1. Οι συνάφειες

«Ο θεός και ο γείτονας» ήταν η σταθερή προτροπή της μάνας μου στη μικρή πόλη του Καρπενησίου με τα παραδοσιακά του συμφραζόμενα. Από τις αρχές του 1960 μέχρι τα μέσα του 1980, η οικογένειά μου κατοικούσε στο Νέο Ψυχικό, κοντά στη Λεωφόρο Κηφισίας 196 και σε τέσσερα διαφορετικά σπίτια, καθώς ο πατέρας μου, ως επιχειρηματίας στο χώρο των μεταφορών και του τουρισμού ήταν εναντίον της επένδυσης σε ακίνητα – ακόμη κι ενός σπιτιού για τη στέγαση της «φαμίλιας». Ο Τάσος Δενέγρης (Τ.Δ.) εκείνη την εποχή ζούσε κι αυτός, στο Νέο Ψυχικό (Χρυσοστόμου Σμύρνης 60) πίσω από το Πεντάγωνο, το Αρχηγείο-Υπουργείο Άμυνας, με τη σύντροφό του Μαργαρίτα Βασιλά και την κόρη της, τη Ζουλί. Μολονότι δεν έμενα πάντα με την οικογένειά μου και συχνά απουσίαζα στις ΗΠΑ και τη Γαλλία, είχα το αίσθημα ότι ήμασταν γείτονες, καθώς η πρόσβαση ήταν πολύ εύκολη (με τα πόδια από το σπίτι μου) και ο Τάσος ήταν διαθέσιμος, μια και τότε δούλευε μόνο τις μεταφράσεις του. [Για μια μεγάλη περίοδο, οι συζητήσεις επικεντρώνονταν στη μετάφραση του βιβλίου του Dos Passos, USA (κυκλοφόρησε από τις εκδ. Οδυσσέας)]. Δηλαδή είμασταν γείτονες, σχεδόν με κοινοτικές αποχρώσεις και συμπαραδηλώσεις, στο «χωριό» του Νέου Ψυχικού, που τότε δεν είχε καμία λάμψη και ήταν το αντίθετο του πλούσιου και ακατάδεκτου Παλαιού Ψυχικού.
Μερικές περιόδους, ο Τ.Δ. ήταν ανήσυχος καθώς είχε να φροντίσει κάποιους ηλικιωμένους συγγενείς του. Η συζήτησή μας περνούσε από την αμερικάνικη ποίηση στις δυσκολίες με τα ελληνικά νοσοκομεία. Πάντως, η εμπειρία του από ένα κύκλο επισκέψεων σε αμερικανικούς λογοτεχνικούς θεσμούς στην διάρκεια της υποτροφίας του στις ΗΠΑ, αποτελούσε ένα πεδίο συνομιλίας μας. Εξάλλου, ανταλλάσσαμε πληροφορίες για τις δραστηριότητες των γνωστών και φίλων καθώς ο Τ. Δ. είχε διασυνδέσεις κι αυτός, με την «ομάδα», τον κύκλο των αδελφών Φαληρέα, γνωστών μουσικών παραγωγών (μέσα και έξω από τη δισκογραφική «Λύρα») και ιδιοκτητών του τότε γνωστού δισκοπωλείου στο Κολωνάκι. (Ο Τάσος Φαληρέας ήταν για μια σύντομη περίοδο εκδότης του περιοδικού Σύγχρονος Κινηματογράφος –αρχές της δεκαετίας του 1980– με αρχισυνταξία Μιχάλη Δημόπουλου και Δημοσθένη Αγραφιώτη). «Γειτονεύαμε» με τον Τ.Δ. έτσι πολλαπλά: γεωγραφικά, ποιητικά, εκδοτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά! (Κι αυτό δικαιολογεί και τον έντονο προσωπικό χαρακτήρα αυτού του κειμένου. Ζητώ προκαταβολικά, την κατανόηση και την ανοχή των αναγνωστών).

