Υπάρχει μια κοινόχρηστη νοοτροπία στην προσέγγιση ή στην αποτίμηση εκείνων των ποιητών, οι οποίοι στο έργο τους αναδεικνύουν το πρόβλημα του κακού, στην ανθρώπινη φύση και –κατ’ επέκτασιν— στον κόσμο. Εκβάλλει (η νοοτροπία αυτή), μέσα από την χονδροειδή αγκύλωση, που ανάγεται σε «αξιωματικού» τύπου στενωπό:
Οι ποιητές αυτοί, εύκολα και ανώδυνα, χαρακτηρίζονται «καταραμένοι» — με μιάν απροϋπόθετη μεταφορά της maudité στα καθ’ ημάς. Στο εξοντωτικά υπεραπλουστευτικό σχήμα αυτής τής «κριτικής» ερμηνευτικής, αποθεώνεται η πιο σημαντική εκδοχή του κακοχωνεμένου ντετερμινισμού: Πρόκειται για την βολικήν επανάπαυση σε ράκη της νεωτερικής φαινομενολογίας. Η ευλογοφάνεια αποδεικνύεται και στην περίπτωση αυτή, ισοπεδωτικά αδήριτη. Αφού ο άνθρωπος και ο κόσμος είναι προϊόντα και παράγωγα της ά-λογης τυχαιότητας, σταθερή αναφορά νοήματος δεν υπάρχει. Οι κατά καιρούς και επί μέρους εναλασσόμενες νοηματοδοτήσεις, έχουν αποδειχθεί —κατά το σχήμα, πάντοτε, το οποίο προσπαθούμε να περιγράψουμε— από ατροφικές έως έωλες. Ακόμα και τα μέρη της αλήθειας, που εκόμιζαν ή κομίζουν οι ιδεολογίες, αποκαλυπτικά των σχέσεων και των δομών εξουσίας στην ιστορία των κοινωνιών του ανθρώπου — αποδεικνύονται ατάκτως ηττημένες από την δικτατορία της βίας και του αίματος που φανερώνεται αδιατάρακτη και αδιασάλευτη στον ιστορικό χρόνο. Δίχως άλλους πλατυασμούς, το κακό —που είναι αλήθεια ότι στα ανθρώπινα περισσεύει — φαντάζει ο εύλογος κανόνας απολήξεως ενός παράλογου κόσμου κι ενός θηριώδους ανθρώπου. Όσο για τον Θεό, —το «πλήρωμα του νοήματος», κάποτε, για την πνευματική παράδοση των ανθρώπων —, Αυτός δεν μπορεί να υπάρχει, αφού δεν φαίνεται: ή, εν πάσει περιπτώσει, εχει παντελώς αποσυρθεί από την ιστορία, από την φρίκη των ανθρωπίνων. Διό και το λογικοφανές συμπέρασμα: Στο Βασίλειο της απολύτου κολάσεως, στον κόσμο, το κακό δεν ξορκίζεται παρά με το κακό μονάχα. Οι ποιητές, αρνούμενοι την έκπτωση του κόσμου, οφείλουν να δαπανήσουν την ζωή τους «εν τω όλω του κακού και του μηδενός». Ποιητής δεν μπορεί να σημαίνει παρά μόνον παραβατικότητα —και μάλιστα εύκολου τύπου —, απροσάρμοστη συμπεριφορά, εξ υπαρχής αυτοκαταστροφική ροπή.
Μέσα στον «Il faut prendre le mouchoir» καθωσπρεπισμό, του επιδερμικού αυτού υπεραναπληρώματος, καίγονται τα χλωρά μαζί με τα ξερά. Και, πάνω απ’ όλα, υποτιμάται και η εμπειρία του κακού στον άνθρωπο, αλλά και η αναμέτρηση με το κακό, αρχαιόθεν θεμελιώδης όρος για την ύπαρξη της αληθινής τέχνης. Εν τέλει, έχουμε να κάνουμε και εδώ με έναν άκρως συντηρητικό ηθικισμό, αλλά αντεστραμμένο, ωστόσο πλήρη στην απαίτηση προσαρμογής σε συγκεκριμένο κώδικα συμπεριφοράς και ως προς την καλλιτεχνική δημιουργία και ως προς την πρόσληψή της.

