Κατά το ακαδημαϊκό έτος 2019/20, στο εαρινό εξάμηνο (που το αρχίσαμε κανονικά στις αίθουσες και το τελειώσαμε στο Zoom), εν μέσω εγκλεισμού, λοιπόν, καταπιαστήκαμε, με τους φοιτητές μου και τις φοιτήτριές μου στο μάθημα «Πανόραμα Ισπανικής Λογοτεχνίας», του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ, με τη μετάφραση 23 μικροποιημάτων της ισπανίδας πανκ ποιήτριας, AJO. Το εγχείρημα ολοκληρώθηκε και μπορείτε να το δείτε, δίγλωσσο, στο ηλεκτρονικό περιοδικό Χάρτης (τεύχος 19).
Όπως είναι φυσικό, λογικό και επιβεβλημένο στη διάρκεια αυτού του «διαδικτυακού εργαστηρίου ομαδικής λογοτεχνικής μετάφρασης», όπως τελικά εξελίχθηκε το εγχείρημά μας, το κάθε ένα από τα μέλη της ομάδας κατέθετε τα επιχειρήματά του προκειμένου να συμβάλει στο τελικό ομαδικό μετάφρασμα.
Σε ένα μόνο από τα μικροποιήματα έγινα κατά κάποιο τρόπο, και κατά παράβαση, ίσως, των κανόνων του μαθήματος, αυτό που ενίοτε μου προσάπτει με το ευγενικό γλυκό της χαμόγελο η φίλη Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη: δικτάτορας. Ας πούμε, πιο κομψά και ωραιοποιώντας το μη αποδεχόμενο ωραιοποίηση, ότι το πήρα επάνω μου. Αλλά ας δούμε το ποίημα και την εκδοχή του στα ελληνικά:

¿Y si corazón no fuera más que
el aumentativo de la palabra coraza...?

————— ≈ —————

Κι αν η χαρά είναι
το θηλυκό του χάρου;

Στο ισπανικό πρωτότυπο, για όσες και όσους δεν γνωρίζουν τη γλώσσα, υπάρχει ένα λογοπαίγνιο, ήτοι το «κακό συναπάντημα» για κάθε μεταφραστή, πολύ περισσότερο όταν εμφανίζεται σε ένα αφαιρετικό αστραπιαίο μικροποίημα. Πιο συγκεκριμένα, η AJO παίζει με δύο λέξεις που φαίνεται να έχουν (δεν είναι όμως αληθές) κοινή ετυμολογική καταγωγή: coraza [πανοπλία, καβούκι] και corazón [καρδιά]. Φέρνει, δηλαδή, κοντά, στην ίδια φράση, δύο λέξεις, μία με έννοια «σκληρή», «παγωμένη» και μία με έννοια «μαλακή», «ζεστή». Προσοχή όμως: στα ισπανικά, η κατάληξη -ón είναι κατάληξη αυξητική. Για παράδειγμα: το cabeza σημαίνει κεφάλι, το cabezón κεφάλας, το chuleta σημαίνει μπριζόλα, το chuletón μπριζολάρα. Αναρωτιέται, λοιπόν, παιγνιωδώς και προβοκατόρικα το ποίημα, «και αν η θεωρούμενη ως ευαίσθητη, μαλακή, αδύναμη καρδιά ήταν, όπως μαρτυράει η κατάληξή της, μια πιο ενισχυμένη και πιο θωρακισμένη πανοπλία/προστασία;». Τέλεια σύλληψη, μην μου πείτε. Πολύ δυνατή εικόνα. Στο brainstorming του εργαστηρίου μας «έπεσαν» διάφορες ιδέες. Ιδού δύο:  

Κι αν το ψυχάρα
ήταν κάτι παραπάνω από ψυχή...;

————— ≈ —————

Τι θα συνέβαινε αν
η καρδιά δεν ήταν
τίποτα περισσότερο
από το μεγεθυντικό
της λέξης θώρακας...;

