεννήθηκε στη Χίο στις 11 Αυγούστου 1817 και πέθανε στο Λονδίνο στις 20 Φεβρουαρίου 1895, ο τάφος της βρίσκεται στο West Northwood Cemetery. (Ευχαριστώ τη κυρία Βικτωρία Σολωμονίδου-Hunter για τις λεπτομερείς γενεαλογικές πληροφορίες). Με την καταστροφή της Χίου (Απρίλιος 1822) η οικογένεια Μαυροκορδάτου για να σωθεί προσπάθησε να πάει στο Λιβόρνο και έκανε έναν σταθμό στη Ζάκυνθο όπου ήδη εκεί υπήρχε εγκατεστημένος ένας κλάδος της οικογένειας Ροΐδη, συγγενείς εξ αγχιστείας με την οικογένεια Μαυρογορδάτου και συγγενών του Εμμανουήλ Ροΐδη. Αυτή η σκηνή της αναχώρησης που συγκίνησε τον Σολωμό ίσως να είχε να κάνει με την αναχώρησή της να πάει στο Λονδίνο. Εκεί παντρεύτηκε τον Αντώνιο Ράλλη (1804-1881), μέλος κι αυτός της μεγάλης χιώτικης οικογενείας Ράλλη που μετά τη σφαγή της Χίου βρήκαν καταφύγιο στην Αγγλία και μεγαλούργησαν ιδρύοντας εμπορικά καταστήματα σε Αγγλία, Ινδία, Αίγυπτο και Αμερική. Πατέρας του Αντωνίου Ράλλη ήταν ο Θεόδωρος Ράλλης που δολοφονήθηκε από τους πρώτους στη σφαγή της Χίου, στις 23 Απριλίου 1822. Παιδιά της Αικατερίνης (Ξανθούλας) και του Αντώνη ήταν οι κόρες τους Μαριέττα Ράλλη, που παντρεύτηκε τον Στέφανο Ράλλη, και Μαριγώ, που παντρεύτηκε τον Ιωάννη Καβάφη, ξάδελφο του Κ.Π. Καβάφη. Ο γιος τους Ιωάννης Α. Ράλλης πέθανε στην Ινδία και ήταν αυτός που έδωσε τις πληροφορίες στον Περοκόκκινο για τη μητέρα του και ταυτίστηκε με την «Ξανθούλα». Ο Πετροκόκκινος την περιγράφει στο παραπάνω άρθρο: «Ήτο μικροκαμωμένη, με λεπτά χαρακτηριστικά και γαλανά μάτια γλυκυτάτης εκφράσεως». Αλλά τη δόξα της Ξανθούλας θέλει να την πάρει η άλλη αδελφή της που παντρεύτηκε στη Ζάκυνθο τον Ευστράτιο Ροΐδη, αδελφό του ιδιόρρυθμου δοτόρου Διονυσίου Ροΐδη που σατιρίζει ο εθνικός μας ποιητής στα ποιήματα «Πρωτοχρονιά» και «Ιατροσυμβούλιο». Ο Αλέξης Πολίτης στο άρθρο του «Ταιριάζοντας τον Σολωμό στα μέτρα του κοινού» (Κονδυλοφόρος 8, (2009), σ. 67-80) σε μια υποσημείωση θυμάται το άρθρο του Πετροκόκκινου ότι η «Ξανθούλα» του Σολωμού είναι η Αικατερίνη Μαυρογορδάτου, και αυτός όμως απορρίπτει την πληροφορία του Ανδρέα Ανδρεάδη ότι η αδελφή της είναι η «Ξανθούλα» του Σολωμού. Ο Πετροκόκκινος δίνει επίσης την πληροφορία ότι το πορτρέτο που της ζωγράφισε ο Μπερν-Τζόουνς βρίσκεται κρεμασμένο στο σπίτι της κόρης της Μαριέττας, χήρας Στεφάνου Α. Ράλλη.
Αλλά αν προσέξουμε τις χρονολογίες, το 1821-22, όταν γράφτηκε το ποίημα, ίσως και νωρίτερα, μόλις θα είχε φτάσει η «Ξανθούλα» στη Ζάκυνθο, και αντί ο Σολωμός να έβλεπε την Ξανθούλα να φεύγει ίσως την έβλεπε να έρχεται στην Ζάκυνθο.
Μπορούμε να κατατάξουμε την «Ξανθούλα» σαν ένα προραφαηλίτικο μοντέλο ή είναι μόνο ένα ακόμη πορτρέτο που ζωγράφισε ο Μπερν-Τζοουνς για τους Greeks του;
Παρ’ όλα αυτά η Αικατερίνη Μαυρογορδάτου και η αδελφή της είναι ένας μικρός κρίκος σε εξ αγχιστείας συγγένεια με δυο έλληνες λογοτέχνες, τον Κ.Π. Καβάφη και τον Εμμανουήλ Δ. Ροΐδη.