2. Συνεργασίες-συνεργίες

2.0. Το δίκτυο συλλογικής μετάφρασης της ποίησης

Στις αρχές της δεκαετίες του 1980, οργανώθηκε ευρωπαϊκό δίκτυο για τη μετάφραση της ποίησης με πρωτοβουλία του Ιδρύματος-Fondation Royaumont υπεύθυνoi: Francis Marechal, Rémy Hourcade, Bernard Noël, Emmanuel Hocquard (www.royaumont.com). Το βασικό στοιχείο-εργαλείο του δικτύου αποτέλεσε η «συλλογική μετάφραση». Η μέθοδος αυτή προέβλεπε την παρουσία του ποιητή και γύρω του μια ομάδα ποιητών-μεταφραστών, που για μια εβδομάδα ζούσαν σ’ ένα χώρο εξαιρετικής πολιτιστικής παράδοσης και αρχιτεκτονικής ποιότητας. Ο ποιητής σε συνεχή αλληλόδραση με τους ομόλογούς του,που μετάφραζαν συλλογικά. Κάθε φορά ο συλλογικός μεταφραστής αναδύεται, καθώς οι συνεισφορές συνδυάζονται ώστε να διαμορφωθούν οι διάφορες εκδοχές. Στο τέλος, ένας ποιητής αναλαμβάνει να δώσει την «τελική εκδοχή». Η μετάφραση υπογράφεται από την μεταφραστική ομάδα και σημειώνεται η τελική επιμέλεια του ποιητή που αναλαμβάνει να δώσει την τελική συνοχή στο βιβλίο. Η μέθοδος Royaumont έχει πολλές παραλλαγές όταν για παράδειγμα, μέσα στην ομάδα οι ποιητές δεν μιλούν τη γλώσσα του προσκεκλημένου ποιητή.

Το δίκτυο στην αρχή περιλάμβανε την Fondation Royaumont (Μοναστήρι Abbey, γοτθικό, σιστερνιανό του 13ου αιώνα, χώρος απόσυρσης του Βασιλιά και Aγίου Λουδοβίκου) Asnières-Sur-Oise, Val-d’ Oise, 30 χλμ. βόρεια από το Παρίσι, την Casa de Mateus, Villa Real, Βόρεια Πορτογαλία (ανάκτορο μπαρόκ της αριστοκρατικής οικογένειας Alburquerque, που έδωσε βασιλιάδες και στρατηγούς), το The Tyron Guthrie Centre της Ιρλανδίας (κατοικία και χώρος εργασίας του Guthrie, σημαντικού σκηνοθέτη θεάτρου στην Ιρλανδία, Αγγλία και ΗΠΑ αρχές του 20ού αιώνα) και το Ίδρυμα Θήρα – Πέτρος Νομικός, Φηρά, Σαντορίνη, οικιστικό συγκρότημα με τμήματα του 17ου αιώνα και του 19ου αιώνα.
Στο πλαίσιο του δικτύου, εκτός από τις μεταφράσεις, οργανώθηκαν μια σειρά από δημοσιεύσεις, αναγνώσεις και δράσεις, πάντα με διεθνή συμμετοχή και πάντα σε αναφορά στην ποίηση. Σ΄αυτό το φάσμα των προταγμάτων, η δράση του Τάσου Δενέγρη ήταν συνεχής και πολύ σημαντική.

2.1. Casa de Mateus

Η πείρα του Δ.Τ. στο χώρο της μετάφρασης ήταν πολύτιμη για το δίκτυο. Όταν του πρότεινα σε ποια γλώσσα θα ήθελε να μεταφραστούν τα ποιήματά του, απάντησε χωρίς δισταγμό: «στα πορτογαλικά, καθώς έτσι τα ποιήματά μου θα ταξιδέψουν στη Νότιο Αμερική». «Το μέρος αυτό του κόσμου είναι η προτεραιότητά μου» είπε μ’ έμφαση. Μετά από αυτήν την επιθυμία του ταξιδέψαμε στη Vila Real στο Ανάκτορο Mateus με τους περίφημους αμπελώνες του, προσκεκλημένοι της οικογένειας Alburquerque (κατέχουν ακόμη τον τίτλο του Μαρκησίου). Την ομάδα των ποιητών συντόνισε ο ποιητής Pedro Tamin, θαυμαστής της Ελληνικής Γραμματείας, υπεύθυνος λογοτεχνίας του ιδρύματος Gulbekian. Οι γνώσεις του Τ.Δ. των διαφόρων γλωσσών και η τεράστια εμπειρία του βοήθησε την μεταφραστική ομάδα και η ποιότητα του τελικού «προϊόντος» ήταν εξαιρετική. Κι αυτό το γεγονός επιβεβαιώθηκε στην ανάγνωση που έγινε στην Λισαβώνα στην κεντρική αίθουσα του Ιδρύματος Gulbekian, που στην ουσία πρόκειται για το «ιδιωτικό» υπουργείο πολιτιστικών υποθέσεων της Πορτογαλίας. Στην κατάμεστη κεντρική αίθουσα, τα ποιήματα του Τ.Δ. άρχισαν το ταξίδι τους στην Ιβηρική Χερσόνησο και από εκεί στη Λατινική Αμερική με είσοδο τη Βραζιλία και χάρη τις εκδόσεις Quetzal.