Τότε ο υπογράφων πρότεινε στην ομάδα [ξέρω, θα μου πείτε: «είσαι ο καθηγητής, θα σε ακούσουν λόγω εξουσίας», θα σας απαντήσω όμως ότι πολλές άλλες ιδέες μου καταψηφίστηκαν… μετ’ επαίνων] την εκδοχή που παρουσιάστηκε πιο πάνω. Τα παιδιά άρχισαν τα «Κύριε, μήπως το παρακάνουμε;» και τα «Μα ξεφεύγουμε εντελώς» κ.λπ. Προσπάθησα να τους εξηγήσω ότι σε μια προσπάθεια «ερμηνείας» / μεταφοράς ενός λογοπαίγνιου σε άλλη γλώσσα, υπάρχουν θύματα. Κάτι προσπαθείς να σώσεις, κάτι χάνεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση επέλεξα να κρατήσω τον παιγνιώδη ρόλο του γραμματικού φαινομένου στο μικροποίημα (το μεγεθυντικό στα ισπανικά, το γένος στα ελληνικά).
Όλα αυτά έγιναν, όπως προείπα, εν μέσω εγκλεισμού. Μου είχε μείνει όμως βαθιά χαραγμένη στο μυαλό η συζήτηση που κάναμε στο πλαίσιο του μαθήματος για τη μετάφραση του εν λόγω μικροποιήματος και θέλησα να ζητήσω την άποψη επί του προκειμένου της μεταφραστικής μου «οικογένειας», τεσσάρων μεταφραστών και μεταφραστριών με τους οποίους έχουμε συνεργαστεί σε αναρίθμητες περιστάσεις και με τους οποίους με ενώνει βαθιά φιλία: Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Γεωργία Ζακοπούλου, Μελίνα Παναγιωτίδου, Νίκος Πρατσίνης. Έστειλα, λοιπόν, στους προαναφερθέντες, τον Αύγουστο του 2020, ένα ηλεκτρονικό μήνυμα, εκθέτοντάς τους την κατάσταση και ζητώντας τους, αφενός την άποψή τους για τη μεταφραστική λύση που δόθηκε και, αφετέρου, μια δική τους μεταφραστική προσέγγιση στο ποίημα. Ιδού οι απαντήσεις τους με τη σειρά που ελήφθησαν:

Γεια χαρά,
Και εγώ πιστεύω πως η λογική της αναλογίας είναι η μόνη εφαρμόσιμη σε μετάφραση λογοπαιγνίων, δηλαδή «εφέ», νοηματικών και παράλληλα γλωσσικών κατασκευών που όμως βασίζονται αυστηρά στην ιδιαίτερη γλωσσική υφή (γλωσσικό ιστό) κάθε γλώσσας.
Η αναλογία είναι σωστά επιλεγμένη: ο Κων/νος βασίζεται σε ένα γλωσσικό φαινόμενο, όπως και η ΑJO και παίζει ανάμεσα σε θετικό (καρδιά, χαρά) και αρνητικό (θώρακας, χάρος). Λίγο πιο σκληρό το ελληνικό, νοηματικά... Εγώ ίσως να έβαζα ότι ο «βίος» είναι το αρσενικό της «βίας».

Μία ένσταση μόνο: θα ήταν πιο κοντά νοηματικά το μετάφρασμα αν έπαιζε με το ίδιο γραμματικό φαινόμενο (δημιουργία μεγεθυντικού) – ψάχνω για λύση με βάση αυτό,

Ν.

Υγ. Και, ω του θαύματος, βρήκα μια λύση με μεγεθυντικό:

Κι αν η καρδάρα δεν είναι παρά το μεγεθυντικό της καρδιάς;

Σκέψου το... αν το ποίημα είναι σκωπτικό ή σχετλιαστικό, why not;

Hello!