———— ≈ ————

Στην περίπτωση του ποιητή Ηλία Λάγιου, μετά την εκδημία του, τα πράγματα εξελίχθηκαν, κατά κανόνα, μέσα στα όρια του προαναφερθέντος σχήματος. Μιλούμε, βεβαίως, για τον τρόπο προσλήψεως του έργου του, αλλά και για τον τρόπο αιφνιδίου «ανακαλύψεώς» του. Ένας ακόμη «καταραμένος», λοιπόν, που ακολούθησε πιστά, μέχρι το τέλος του δρόμου τα γνωστά θέσφατα; Πάντοτε, όμως, τα πράγματα τα ανθρώπινα είναι περισσότερο πολύπλοκα από την επιχρισματική τους περιγραφή. Ειδικά όταν αυτή ασκείται με ρυθμούς διαγκωνισμού και πρωταθλητισμού, από την πατερναλιστική σκοπιμότητα των παντός είδους ενθέτων της εφημεριδογραφίας. Η καρικατούρα του εύπεπτου ηθικισμού, θέλει τον Λάγιο ή χωνεμένο από τα σκοτάδια της «καταραμένης» φύσης του που συνετρίβη στην α-λογία του εξαμβλωτικού κόσμου, ή, ταγμένο στην ιδεολογική επιταγή του «ποιητικού σχεδίου» για συμπόρευση με τις ενδοκοσμικές δυνάμεις της προόδου, οι οποίες ως ιστορική πρωτοπορία, αλλάζουν τον κόσμο, νομοτελειακά, επί τα βελτίω. Πάλι καλά, αφού οι θιασώτες της δεύτερης αυτής εκδοχής, αναγνωρίζουν ότι εφ’ όσον υπήρξε ταγμένος σ’ ένα τέτοιο «μείζον σχέδιο» του δικαιολογείται το ελαφρυντικό του δικαιώματος στην παρακμιακή συντριβή. Κι όμως, εάν υπάρχει —που υπάρχει! — συντριβή έως αυτοεκμηδενίσεως στον Λάγιο, αυτή είναι τόσο βαθειά και διαφορετική, όσο βαθύτερα και οδυνηρά στην εμπειρία είναι για τον κάθε άνθρωπο τα βάρη της υπάρξεως και του προσώπου του. Άρα και τα βάρη και οι προκλήσεις της κοινωνίας του.

«Λοιπόν, εγώ γνωρίζω τι είναι το κακό. Και το’ χω πράξει», ομολογεί με παρρησία, ο αδιάπτωτα έκπτωτος και ανυποχώρητα έκθετος Ηλίας Λάγιος. (Φεβρουάριος 2001). Κι αυτή η δημόσια ομολογία συνοδεύεται από την σκληρυμμένη παιδικότητα ενός πείσματος της άλλης όψης μιας δίψας για αλήθεια σχέσεων: «Συγγνώμη από κανέναν δεν ζητώ, δεν καταδέχομαι το έλεος, /κρατήστε για τους άλλους την συγχώρεση, το ψόφιο πράμα.» (Φεβρουάριος 2001). Είναι όμως από πολύ παλαιότερα, στις Ασκήσεις, του 1984, όπου ο Λάγιος, υπό το προσωπείο του alter ego του, του Αλέξη Φωκά, ρωτά εναγωνίως: «Κύριε, Κύριε, ποιος είμαστε Εσύ;».
