Μια νέα στήλη για την όπερα. Γιατί; Τι άλλο έχει να πει κανείς για αυτό το —κατά την αντίληψη των περισσοτέρων— μουσειακό είδος; Και όμως, η όπερα συνεχίζει να υπάρχει, να παίζεται, να συγκινεί και να γράφεται! Νέα έργα όπερας δημιουργούνται τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Νέα έργα, γιατί; Όσο ο άνθρωπος βιώνει συναισθήματα και καταστάσεις που τον φέρνουν σε επαφή με τα όρια της ύπαρξής του θα έχει την ανάγκη να μοιραστεί τις ιστορίες του, να τις κοινωνήσει. Όπερα γίνονται οι ιστορίες εκείνες που στους πρωταγωνιστές τους δεν αρκεί ο λόγος σε μορφή πρόζας για να εκφραστούν αλλά ωθούνται στο να φωνάξουν και να τραγουδήσουν το συναίσθημά τους. Οι ιστορίες εκείνες που μέσα τους ενυπάρχουν ήχοι ως βιώματα, μνήμες, αφορμές, ως παρηγοριά και ως εκτόνωση. Όλα τα παραπάνω είναι σύμφυτα με την ανθρώπινη ύπαρξη οπότε και το είδος κάθε άλλο παρά μουσειακό είναι. Επιπλέον, τα σύγχρονα έργα πραγματεύονται θέματα που απασχολούν τον σημερινό άνθρωπο εκφρασμένα μέσα από γλώσσα τωρινή και συνθέσεις που ανταποκρίνονται στον ψυχισμό και την κοινωνία μας όπως έχουν διαμορφωθεί.

Ο κόσμος της όπερας σήμερα, εκτός από τις νέες δημιουργίες, μορφοποιείται και από τις σύγχρονες σκηνοθεσίες κλασικού ρεπερτορίου, την εισαγωγή νέων επαγγελμάτων και τεχνολογιών αλλά και από το πόσο μελετούμε και τιμούμε την παράδοση ως θεμέλιο για να χτίσουμε το μέλλον. Στη στήλη αυτή, λοιπόν, θα συστηνόμαστε με καλλιτέχνες του παρελθόντος, αλλά και με επαγγελματίες, ειδικότητες και έργα του σήμερα. Ένα από αυτά τα επαγγέλματα, το οποίο τυχαίνει να υπηρετεί η γράφουσα ανάμεσα σε άλλα, είναι εκείνο της δραματουργού. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Αμερική όταν συστήνομαι ως δραματουργός η πρώτη αντίδραση που εισπράττω είναι η απορία, κάτι που κατανοώ μιας και είναι ένα μετερίζι σχετικά καινούριο στον χώρο της όπερας. Τι κάνει, λοιπόν, μια δραματουργός;

Ο/Η δραματουργός είναι μια «ζωντανή εγκυκλοπαίδεια», μια επαγγελματίας του θεάτρου με αντικειμενική οπτική, δημιουργικές ιδέες, και αστείρευτη όρεξη για έρευνα. Γνωρίζει σε ποιες πηγές να αποταθεί ώστε να δώσει πλήρως εμπεριστατωμένες απαντήσεις σε ερωτήσεις που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας ενός έργου από τη στιγμή της συγγραφής ως και τη δημιουργία της παράστασης. Για τους παραπάνω λόγους η δραματουργός οφείλει να έχει τόσο θεωρητικές όσο και πρακτικές γνώσεις πάνω στην όπερα και το θέατρο, ενώ επιπλέον μιλά γλώσσες, μελετά ιστορία και λογοτεχνία, είναι ενήμερη για τη διεθνή σκηνή, και οφείλει να μπορεί να αναλύσει τόσο τη δραματουργία της σύνθεσης όσο και του λιμπρέτου.