Οι περιπτώσεις μεταφοράς λογοπαιγνίων σε άλλη γλώσσα ανοίγουν πεδίον δόξης λαμπρόν, ολισθηρόν και δύσβατον. Αλλά, προπαντός, άκρως προσωπικόν.
Ως «προσωπικό» εννοώ ότι πλέον έχει ενδιαφέρον ο εκάστοτε δρόμος, ο τρόπος και τα κριτήρια μεταφοράς που ακολουθεί ο κάθε μεταφραστής και όχι η απόφανση περί… ενταφιασμού ή εκθειασμού του.
Αυτό που προέχει και έχει σημασία (ειδικά αν εν προκειμένω αντιπαραβληθούν διαφορετικές απόπειρες) είναι ό,τι ακριβώς αναφέρεις: η μεταφραστική προσέγγιση ― το αιτιολογημένο «προ» της μετάφρασης. Και το μείζον ζητούμενο η νοηματική, ερμηνευτική και όχι η λεκτική πιστότητα.
Η δική μου (προσωπική) προσέγγιση εκκινεί από το νοηματικό-ερμηνευτικό και προσπαθεί να διασώσει την πιστότητα, με δεδομένο ότι η κατάληξη (coraz)ÓΝ στα ισπανικά υποδηλώνει τη μεγέθυνση.
Η απόδοσή μου χάνει σαφώς το ηχητικό & λογοπαικτικό (corazón/coraza, χαρά/χάρος, βία/βίος)· αποπειράται να απεικονίσει την λέξη [καρδιά] ως κάτι μεγεθυσμένο που υπερβαίνει τον [θώρακα], είτε με την ανατομική έννοια είτε με αυτήν του αμυντικού όπλου. Εξ ου και η προσθήκη [αδιαπέραστη].

¿Y si corazón no fuera más que
el aumentativo de la palabra coraza...?

————— ≈ —————

Και αν τυχόν το αδιαπέραστη καρδιά δεν είναι παρά
το μεγεθυντικό της λέξης θώρακας;

Κατέγραψα την πρώτη, «προσωπική» απόδοση που μου ήρθε στον νου. Νομίζω πως είναι ένα καλό δείγμα ότι, στη μετάφραση, σταθμίζει και επιλέγει κάποιος τι χάνει και τι (νομίζει ότι) κερδίζει, αφού το καθαρό κέρδος δεν είναι το συνηθέστερο…

Στην αρχή μου φάνηκε τελείως άσχετο το χάρος-χαρά. Όσο σκεφτόμουν άλλες εναλλακτικές (χωρίς να βρίσκω), άρχισα να συμπαθώ τον χάρο και τη χαρά, ως λογοπαίγνιο που δένει δύο αντίθετες έννοιες. Όπως και ο βίος και η βία του Νίκου.
Στο corazón-coraza, μου αρέσει που ενώ η καρδιά βρίσκεται μέσα στον θώρακα είναι ταυτόχρονα μεγαλύτερη απ’ αυτόν. Αυτό το «παράδοξο» είναι που μοιάζει καταδικασμένο να χαθεί στη μετάφραση. Πρέπει το μεγεθυντικό να είναι στην ουσία μικρότερο... δεν έχω πρόταση εύκαιρη, αλλά θα το ’χω στο μυαλό μου, αν έχω περιθώριο να επανέλθω αλλά σκέφτηκα το εξής «κόλπο», προτού εγκαταλείψουμε τη λύση του μεγεθυντικού, δεν ξέρω αν το κάνατε ήδη: https://melobytes.gr/el/app/omoiokataliksies ψάχνουμε στο φοβερό εργαλειάκι melobytes τις καταλήξεις των μεγεθυντικών -άρος, -άρα, -όνα κ.λπ. να δούμε αν έχουμε ουσιαστικά που έχουν την κατάληξη χωρίς να είναι μεγεθυντικά και παράλληλα μας κάνουν για λογοπαίγνιο... αν δεν βρεθεί κάτι που να προσφέρεται για παιχνίδι, προχωράμε με ζεύγη αρσενικού-θηλυκού...