Δώσαμε τρία δείγματα ως ορίζουσες της υπαρκτικής (άρα και της ποιητικής) περιπέτειας του Λάγιου. Το πρώτο, έχει να κάνει με την εμπειρία του συνειδησιακού και ψυχικού άλγους ως προς την ύπαρξη του κακού στον κόσμο. Αυτή η εμπειρία, εισπράττεται από τον Λάγιο με δύο τρόπους: Είτε με την ανάγκη της μονώσεως, οπότε στα όρια της ψυχικής του αντοχής, αναφέρεται στον Θεό και ωριμάζει σε διερώτηση, πλησιάζοντας στην βίωση εκείνης της άγνωστης ή ηθελημένα λησμονημένης ρήσης του Whitehead: «Ο Θεός είναι ό,τι ο άνθρωπος κάνει στην μοναξιά του…». Είτε ως άχθος υπαρκτικής ασφυξίας και εξανάστησεως, που φθάνει στα όρια της αυτεπίγνωσης ως προς την τάση της φύσης του: (το κακό το’ χω πράξει, αλλά προς τι να ακολουθήσω την τύψη μου; Κυρίως, προς Ποιον να απευθυνθώ για συγχώρηση; «Ο Κύριος είπε στον Πόντιο Πιλάτο: ‘’Εἰς τοῦτο ἐλήλυθα εἰς τὸν κόσμον, ἴνα μαρτυρήσω τῇ ἀληθείᾳ’’». Ο Πιλάτος απάντησε με σκεπτικισμό: «Τί ἐστὶν ἀλήθεια;» Και πεπεισμένος πως δεν υπάρχει καμία απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, δεν περίμενε να του δώση απάντηση ούτε ο Χριστός, αλλά «ἐξῆλθε πρὀς τοῦς Ἰουδαίους» (Ιωάν. ιη´ 37-38). Ο Πιλάτος είχε δίκιο: στο ερώτημα «Τί ἐστὶν ἀλήθεια», αν εννοείς την έσχατη αλήθεια που αποτελεί το θεμέλιο της όλης υπάρξεως του κόσμου, δεν υπάρχει απάντηση. Αν όμως ο Πιλάτος, εννοώντας την Αρχιαλήθεια ή την Αυτοαλήθεια, έκανε το ερώτημα όπως πρέπει «ΤΙΣ εστίν η αλήθεια», τότε θα έπαιρνε απάντηση. Και η απάντηση θα ήταν αυτό που λίγο πιο πριν, κατά τον Μυστικό Δείπνο, προβλέποντας και το ερώτημα του Πιλάτου, έλεγε ο Κύριος στους αγαπημένους του μαθητές και δι’ αυτών σ’ όλο τον κόσμο: «Ἐγώ εἰμὶ ἡ άλήθεια» (Ιωάν. Ιδ´6, ιη´ 37-38). Η επιστήμη και η φιλοσοφία θέτουν στον εαυτό τους το ερώτημα «Τι ἐστἱν ἀλήθεια» […] ακόμη και στην θρησκευτική ζωή της ανθρωπότητας παρατηρείται η ίδια μεγάλη απάτη. Το ίδιο κι εκεί οι άνθρωποι ακολουθούν την ολισθηρή οδό της αναζητήσεως της αλήθειας του «ΤΙ». Το λογικό υποθέτει πως, αν γνωρίση κανείς την ζητούμενη αλήθεια του «ΤΙ», θα κατορθώση να γίνη κάτοχος μαγικής δυνάμεως και ελεύθερος κυρίαρχος του όντος. […] Η αλήθεια «ΤΙΣ» δεν γνωρίζεται με τη λογική πορεία. Ο Θεός «ΤΙΣ» γνωρίζεται μόνο με την κοινωνία υπάρξεως...» Παραθέτω το χωρίο από το βιβλίο του Γέροντος Σωφρονίου Σαχάρωφ, Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης (Archimandrite Sophrony (Sakharov), Saint John Baptist’s Monastery, Έσεξ, Αγγλία 1990) για να καταδειχθεί το μείζον ανθρωπολογικό πρόβλημα, στην σχέση Θεού-ανθρώπου-κόσμου, από την εποχή της παρουσίας του Ιστορικού Χριστού στον ιστορικό χρόνο. Φανερό ότι οι πραγματικοί ποιητές εισπράττουν και βιώνουν το βάρος του ερωτήματος, άλλοτε ως απορφανισμό και δίψα, άλλοτε ως πλήρωμα υπαρκτικής ελευθερίας.
Ο ποιητής Ηλίας Λάγιος μετεωρίσθηκε μεταξύ του υπαρκτικού κενού και των στιγμών της έλλαμψης και της κατάφασης στην ζωοποιό σχέση. Αυτό υπήρξε το μαρτύριο, αλλά και εξ αυτού επήγασε η ποιητική του μαρτυρία. Με την συνέπεια του εκκρεμούς — άρα και με τις ψυχοσωματικές επιπτώσεις που αυτό συνεπάγεται, παλινώδησε μεταξύ μηδενός και όντος, μεταξύ ζωής και θανάτου. Παρήγαγε ποίηση μεταιχμιακή: με γνήσιο πένθος στο ρυθμικό της υπόβαθρο, με ψηλαφητή απελπισία στην λεκτική της εκφορά, σε διαρκή και αποδομική ερωτοτροπία με το άλεκτο του μηδενός, που αναμένει αιχμηρό το γέμισμά του και την μεταμόρφωσή του σε πανσέληνο νοήματος.
Ο Λάγιος στην αθυρματική του αυτοεγκατάλειψη στους ήχους και τα κελεύσματα της τρεμάμενης ψυχικής του χλωρίδας, κινήθηκε στα όρια των ανθρώπινων αντοχών. Προσωπικώς, θεωρούμε ότι αντίστοιχη βάσανος, γιομάτη σολωμικά βάραθρα αλλά και δωροδοτούμενη από μαρμαρυγές λυρικών κομψοτεχνημάτων, μόνο στην ποίηση του Καρούζου μπορούν να ανιχνευθούν. Όπως στον Καρούζο, τα πράγματα στην ποίηση του Λάγιου οδηγούνται «πέρα από κάθε λέξη». Ο Καρούζος αυτοχαρακτηρίζοντας τις λέξεις του, σαλπίζει: «η λεκτική τρυφή μου: μηδενάκι» ενόσω γκρεμίζεται από το: «πάτερ ημών, ο εν τοις ουρανοίς (κανείς)» στο: «Δεν έχω ερωτήματα / και ταξιδεύω με κίνηση αργή προς τον Πατέρα». Για να καταλήξει ότι «θα συνεχίσω την ποίηση / μόνο για πλάκα». Ο Ηλίας Λάγιος από το «…Σε παρακαλώ, Καλέ, από αυτό να με γλιτώσης. /[…] Είμαι μόνος. Οι Φαρισαίοι με περιζώνουν. Κύκλος. […]», βγαίνει στην ολόθερμη έμμετρη προσευχή του Πρώτου και του Δεύτερου Παρακλητικού, στον Άνθρωπο από την Γαλιλαία: «Θυμήσου ποιος περπατεί πάνω στα κύματα/ κι είναι η καρδιά του αιματωμένο περιστέρι,/ χέρι, που διώκει δόλους και φτενά κλεψίματα,/ ποιος σφάζει τη θεότητά του κι υποφέρει.» Κι από τον ψηλαφητό έρωτα της γυναίκας, φθάνει στην Πρωτογλώσσα αποσυνδέοντας και κονιορτοποιώντας τις λέξεις σε συλλαβές και επανασυγκολλώντας τις συλλαβές σε καθρεφτίσματα του ανείπωτου και του άλαλου: «γλώσσα που κανείς δεν μιλησάκουσε, δεν ονειρεύτηκε ποτέ του. /Ασκενατόν αλαθανόν πάρα βω νιζούα. […] κι η γλύκα του κορμιού σου η πιο σπαταλημένη λέξη. /Ελούθα μέπατον λαβά εν κε μοόρα». (Το εικοσιτετράωρο της Δηούς, 1998).

Στην ιστορική συγκυρία κατά την οποία ζει και την οποία διανύει ο Λάγιος, ένας ολόκληρος πολιτισμός οικοδομήθηκε και οικοδομείται πάνω σε θεμέλια υποκατάστατων και απεικασμάτων. Ο Λάγιος υποφέρει στην δίνη του ερωτήματος που κατατρύχει τον σύγχρονο άνθρωπο της μαζικότητας. Το κακό πληθαίνει, κι ο ποιητής αναγνωρίζει πως «το’ χει πράξει», όμως στον παράδεισο των προϊόντων και των εικόνων τους, κανένας δεν υποθέτει ούτε τον θάνατο ούτε τον Θεό. Στην ευφροσύνη της κατανάλωσης και στην μεταφυσική του παρόντος, ο ποιητής αναρωτιέται, για λογαριασμό δικό του και των άλλων. Πού είναι ο Θεός; Εφ’ όσον, για την αυτονομημένη εμπειρία «λογική» του σύγχρονου ανθρώπου στο ηθικό πεδίο «ή ο Θεός δεν είναι παντοδύναμος, αφού δεν εξαλείφει το κακό, ή αν δεν θέλει να το εξαλείψει δεν είναι αγάπη». (Πρβλ. Paul Evdokimov, Les ages de la vie spirituelle). Η απουσία του Θεού, που γίνεται αισθητή στον καθένα όταν πέφτουν οι φενάκες και η ευδαιμονική ψευδαίσθηση της ευζωίας καταρρέει με την παραμικρή αρρώστεια, στον Λάγιο αποτελεί εμμονή στις κορυφώσεις της οδύνης. Άλλοτε στο πρόβλημά του με τον Θεό, η συνείδησή του σε υπέρτατη απόγνωση, διϋλίζει και το κοινωνικό ζήτημα και την ιστορική αίσθηση κι άλλοτε αντιλαμβάνεται την απουσία του Θεού, ως ex officio εξορία που του έχει επιβληθεί από τον άνθρωπο στην μαζική του επανάπαυση. Φορές- φορές πάλι, μπροστά στο παράλογο και ακατανόητο της σύγχρονης συμβίωσης, ο Λάγιος οργίζεται σε απευθείας και κατά πρόσωπο συνομιλία με τον Θεό. Ο κόσμος κι η ύπαρξη του φαντάζουν ακατανόητα, παρ’ ό,τι, όταν ο κόσμος ειδωθεί ως μυστήριο, οι περατότητες των βεβαιοτήτων καταργούνται. («Το πιο ακατανόητο πράγμα στον κόσμο είναι να κατανοηθεί ο κόσμος», μας δίδαξε ο Αϊνστάϊν). Από τον —κατά χάριν— άνθρωπο ως «ἐν σαρκί περιπολούντα θεόν» της πνευματικής παράδοσης, περάσαμε στον νεωτερικό άνθρωπο που, κατά τον Χάιντεγκερ, «είναι ένας αδύναμος θεός» και κατόπιν, κατά μοιραία συνεπαγωγή στην σημερινή προοπτική. Στον μεταλλαγμένο, βιονικό άνθρωπο-μηχανή.
Στην ψυχική χλωρίδα του Λάγιου, —είναι παιδί της εποχής του— όλες αυτές οι μεταπτώσεις επισωρεύουν τους παγετούς της ερημίας, Μετά τις Μουζικούλες (1997), ο Λάγιος ακροβατεί από τον μηδενιστικό κυνισμό μέχρι την επαναστατική νοσταλγία. Και μέσα από εντάσεις πρωτοφανέρωτες, βρίσκει στον προσευχητικό τόνο της λαχτάρας για κατ’ αλήθειαν εμπειρία, όταν η αγωνία του μπροστά στο μηδέν, διαρρηγνύει την ενδοκοσμική προοπτική της λογικής και του χαρίζει αυτό που στην αγιοπατερική εμπειρία, ονομάζεται «κρίσις Εσταυρωμένη». Για τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, «τα φαινόμενα και τα νοούμενα δείται σταυρώσεως»:

«Δεν υπάρχει αρκετή/ ταπείνωση, παρηγορία, συντριβή,/ Ελθέτω η βασιλεία του, η χαρά του δεν υπάρχει. / Δεν πέφτει μάννα εξ ουρανού / οι άγγελοι του αποδήμησαν, ουκ εστίν φόβος» τραγουδά ο Λάγιος (στο ποίημα «Kyrie» από την ενότητα REQVIEM) στις Μουζικούλες, για να «ειπωθή ο σπαραγμός τοὐ στρεβλωμένου που τριγυρνάει ξερνώντας αποσπάσματα προτάσεων» (Φεβρουάριος 2001) και να χαρακτηρίσει στην συνέχεια την φωνή του:
«Άκου καλά, δεν είν’ κακό και φρεναπάτη,/ δεν είν’ ολολυγμός θυμού κι άδικο σκούσμα,/ δεν είν’ βλαστήμια για την μοίρα των ανθρώπων, / μόν’ είναι προσευχή, παράπονο και θρήνος» (Φεβρουάριος 2001).