Ένα μικρό επεισόδιο έδειξε μια πτυχή του χαρακτήρα του. Ταξιδεύαμε από τη Vila Real (βόρεια τoυ Πόρτο) για τη Λισαβώνα με αυτοκίνητο πολλών ίππων, που οδηγούσε ο Pedro Tamin με 180-200 χλμ. την ώρα και έφτανε τα 240 χλμ., καθώς έπρεπε να είναι στην πρωτεύουσα για μια σημαντική συνάντηση του Ιδρύματός του. Σε μια στιγμή, οδηγός ενός φορτηγού έκανε μια άσχημη κίνηση και ο Pedro Tamin αναγκάστηκε να φρενάρει απότομα. Η τεχνολογία των φρένων της ισχυρής λιμουζίνας του υπάκουσε στους χειρισμούς του, αλλά η επιβράδυνση ήταν εξαιρετικά αργή και η απαραίτητη απόσταση για το τελική ακινητοποίηση του αυτοκινήτου απαίτησε αρκετά μέτρα. Το αυτοκίνητο έτρεμε και ο θόρυβος από τα φρένα ήταν αφόρητος. Εγώ, ως συνοδηγός, έζησα το συμβάν με όλες τις ενδείξεις των οργάνων πλοήγησης. Ο Pedro Tamin γύρισε με αγωνία να δει κατά πόσον ο Τ.Δ. που καθότανε στο πίσω κάθισμα, άντεξε το έντονο ξάφνιασμα. Ο Τ.Δ. ήταν ήρεμος και ήσυχος, καμία ένδειξη πανικού. Ένα συλλογικό γέλιο, και το ταξίδι συνεχίστηκε με την ίδια ταχύτητα, ο Pedro Tamin πρόλαβε τη συνάντηση-σύσκεψη εργασίας [βλ. και www.casademateus.com/?lang=en].

2.2. Φηρά, Σαντορίνη

Τον Μάιο του 1991, οι σημαντικοί Γάλλοι ποιητές Claude Esteban και Henri Deluy φιλοξενήθηκαν στα Φηρά, στο «Ίδρυμα Θήρας». Ο Τ.Δ. ανέλαβε να φροντίσει τη μετάφραση των ποιημάτων του Claude Esteban και ο Τίτος Πατρίκιος του Henri Deluy. Η ανάθεση στον Τ.Δ. του τελευταίου σταδίου της ομαδικής-συλλογικής μετάφρασης έγινε καθώς ο Claude Esteban προέρχεται από οικογένεια Ισπανών Δημοκρατών που πολέμησε εναντίον του Φράνκο, και επιπλέον ο Claude Esteban ήταν ένας δόκιμος μεταφραστής της ισπανικής ποίησης. Ο Τ.Δ. και ο Claude Esteban βρήκαν πολλές κοινές αναφορές και μια φιλία αναδύθηκε από τη συμβίωση στο Μέγαρο του Π. Νομικού.
Ο Claude Esteban, εκείνη τη φάση της ζωής του, βρισκόταν σε πένθος, γιατί είχε χάσει τη σύζυγό του σε ένα ατύχημα με το ποδήλατό της. Η ποίησή του ήταν μια ελεγεία για το χαμό της γυναίκας του και για την απώλεια της Δημοκρατίας από τους Ισπανούς φασίστες και τους συμμάχους τους (Γερμανούς και Ιταλούς) μετά από τον δραματικό Εμφύλιο στην Ιβηρική Χερσόνησο. Ο Τ.Δ. εργάστηκε σ’ αυτή τη διπλή προοπτική και φρόντισε την έκδοση και έγραψε και την εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης «Αϋπνία, ημερολόγιο», εκδ. Ερατώ 1992. [Henri Deluy, «Πρώτες σουίτες», Ερατώ 1992]. Στο σεμινάριο μετάφρασης συμμετείχο γράφων, (ως συντονιστής για το Ευρωπαϊκό δίκτυο) και οι Τάσος Δενέγρης, Αχιλλέας Κυριακίδης, Νίκη Μαραγκού, Στέλλα Νικολούδη, Γεώργιος Ξενάριος, Τίτος Πατρίκιος, Τάκης Πούλος, Θανάσης Χατζόπουλος, Michèle Valley, Lucile Farnoux, Rémy Hourcade. Το Λογοτεχνικό Κέντρο Μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών υποστήριξε το σεμινάριο της Θήρας και οργάνωσε την ανάγνωση των ποιημάτων στο χώρο του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, αμέσως με τις εργασίες και την ανάγνωση που έγιναν στα Φηρά, στο Κέντρο Π. Νομικού (γενική χορηγεία: Πέτρος Μάρκου Νομικός και Ντόλα Νομικού).

