Καθώς περιδιαβαίνουμε μέσα στο καλοκαίρι τα νησιά στα ελληνικά πελάγη, σπάνια στεκόμαστε να σκεφτούμε έστω για λίγο τις κοινότητες που έζησαν εκεί στους πρόσφατους αιώνες, προτού η μεταμόρφωσή τους σε παιχνιδότοπους για τους ξένους ταξιδιώτες και τους κατοίκους των πόλεών μας τις αλλοιώσει για πάντα.
Ένα απλό τεκμήριο, ένα νοταριακό έγγραφο που διασώθηκε, μια συμβολαιογραφική πράξη αγοραπωλησίας ακινήτου, μπορεί να ενεργοποιήσει τη σκέψη μας ως προς τη φύση των κοινωνιών που υπήρξαν εκεί τα τελευταία πεντακόσια χρόνια, σε άμεση συνάφεια με τον δικό μας κόσμο που, ακόμα κι αν τείνουμε να το ξεχάσουμε, προέρχεται από αυτές ακριβώς τις κοινωνίες οι οποίες έουν αφήσει τα ίχνη τους στην ευρύτερη περιοχή της νότιας Βαλκανικής και της Μικρασίας.
Ένα τέτοιο τεκμήριο παρατίθεται εδώ, από την βενετοκρατούμενη Ζάκυνθο του 1626, που έχει αρκετά να μας πει για τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις, τον νομικό πολιτισμό, τις επιβιώσεις φεουδαρχικού τύπου μη-εγχρήματων υλικών δεσμεύσεων, καθώς και την πορεία της ελληνικής γλώσσας μέσα σε συνθήκες εξωτερικών επιδράσεων και ελλιπούς παιδείας.
Και θα έλεγα ότι είναι ακριβώς σαν καταγραφή μιας στιγμής, σαν ένα «στιγμιότυπο» της γλώσσας μας σε μια συγκεκριμένη περιοχή και σε συγκεκριμένο χρόνο, που ένα τέτοιο έγγραφο προκαλεί κατ’ αρχάς το ενδιαφέρον του σύγχρονου αναγνώστη και δημιουργεί, ιδιαίτερα μέσα από το λεξιλόγιο και την ορθογραφία, ή μάλλον την ανορθογραφία του, μια περίεργη «απόλαυση της ανάγνωσης».
Σημειώνεται ότι πρόκειται για αντίγραφο, που έγινε το 1795 από τον παππού τού προπάππου μου Θεόφιλο Φραγκόπουλο, ο οποίος κατέγραψε τότε όλο το σωζόμενο ως τότε οικογενειακό αρχείο (ή κώδικα, ή «Στάχωση»). Συνεπώς ενδέχεται να υπάρχουν και λάθη που οφείλονται στον αντιγραφέα – του οποίου η πρώτη γλώσσα ήταν τα ιταλικά, όπως προκύπτει και από την προσωπική του αλληλογραφία.

Κοπία από τα άτη του ποτέ μς Αντωνίου Μοντίνου Νοτάρου από το Λίμπρο τε Παρτικολάρη, vol. 12 και p. 205

1626  19 του Δεκεμβρ^ιου μηνός εις τον Εγιαλόν της Ζακίνθου ενεφανίσθη ενόπιόν μου Νοτ^άρου και των ηποκάτοθεν γεγραμένων μαρτίρων παρόν σοματικός ο ευγ. μς. Θεόφ^ιλος Φραγγόπ^ουλος του ποτέ ευγ. μς. Διμίτρη ο οπίος με το ηδικόν του θελύμα έδοσε από την σήμερον εις τους εόνας του παρόντος μς Στεφανή Ζεμπλικού του ποτέ Δαμιανού ως αυτός από τον Εγιαλόν ένα του σπίτη [χαμού(;)] όμπερ έχη ηστόν Εγιαλόν εις την Ενορίαν της Θείας Αναλήψεως, πλησίον περ λ[εβάντε] σπίτη του ποτέ Διμίτρη Γιαννουλί και π[ονέντε] σπίτη της εκλησίας του Αγίου Γεωργίου από τα βουνά, Ο[στρια] στράτα, Ο[στρια] σπίτη του Αυγουστή Βούρτζη, και από την Τ. στράτα [φυλαξαμένης(;)] και πλέο βεβεοί ως αλιθινή πλησιασμοί του αφτού σπιτιου, το οποίο είναι του μάκρου Π.Λ. ορίες πένται ομίση, και του πλάτου Ο.Τ[ραμοντάνα] ορίες τέσερες ομίση, με τους τίχους χτισμένο κενουρις, η τίχη του Πονένται ως Τ. από την όψη της γης έος τη μέσι με πέτραις και από τη μέσι και απάνου με πλήθες, της οστρίας όλος πέτρινος, του λεβάνται όλος πέτρινος και δεν έχη καμίας λοής θεμελιά, το σκεπάζουνε δύο ψαλήδια και με τράβες και τάβλες δισφίλαδες και με ολίγη πάρτε σκόρτζες^[1] και με κεραμίδια. Είναι και όλλη η τίχη παληοί^[2] ολλότελα και με την αυλήν του του μάκρου ορίες ευτά, και του πλάτου στην Οστρία ορίες τρεις, και περ Τ. ορίες πένται ημίσι, το οπίο σπίτι και αυλή, και έχη και πιθιά περ Π. στην αυλή, και μία περγουλιά, και με όλλα του τα δικεόματα τα έδοσαι ο Φραγκόπουλος του Ζεμπλικού εις σε πάχτο και λιβέλο^[3] ηνπερπέτουο να χρεοστεί να δίνη ο Ζεμπλικός και πάντες η κληρονόμη και διάδοχι αυτού προς τον άνοθεν Φραγκόπουλον και πάντον τον κληρονόμον και διαδόχον αυτού τον κάθε χρόνον εις σε κάθε πρότι του Γεν:^ου του πρότου ερχομένου ριάλια ηντρέγα^[4] πένται [οίτη(;)] 5 και ένα κοτόπουλο, αρχινόντας από την πρότη Γεν:^ου του πρότου ερχομένου 1627 αβάντι τράτο και καθός το εστιμάρανε μς Αντρέας [Μπουρδερής;] και μς [Μούρτζος;] Μαρκουλής όπου το ελεντζάρανε τα άνοθεν μέλη οινανφοτέρους τους και το παρόν έλαβαι ο Φραγκόπουλος από τον Ζεμπλικόν μετρητά χειροδοτός τα ριά^λια πένται και το Κο[το]πουλο αβάντι τράτο δια την πρότη του Γεν:^ου οπού έχει να τρέξη, και από την σίμερον και εις τους εόνας απαλοτριούται το άνοθεν
                    segues

[1] γδαρμένες, ξεφλουδισμένες (ιταλ. scorticare)
[2] Αν οι τοίχοι του σπιτιού είναι καινούργιοι, μήπως το «παληοί» αναφέρεται στους τοίχους της αυλής;
[3] livello (λατ. libellum), είδος μεσαιωνικού συμφωνητικού μεταξύ αριστοκρατών (ή κληρικών) και πολιτών
[4] ακέραια (ιταλ. integro)