Κωνσταντίνε μου,
Δεν ξέρεις πόσο χάρηκα με το μήνυμά σου και με τις απαντήσεις της Κλεοπάτρας, της Μελίνας και του Νίκου. Γεια σας παίδες.
Πρώτα-πρώτα θέλω να σε συγχαρώ Κωνσταντίνε για την απίθανη δουλειά που κάνατε με τα παιδιά. Μου στέλνουν τον Χάρτη κάθε μήνα και την είχα ήδη δει από τον Ιούλιο.
Εδώ όμως πρέπει να σου ομολογήσω ότι τα τριάντα χρόνια που μεταφράζω, όσο κι αν λατρεύω την ποίηση κι αν έχει πλέον γίνει το πιο αγαπημένο μου ανάγνωσμα, ποτέ μου δεν τόλμησα να μεταφράσω ούτε ένα ποίημα. Μόνο ως μαθήτρια του Νίκου (αν θυμάμαι καλά είχαμε μεταφράσει Μπόρχες) και μόνον όταν συναντάω κάποιο ποίημα μέσα στα βιβλία που μεταφράζω. Δειλία; Ποιος ξέρει; Οπότε μπορεί να μην έχω κάποια λύση να σου προτείνω, έχω όμως δύο λόγια να πω. Λέτε η ποιήτρια να έγραψε τον στίχο αυτό όταν είδε τυχαία ότι η λέξη corazón είναι ο υπερθετικός βαθμός της λέξης coraza, οπότε χάρηκε με το λογοπαίγνιο που ανακάλυψε; Ή μήπως της ήρθε ο στίχος όταν πρόσεξε πώς η καρδιά είναι πιο δυνατή κι από τον θώρακα που την προστατεύει (ή κάτι ανάλογο). Η κότα έκανε τ’ αυγό ή το αυγό την κότα;
Νομίζω ότι ανάλογα με το τι θα επιλέξει κανείς, θα προχωρήσει. Επειδή ίσως θα μπορούσε κανείς να θυσιάσει το λογοπαίγνιο και να επιλέξει απλώς μια καλή ρίμα.
Αν όμως επιλέξει το λογοπαίγνιο και αναζητήσει μια ισοδύναμη λύση, αδιαφορώντας αν θα αλλάξει και το νόημα του ποιήματος, η λύση του Κωνσταντίνου μου αρέσει πολύ. Ίσως να βαραίνει λιγάκι το ποίημα, αλλά εμένα μου αρέσει. Εξάλλου, η λύση σου Κωνσταντίνε, για κάποιο λόγο μου έφερε στο μυαλό τον κομμωτή κομητών του Καρυωτάκη και σε καμάρωσα για την έμπνευση (και το θάρρος) θα πω λοιπόν Chapeau!!!

Σας φιλώ πολύ πολύ.

Γ.

Αντί επιλόγου και ηθικού/μεταφρασεολογικού διδάγματος το «ρεζουμέ» της Μελίνας:

Εκπληρώθηκε, λοιπόν, η επιθυμία της κυρίας Παναγιωτίδου και γέγονε σύνθεσις. Και κάτι ακόμα που πρέπει να ξέρετε: οι μεταφραστές (που είναι όλοι τους και μεταφρασεολόγοι, και ας κάνουν ότι το αγνοούν) «τσιμπάνε» πάντα στις μεταφραστικές προκλήσεις, αλλά μην το πείτε παραέξω γιατί σε λίγο, αντί να πληρώνονται, θα πληρώνουν (από «επαγγελματική διαστροφή») προκειμένου να μεταφράσουν…

————— ≈ —————

YΓ.  Και άλλες 4 επωνύμως ανώνυμες εκδοχές που ελήφθησαν με αφορμή το ΑΧΟρταγο μικροποίημα: