Η ευφάνταστη και συχνά μυστηριώδης εικονογραφία και η ποιότητα των γαλλικής κατασκευής διακοσμητικών ρολογιών με φιλελληνικά θέματα, που ερανίσθηκαν με ιδιαίτερη φροντίδα και μελετήθηκαν σε βάθος στις σελίδες της πρόσφατης έκδοσης Οι ώρες του Αγώνα: Τα γαλλικά φιλελληνικά ρολόγια του Stéphan Adler, μας κάνουν συχνά να λησμονούμε πως αυτά τα πολυτελή αντικείμενα δεν προορίζονταν ως μουσειακά τεκμήρια ή ως εικονογραφήσεις ιδεολογικών ρευμάτων της περιόδου κατασκευής τους. ^[1] Ήταν διακοσμητικά και χρηστικά αντικείμενα, προοριζόμενα για τα εσωτερικά ευρωπαϊκών σπιτιών, εμβαπτισμένων στο νεοκλασικό στυλ. Σε μια μικρογραφία σε ελεφαντόδοντο, φυλασσόμενη σε ιδιωτική συλλογή στο Λονδίνο, παρίσταται ένα στιγμιότυπο οικογενειακού σπαραγμού γύρω από το κρεβάτι του ετοιμοθάνατου Charles Ferdinand d’Artois, δούκα του Berry (1778-1820). ^[2] Στο προσκέφαλό του κάθεται ο θείος του βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΗ’ (1755-1824), αδελφός του άτυχου βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ’ (1754-1793), και σύμβολο της νέας τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη μετά τη συντριβή του Ναπολέοντα Α΄ (1769-1821). Στη δραματική σκηνή δεσπόζει ένα επίχρυσο ρολόι. To αγκαλιάζει μια ανδρική μορφή με ηρωική γυμνότητα και ένδυμα κλασικής έμπνευσης, όμοια με εκείνη του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα. (Εικόνα 1) Ένα νεοκλασικό ρολόι παραστέκεται και στη μελέτη του μεθεπόμενου βασιλιά της Γαλλίας, Λουδοβίκου Φιλίππου A΄ (1773-1850), σε μια υδατογραφία φιλοτεχνημένη 25 χρόνια αργότερα. ^[3] (Εικόνα 2) Κοσμείται με μια μυθολογική ή αλληγορική μορφή με περικεφαλαία, η οποία μάς θυμίζει τόσο τη «Δόξα στους Έλληνες» όσο και τη μορφή του Λεωνίδα, ο οποίος εδώ, πάντα γυμνός, πατάει όχι πλέον πάνω στα όπλα των Περσών αλλά στο τουρμπάνι των Τούρκων. (Εικόνες 3 και 4)

Στο τέταρτο του αιώνα που χωρίζει αυτά τα δύο βασιλικά εσωτερικά, χιλιάδες ρολόγια σε εκατοντάδες διαφορετικά σχέδια κατασκευάστηκαν στα εργαστήρια της Γαλλίας. Δεν προορίζονταν μόνο για ανάκτορα. ^[4] (Εικόνα 5) Σπίτια της γεμάτης αυτοπεποίθηση μετά την Επανάσταση μεσαίας τάξης κοσμούνταν από «γαρνιτούρες», διακοσμητικά σύνολα με ένα κεντρικό ρολόι και δύο πλαϊνά αγγεία, συχνά προστατευμένα σε γυάλινες καμπάνες αλλά και ταπεινά διαμερίσματα φοιτητών ή νέων ζευγαριών αγλαΐζονταν με αυτά τα απαραίτητα μέσα μέτρησης του χρόνου. ^[5] (Εικόνα 6) Καθώς η Γαλλία ήταν η πατρίδα της ευρωπαϊκής και αμερικανικής κομψότητας, τα ρολόγια ταξίδευαν από την Ρωσία έως την αντίπερα όχθη του Ατλαντικού. Στο αγγλικό αυτό δωμάτιο ένα επίχρυσο ρολόι καταλαμβάνει τη θέση, όπου, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, εμφανίζεται κάθε φορά και στα γαλλικά εσωτερικά: την άνω επιφάνεια του τζακιού κάτω από τον καθρέφτη. ^[6] (Εικόνα 7) Σε ένα ακόμη εσωτερικό το ρολόι κατοικεί την ίδια επιφάνεια, όμως η διάταξη των επίπλων έχει αλλάξει: Στέκονται πλέον χύδην και όχι παρατεταγμένα μπροστά στους τοίχους. ^[7] (Εικόνα 8) Πλησιάζει η εποχή της «βικτοριανής» αφθονίας – ή του «βικτοριανού» χάους. Η θέση στο τζάκι επαναλαμβάνεται και στα ιταλικά σαλόνια, όπως σε ένα εσωτερικό στη Νάπολη, όπου το ρολόι βρίσκεται μπροστά σε καθρέφτη και αντίκρυ από δύο παράθυρα με ανάλαφρες κουρτίνες τις οποίες ανεμίζει το θαλασσινό αεράκι. ^[8] (Εικόνα 9)

Η θεματολογία και η τεχνοτροπία των ρολογιών, στον βαθμό που μπορούμε να διακρίνουμε από αυτά τα πορτρέτα δωματίων, είναι κλασική και νεοκλασική, αντίστοιχα. Η ευρωπαϊκή ήπειρος, καίτοι ανακουφισμένη από την απάλειψη της ναπολεόντειας λαίλαπας, έχει απόλυτα ενστερνισθεί το πομπώδες στυλ Empire της γαλλικής αυτοκρατορίας, με τις στιλπνές και αυστηρές επίχρυσες επιφάνειες, τη λακωνικότητα και καθαρότητα του χρώματος και τις αγκυλωμένες χειρονομίες. Σε ένα σπάνιο λεύκωμα με σχέδια για ρολόγια που χρονολογείται περί το 1820, η μορφή του γηραιού Χρόνου μπορεί να συγκριθεί με την ηρωική γυμνότητα του Ελληνόπουλου. ^[9] (Εικόνα 10) Ο λυρωδός Έρως προσομοιάζει το φιλόμουσο παλικάρι. ^[10] (Εικόνα 11) Η ίδια η Ιστορία φαίνεται να γράφει τον επαναστατικό όρκο των Ελλήνων. ^[11] (Εικόνα 12) Η εικονογραφική διάλεκτος του νεοκλασικισμού έχει δώσει τον σκελετό των συνθέσεων και την αισθητική. Από το 1821 και μετά η επικαιρότητα ντύνει αυτόν τον σκελετό με φουστανέλες, φέσια, τουρμπάνια και άλλα εξωτικά παρελκόμενα. Το φαινόμενο του παρενδυτικού νεοκλασικισμού δεν ήταν πρωτόγνωρο ούτε και περιοριζόταν στους Έλληνες, οι οποίοι, κατά κάποιον τρόπο, δικαιωματικά παριστάνονταν à la grecque. Σε ένα πρωιμότερο ρολόι δύο Ινδιάνοι της Αμερικής εναγκαλίζονται ως Έρως και Ψυχή. (Εικόνα 13)

Η ποικιλία των παραστάσεων φιλελληνικής θεματολογίας είναι εκτεταμένη: Κυριαρχούν, βέβαια, οι μορφές πολεμιστών, γεμάτες ρομαντικό πάθος για την ελευθερία. Πεζοί, έφιπποι, σημαιοφόροι ή θνήσκοντες. (Εικόνα 14) Η αγάπη για τη μάχη και τον ηρωικό θάνατο θα αντανακλούνταν παράξενα στους ακριβούς καθρέφτες των άνετων, ζεστών και πλούσια διακοσμημένων σαλονιών της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας και μεγαλοαστικής τάξης, πλάι σε πολύχρωμα χαλιά, μπροστά από τοίχους επενδεδυμένους με σταμπωτά χαρτιά και κάτω από μεταξωτά κορδόνια που καλούσαν στρατιές υπηρετών.
Υπάρχει εδώ ο πειρασμός να αναρωτηθεί κανείς κατά πόσον αυτή η θεματολογία είναι καθαρά διακοσμητική και δεν αγγίζει με κανέναν πολιτικό τρόπο την εύθρυπτη γαλήνη των οικογενειακών ενασχολήσεων στη Βρετανία, τη Δανία ή όπου αλλού. ^[12] (Εικόνα 15) Τι είχαν να κάνουν με τους καραβοτσακισμένους Έλληνες ναύτες οι εύποροι της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης; Πόσο κατανοητές ήταν όλες αυτές οι αλληγορικές σκηνές; Ήταν αναμφισβήτητα εμπνευσμένα από την ειδησεογραφία και τα σχόλια των πολιτικών αναλυτών, αλλά ίσως σε ένα οικιακό πλαίσιο ανάγονταν σε σκηνές βαρύγδουπου κλασικισμού. Μήπως οι αναγεννώμενες Ελλάδες και Μπουμπουλίνες δεν διέφεραν στα μάτια των καταναλωτών από τη Λεϊλά των λαϊκών μυθιστορημάτων; (Εικόνες 16, 17 και 18)