Μια δραματουργός που συνεργάζεται μόνιμα ή έκτακτα με ένα λυρικό θέατρο έχει ποικίλες αρμοδιότητες: ιστορική μελέτη, εις βάθος ανάλυση του κειμένου, πρόταση ρεπερτορίου για τις επερχόμενες καλλιτεχνικές περιόδους, επιμέλεια προγραμμάτων, δημιουργία θεματικών ρεσιτάλ, κ.ά. Σημαντική είναι, επίσης, η διαμεσολάβησή της ανάμεσα στα μέλη της δημιουργικής ομάδας ώστε η διαδικασία να εξελίσσεται ομαλά αλλά και με σιγουριά ότι όλοι έχουν το ίδιο όραμα. Ένας ακόμα ιδιαίτερος ρόλος της δραματουργού είναι εκείνος της παιδαγωγού για το κοινό αλλά και για το διοικητικό προσωπικό ενός οργανισμού. Στην πρώτη περίπτωση, μπορεί να διοργανώσει εκπαιδευτικά προγράμματα και δράσεις, ομιλίες με συμμετοχή του κοινού, εκδόσεις με γνώμονα το να κάνει τον χώρο του λυρικού θεάτρου προσιτό αλλά και να προσφέρει μια συμπυκνωμένη γνώση με εύληπτο τρόπο. Στην δεύτερη περίπτωση, είναι σε επικοινωνία με τον τομέα της παραγωγής και τους βοηθά να αντιληφθούν το όραμα της επικείμενης παράστασης ώστε οι αποφάσεις τους σχετικά με την προώθηση και προβολή να συνάδουν με τις ιδέες των δημιουργών. Μπορεί, επίσης, να αναλάβει το πρόγραμμα ανάθεσης νέων έργων όπερας καθώς και τα εργαστήρια που αυτά διέρχονται μέχρι την τελική τους μορφή. Διαβάζει, δηλαδή, τα έργα, επιλέγει, προτείνει λύσεις για βελτιώσεις με γνώμονα τη δομή, τη δραματική πρόθεση αλλά και την ισορροπία ανάμεσα στο κείμενο και τη μουσική. Επίσης, συντονίζει τα εργαστήρια στα οποία δοκιμάζονται οι νέες όπερες λειτουργώντας συμβουλευτικά τόσο ως προς τον συνθέτη όσο και ως προς τον λιμπρετίστα.

Ο τομέας των υπερτίτλων

Ένας άλλος τομέας στον οποίο δραστηριοποιείται η δραματουργός είναι ο τομέας των υπερτίτλων. Μπορεί να αναλάβει τη μετάφραση και τη δημιουργία του αρχείου των τίτλων αλλά και την επιμέλειά τους κατά τη διάρκεια των δοκιμών. Παρακολουθεί τις πρόβες και ελέγχει τον συγχρονισμό τους με τη μουσική, το κατά πόσο είναι αποτελεσματικοί δραματουργικά, κατά πόσο είναι εύληπτοι και αν το ύφος της γλώσσας συμφωνεί με το ύφος της εκάστοτε παραγωγής. Η μετατροπή του λιμπρέτου σε κείμενο υπερτίτλων είναι μια λεπτομερής εργασία που διέρχεται πολλά στάδια.

Ο μεταφραστής (πολύ συχνά ο/η δραματουργός) που αναλαμβάνει αυτό το έργο πρέπει να γνωρίζει την πρωτότυπη γλώσσα όπως επίσης και μουσική. Η μετάφραση και η δημιουργία των τίτλων γίνεται από ανθρώπους που είναι δημιουργοί, συγγραφείς, ικανοί να προσαρμόζουν το κείμενο με τέτοιον τρόπο ώστε να συμβάλουν στην βέλτιστη εμπειρία του κοινού. Η μετάφραση πρέπει να αποδίδει το νόημα του κειμένου σε μια πυκνή, εύληπτη, θεατρική γλώσσα, να διατηρεί τα στοιχεία της προσωπικότητας των ρόλων και να σέβεται την πρόθεση του λιμπρετίστα. Το κοινό πρέπει να μπορεί με μια ματιά στην οθόνη να αντιληφθεί το νόημα και γρήγορα το βλέμμα του να επιστρέψει στη σκηνή. Οι τίτλοι δεν πρέπει να έρχονται σε αντίθεση με αυτό που ακούει ή βλέπει το κοινό. Δεν πρέπει να αποσπούν την προσοχή των θεατών και γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει να ακολουθούν τον ρυθμό του μουσικού κειμένου και της σκηνοθεσίας. Έτσι, η χρήση κενών διαφανειών (μη προβολή τίτλου) αλλά και το πόσο διαρκεί ένας τίτλος είναι αποφάσεις που μπορούν να διαφοροποιήσουν σημαντικά το τελικό αποτέλεσμα. Αφού ολοκληρωθεί η μετάφραση, το επόμενο βήμα είναι η προετοιμασία της παρτιτούρας. Πρέπει να σημειωθούν οι είσοδοι και έξοδοι των τίτλων, το πότε αυτοί θα κάνουν fade out ή θα εξαφανιστούν ακαριαία. Αυτά τα σημάδια είναι αριθμημένα και τα νούμερα αντιστοιχούν σε μια ακολουθία τίτλων σε ηλεκτρονικό αρχείο το οποίο χρησιμοποιεί ο χειριστής των τίτλων.

