ή Περί ανομολόγητων επιδράσεων: H περίπτωση Walter Pater
Όταν, το 2013, έγραφα ένα κριτικό σημείωμα για τη μετάφραση της Αναγέννησης
του Pater από τον Άρη Μπερλή, στην έρευνά μου φυλλομέτρησα και τον τόμο The Reception of Walter Pater in Europe (Bloomsbury, Λονδίνο 2004), σε επιμέλεια του διάσημου ιστορικού τέχνης και φιλόλογου Stephen Bann.
Εκεί υπήρχε μια μελέτη της Emily Eells με τίτλο “Influence Occulte”: The Reception of Walter Pater in France before 1922, όπου παρουσιάζεται εκτενώς το θέμα των επιδράσεων του Pater στον Proust, με κύριες πηγές τα χειρόγραφα του Proust καθώς και την μαρτυρία του Σκοτσέζου ποιητή, μεταφραστή και διπλωμάτη Douglas Ainslie, ο οποίος βοηθούσε τον Proust στην κατανόηση αγγλικών κειμένων και ενδεχομένως διάβαζαν μαζί κείμενα του Pater που δεν είχαν μεταφραστεί στα γαλλικά.
Κατά την μελετήτρια, υπάρχει πλήθος ενδείξεων ότι στις αναφορές του στα αγγλικά γράμματα της εποχής του, ο μεγάλος Γάλλος συγγραφέας γενικά μειώνει τον Pater και εκθειάζει τον Ruskin, αλλά πιο συγκεκριμένα ότι μοιάζει να «καλύπτει τα ίχνη του» στα σημεία που δείχνουν μια επίδραση από τον Pater και μάλιστα ως προς το καίριο ζήτημα της «μνήμης των αισθήσεων», ακόμη και ως προς την τελική σύλληψη της ιδέας, στο κλείσιμο του Temps Retrouvé, ότι η συγγραφή είναι μια «εσωτερική μετάφραση» εκείνου που ήδη υπάρχει στο νου του συγγραφέα.
Όπως σημειώνει η Eells, ο τίτλος της μελέτης «L’influence occulte» υπαινίσσεται ακριβώς αυτό: ότι Proust παρουσίασε τις ιδέες τού Pater, «αποκρύβοντας» την πηγή του, σαν να ήταν δικές του.
Εδώ παραθέτω την συνοπτική παρουσίαση της μελέτης της Eells από τον Stephen Bann στο πρόλογο του επιμελητή:
Η Eells αποδεικνύει με σαφήνεια ότι υπήρχαν, τότε, διάφορες συγκεκαλυμμένες στρατηγικές μεταξύ των γάλλων συγγραφέων. Όπως μπορούμε τώρα να συνάγουμε από την έρευνά της, ο Proust σίγουρα θα είχε τους δικούς του λόγους να μειώσει την αξία του Pater σε σύγκριση με το έργο του Ruskin. Η μελέτη της Eells βασισμένη σε χειρόγραφες πηγές και σε λεπτομερή σύγκριση κειμένων των δυο συγγραφέων, καταδεικνύει ότι ο Pater λειτούργησε σαν μια «κρυφή επίδραση» στον Proust, αλλά το όνομά του επιμελώς απαλείφθηκε από τα προσχέδια της Αναζήτησης του Χαμένου Χρόνου.
Αλλά δεν ήταν μόνο ο Proust που απέφυγε να κάνει μνεία μιας πνευματικής οφειλής, γιατί και ο Joyce φαίνεται ότι έκανε το ίδιο. Όπως έχει υποστηρίξει ο Umberto Eco στο έργο του Η ποιητική του Τζόυς (Le poetiche di Joyce, 1966) η αντίληψη περί της επιφοίτησης (epiphany) της τέχνης του Τζόυς προέρχεται κι αυτή από τον Pater, αλλά και συνολικά το κλείσιμο του 4ου κεφάλαιου του Πορτραίτου του Καλλιτέχνη, με το όραμα, η αισθητική εμπειρία και οι σκέψεις του νεαρού Στήβεν, αποτελεί παραλλαγή των όσων αναφέρονται στο καταληκτικό κεφάλαιο (Conclusion) της Αναγέννησης του Pater – ακόμα και στο επίπεδο του λεξιλογίου, όπως αναφέρει και ένας από τους πρώτους μελετητές του Joyce, ο Harry Levin (James Joyce, a critical introduction, 1941).
Στο δε βιβλίο του κριτικού Perry Meisel με τίτλο The Absent Father: Virginia Wolf and Pater (Yale 1980), αναφέρεται η μεγάλη και μηδέποτε αναγνωρισθείσα οφειλή της μεγάλης συγγραφέως στη μορφή αυτή των αγγλικών γραμμάτων – που, κατά τα φαινόμενα, έχει λεηλατηθεί από στρατιά ολόκληρη μειζόνων ποιητών και πεζογράφων (συμπεριλαμβανομένων όλων σχεδόν των μεγάλων μοντερνιστών) οι οποίοι, με μοναδική εξαίρεση τον Yeats, στις λιγοστές αναφορές τους στο όνομά του φροντίζουν να είναι ειρωνικοί ή και απαξιωτικοί.
Χρειάστηκε να περιμένουμε τον μεγάλο κριτικό Harold Bloom, το 1974, για να αποκατασταθεί το όνομά του και να αναγνωριστεί η επίδρασή του ως προάγγελος του ευρωπαϊκού και αμερικανικού μοντερνισμού.
Όμως κάπως έτσι, εν τέλει, ζυμώνεται και ψήνεται η λογοτεχνία.
Και ποιος, από το αμάλγαμα των ιδεών ενός δημιουργού, μικρού ή μεγάλου, θα αποσπάσει τα ξεχωριστά στοιχεία που το συνθέτουν ώστε να τα αποδώσει στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους;
Και μια τελευταία σκέψη: Σήμερα, στην ψηφιακή μας εποχή, υπάρχουν εργαλεία που χρησιμοποιούνται στην ακαδημαϊκή κοινότητα για την διαπίστωση των παραβατών που διαπράττουν λογοκλοπή (και πλαστοπροσωπία) κατά τη σύνταξη των επιστημονικών διατριβών, αλλά και όλων των παραδοτέων εργασιών.
Μερικά από αυτά φέρουν ονόματα όπως το turnitin, copyscape, writecheck, plagscan και άλλα παρόμοια. Κάθε φοιτητής σε όλο τον κόσμο καλείται πλέον να περάσει την εργασία του από το «σύστημα», το οποίο πάραυτα εντοπίζει τις κλοπές εδαφίων από άλλες δημοσιεύσεις.
Μήπως και κάθε ποιητής θα πρέπει, πριν προχωρήσει στη δημοσίευση, να περνά τους στίχους του από εκεί;
[ Στα περιεχόμενα: Ο Ουώλτερ Πέιτερ του Ντ. Λεβίν ]