Και κατά πόσον ο λόρδος Βύρων (1788-1824) ήταν κάτι παραπάνω από ένας ταλαντούχος jeune premier; (Εικόνα 19) Οι ερευνητές διαφωνούν με αυτήν την οπτική. Η γαλήνια επίφαση του νεογοτθικού σαλονιού της βασίλισσας Βικτορίας (1819-1901) ^[13] μπορεί να μη δονούνταν από τα ηρωικά πεπρωμένα του λαού της βαλκανικής χερσονήσου, αλλά αυτή ήταν μια πολιτική επιλογή – όπως πολιτικά με την ευρύτερη έννοια ήταν και τα κίνητρα όσων ξόδευαν σημαντικά ποσά αγοράζοντας πολυτελή ρολόγια με φουστανελάδες και φεσοφορεμένες. (Εικόνα 20) Τούτη δεν είναι μόνον η εποχή του ρομαντισμού, των ατελέσφορων ερώτων, των τρυφερών ασθενειών και των μακρόσυρτων θανάτων. Είναι, επίσης, η εποχή που η παραμικρή παράσταση από την κλασική μυθολογία επενδύεται με πολιτική σημασία: Ο γερο-Χρόνος αποκαθιστά την ισορροπία και δικαιώνει τη δυναστεία των Βουρβόνων. ^[14] Το κέρας της Αμάλθειας που ξεχειλίζει πάνω από τις ώρες συμβολίζει τη γονιμοποιό ειρήνη της μοναρχίας απέναντι στις στερήσεις της Επανάστασης και των ναπολεόντειων εκστρατειών. ^[15] Η Ευρώπη, ενωμένη ξανά κάτω από τα στέμματα αρχαίων δυναστειών, έχει δαμάσει τον ταύρο από την Κορσική. ^[16] Εάν οι ανθρωπόμορφοι θεοί και ημίθεοι της αρχαίας Ελλάδας γίνονται φορείς τέτοιων μηνυμάτων, τότε οι λιγότερο οικείοι σύγχρονοι Έλληνες, ακόμη και όταν τραγουδούν τους καημούς τους ή ερωτοτροπούν, δεν είναι άμοιροι εμπλοκής στην παρούσα συγκυρία. Κι όμως δεν είναι εύκολο να πιστέψουμε πως ο κύριος που απολαμβάνει ένα πούρο στο καπνιστήριό του διακοσμημένο στο πιο επίκαιρο style Alhambresque ατένιζε τους μακρυμάλληδες ή βρακοφόρους πολεμιστές ως εικόνες των επίκαιρων. ^[17] (Εικόνα 21) Η νοσταλγία για την Ανατολή, για τόπους ηλιόλουστους, ελεύθερους και –γιατί όχι;– ελευθέριους, για ανδραγαθίες και θυελλώδεις έρωτες αποτυπώνεται στα φωτεινά χρώματα και τις περιποιημένες φορεσιές των πιο οριενταλιστικών ρολογιών. (Εικόνα 22) Ο συναρπασμός με τη φιλελληνική τέχνη είναι απότοκος εξίσου της συγκίνησης για τον αγώνα των υπόδουλων χριστιανών Ελλήνων και του οράματος μιας εξωτικής, χρυσωμένης Ανατολής.
Η εποχή των νεοκλασικών ρολογιών ξεκίνησε με μια επανάσταση το 1789 και τελείωσε με μια σειρά από επαναστάσεις το 1848. Είτε ως φορείς πολιτικών μηνυμάτων, είτε ως διακοσμήσεις σε πολυτελή δωμάτια, είτε ως παράθυρα εξωτικής ονειροπόλησης, τα ρολόγια έμελε να αποτυπώσουν μιαν ακόμη επανάσταση, μακρινή και για αυτό πιο ανώδυνη, πιο ουτοπική, την επανάσταση που κατέληξε στην αναγέννηση της Ελλάδας.

*

Το σύντομο αυτό άρθρο αποτελεί τη γραπτή μορφή μιας προφορικής παρέμβασης στην παρουσίαση του βιβλίου του Stéphan Adler, Οι ώρες του Αγώνα: Τα γαλλικά φιλελληνικά ρολόγια, στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού τη Δευτέρα 12 Νοεμβρίου 2018. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συγγραφέα και την κυρία Ειρήνη Λούβρου των Εκδόσεων Ολκός για την πρόσκληση να συνεισφέρω σε αυτήν την παρουσίαση.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ:
Οι ώρες του αγώνα του Stéphan Adler