Η δουλειά του χειριστή των τίτλων είναι και αυτή μια τέχνη από μόνη της καθώς ο απόλυτος συγχρονισμός με ό,τι συμβαίνει στη σκηνή είναι μια λεπτή διαδικασία. Όταν επιτυγχάνεται, το κοινό απολαμβάνει πλήρως το θέατρο και τη μουσική. Γι’ αυτόν τον λόγο ο χειριστής είναι παρών στις πρόβες και ο επικεφαλής των τίτλων κρατά σημειώσεις για τη βελτίωσή τους. Στόχος πάντα είναι η ευκρίνεια, η δραματικότητα, το σωστό ύφος, και το να μην αποκαλυφθούν πληροφορίες στους τίτλους πριν τα γεγονότα συμβούν στη σκηνή και χαθεί το στοιχείο της έκπληξης.

Το 1983, η Canadian Opera Company στο Toronto έκανε ένα τολμηρό πείραμα. Την ώρα που οι τραγουδιστές παρουσίαζαν την Ηλέκτρα του Strauss στα γερμανικά, πάνω από τη σκηνή προβαλλόταν μια ταυτόχρονη μετάφραση. Αυτοί οι υπέρτιτλοι υιοθετήθηκαν πολύ γρήγορα από θέατρα σε όλον τον κόσμο και τώρα πλέον θεωρούνται αναπόσπαστο μέρος της οπερατικής εμπειρίας. Η ιδέα ανήκε στον καλλιτεχνικό διευθυντή της Canadian Opera, Lotfi Mansouri, ο οποίος περιγράφοντας τις πρώτες αντιδράσεις στο εγχείρημά του είχε πει: «Με αποκάλεσαν ‘πληγή από τον Καναδά’. Είπαν ότι εκχυδάισα την όπερα αλλά δεν με ένοιαξε καθόλου γιατί ξαφνικά είδα το κοινό να συμμετέχει.»

Στις ΗΠΑ, οι υπέρτιτλοι χρησιμοποιήθηκαν πρώτη φορά το 1983 από τη New York City Opera και προβάλλονταν πάνω από το προσκήνιο. Δώδεκα χρόνια αργότερα η Metropolitan Opera έθεσε σε λειτουργία το δικό της σύστημα με οθόνες στο πίσω μέρος των καθισμάτων. Σήμερα η πλειοψηφία των θεάτρων σε όλο τον κόσμο προσφέρουν τίτλους. Η Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης διαθέτει την πιο πλήρη ομάδα τίτλων στις ΗΠΑ. Αποτελείται από περίπου 15 άτομα. Πέντε από αυτούς είναι συγγραφείς, τρεις ή τέσσερεις μεταφραστές, και τέσσερις υπάλληλοι που εργάζονται κατά τη διάρκεια των προβών και των παραστάσεων. Είχα την τύχη να είμαι μέλος της ομάδας αυτής των υπερτίτλων και να λαμβάνω καθημερινά μέρος σε αυτήν την επίπονη αλλά και τρομερά ενδιαφέρουσα διαδικασία.

«Όσο και να έχει ασχοληθεί κανείς με τη μετάφραση, τίποτα δεν συγκρίνεται με τη διαδικασία των υπερτίτλων. Η λογοτεχνική άποψη για το λιμπρέτο που μεταφράζεις πρέπει να συνδυάζεται με την θεατρική γνώση, τη σκηνική γνώση, γνώσεις για το πως λειτουργούν το χιούμορ, το δράμα, και οι σκηνικοί χρόνοι. Για παράδειγμα, θέλουμε το μάτι να διαβάσει το αστείο την ίδια στιγμή που ακούει την αστεία ατάκα. Γενικός κανόνας είναι ότι ακολουθούμε τη μουσική φράση και εμφανίζουμε τον τίτλο την ώρα που εισπνέει ο τραγουδιστής.»
Cori Ellison – Δραματουργός, Νέα Υόρκη

«Η δημιουργία υπερτίλων εμπεριέχει τη δική της δραματουργία. Οι τίτλοι διέπονται από αισθητικούς κανόνες και πρέπει να δημιουργούνται από καλλιτέχνες.»
Francis Rizzo, Καλλιτεχνικός Διευθυντής Washington National Opera 1986