2.3. Κλίναμεν

Στη δεκαετία του 1980 εξέδιδα το φυλλάδιο τέχνης και φιλίας Κλίναμεν (σχήμα Α4, σε εκτύπωση ασπρόμαυρη – λόγος, σχήματα, εικόνες και κείμενα και κάθε 12 τεύχη εύρισκαν ένα χώρο υποδοχής, ένα βιβλίο-καλλιτέχνημα από διαφορετικό καλλιτέχνη κάθε φορά_συνολικά 60 αντίτυπα (20 σε ειδικά χαρτία και 40 σε απλά χαρτιά). (βλ. www.thetis.gr/services/clinamen). Tην δεκαετία του 1970, χάρη στον Emmanuel Hocquard και τον Claude Royet-Journoud ανακάλυψα το ποιητικό έργο του George Oppen. Μάλιστα μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο: οι προαναφερόμενοι ποιητές και η ζωγράφος Raquel αποφάσισαν να κάνουν μια διεθνή ανθολογία ποιημάτων με ένα στίχο· ο δε τίτλος τους δεν έπρεπε να επαναλαμβάνεται στον στίχο. Ο G. Oppen έστειλε ένα ποίημα στο οποίο εξέφραζε την αντίθεσή του σε τέτοιου είδους ποιητικής γραφής. Το ποίημα δε μπορούσε να δημοσιευτεί στην Ανθολογία και το ζήτησα να το δημοσιεύσω στα Ελληνικά σε δική μου μετάφραση. [Emmanuel Hocquard-Raquel, Orange Export Ltd, 1969-86, Poésie/Flammarion, Παρίσι 1986. “Monostiches/One-line Poems”. P:313]. (βλ.www.dagrafiotis.com/?s=clinamen).

Με το Τ. Δ. συζήτησα την ιστορία του ποιήματος και του πρότεινα να μεταφράσει ποιήματα του G. Oppen και έτσι κάνουμε ένα αφιέρωμα στο περ. Κλίναμεν τεύχ. 54 – 7, 02/1989. Μ’ αυτή την ευκαιρία, απ’ ότι γνωρίζω, για πρώτη φορά ένας ποιητής από την ομάδα των Objectivists (Αντικειμενιστών) μεταφράστηκε στα ελληνικά με τρόπο υποδειγματικό. Η σιγουριά του Τ.Δ. λειτούργησαν θαυμαστά για να αποδοθεί η ιδιότυπη ατμόσφαιρα του G. Oppen. (βλ.: www.thetis.gr/services/Clinamen/eikones/5160.html).

2.4. Γ’ Πρόγραμμα

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, στο «Πνευματικό περισκόπιο», –παραγωγή Μαρίας Μαυρουδή και Μάνου Χατζiδάκι– είχα την ευκαιρία να συζητώ με καλλιτέχνες, διανοητές και ερευνητές για ορισμένα ζητήματα της πολιτιστικής και καλλιτεχνικής ζωής. Οι εκπομπές είχαν ως θέμα τη φωτογραφία, τα περιοδικά, τον συλλέκτη Γιώργο Κωστάκη, τον ντανταϊστή Θάνο Μούρραη-Βελλούδιο κ.ά.
Στις εκπομπές καλούσα κι άλλους ποιητές για να δημιουργείται ατμόσφαιρα διαλόγου και να ακούγονται διαφορετικές απόψεις. Ο Νίκος Καρούζος και ο Τάσος Δενέγρης λειτούργησαν ως συμπρωταγωνιστές στις ραδιοφωνικές εξερευνήσεις. Σε δύο μάλιστα εκπομπές του Θάνου Μούρραη-Βελλούδιου, ο Τ.Δ. συνέβαλλε καίρια στη συζήτηση με τον ανεμοπόρο, Δέλφι και συνθέτη Θ. Μ.-Βελλούδιο.

3. Αίνιγμα

Πρόσφατα ανακάλυψα την ακόλουθη εικόνα. Ο Τάσος Δενέγρης;

Βοηθήστε, με τις αναμνήσεις και τις γνώσεις σας για να απαντηθεί το ερώτημα.