Στον Άνθρωπο από τη Γαλιλαία (ένα πόνημα θεολογικόν) (2005), ο Λάγιος εκτινάσσεται από την απεγνωσμένη διαμαρτυρία ως την συσταύρωση και την κατάφαση. Κυματίζοντας από την άρνηση στην αποδοχή,ταλανιζόμενος από το τίποτα στο είναι, ο Λάγιος αναπτύσσει μορφικά επιτεύγματα πρωτόφαντης σύγκρασης, κατά την άποψή μας σπάνια και ανανεωτικά-όχι μόνον για την δική του ποιητική, αλλά και για την προσωδία μας στο σύνολό της. Αλλού (Πρβλ. το κείμενο: «ο Ηλίας Λάγιος, ποιητής», περ. Μανιφέστο, τχ. 5, χειμώνας 2006), μιλήσαμε διεξωδικότερα για την συγκεφαλαιωτική έκφραση σύνολης της ανθρώπινης φύσης και των αντιφάσεών της έναντι του προσώπου του Χριστού, την οποία αναλαμβάνει με πληγωμένη ειλικρίνεια ο Ηλίας Λάγιος. Ενδεικτικά της κεντρικής αντιφάσεως είναι η προμετωπίδα «βοήθει μου τη απιστία» από το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Θ’, 21), αλλά και η σημείωση: «Κλείνοντας αυτό το βιβλίο, με κάποιαν (ολίγη όμως) ειρωνία, αναλογίζομαι αν ο Κύριος των Δυνάμεων μπορέσει, κάποτε (που; πως; πότε; γιατί και άραγε;) να με συγχωρήσει. Γνωρίζω, όμως, μετά από σαρανταέξι χρόνια καθημερινής οδύνης ενός συνήθους, κοινοτάτου βίου, πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι εγώ δεν θα συγχωρέσω, ποτέ, Αυτόν».

Όσοι διαβάζουν ή επικαλούνται το χωρίο αυτό από την Σημείωση του Λάγιου, έξω από το κλίμα και το παίδευμα στον πόνο της υπάρξεως, στα οποία υποβάλλει τον αναγνώστη το ίδιο το —αναπεπταμένο σε δεκαεννέα μέρη— ποίημα, απλώς φανερώνουν το προκατειλημμένο αναγνωστικό τους κριτήριο. Σπανίως συναντά κανείς το ανθρώπινο πρόσωπο τόσο έντονα δεμένο με τον πόνο και «καταδικασμένο» στην ειρκτή της ελευθερίας του, που σχοινοβατεί προς τον Θεό και έναντι του Θεού. Γιατί, στο ποίημα αυτό «το πρόσωπο είναι συνδεδεμένο με την ελευθερία: χωρίς ελευθερία δεν υπάρχει πρόσωπο» (Πρβλ. Ν. Μπερντιάγεφ, «Δοκίμιο για το πρόσωπο», περ. Ερουρέμ, αρ. 1, Μάιος 1982). Η ελευθερία του προσώπου δε, είναι αδιαχώριστη από τον πόνο,τροφοδοτεί την σχέση ή το αίτημα της σχέσης.

———— ≈ ————

Ένα τέτοιο οντολογικό μαρτύριο, πόρρω απέχει από το στερεότυπο της τυποποίησης στα μέτρα μιας «καταραμένης» εκδοχής — είναι προφανές. Προφανής είναι και η αδυναμία του συρμού να προσλάβει αυτήν την διαδικασία νεκρώσεως και την ποιοτική της έκφραση, έξω από τις ιδεοληψίες ή την αναγωγή σε μόδες, όπως αυτή της maudité. Βεβαίως, το εμπόνως προκλητικό, είναι να αποπειραθεί κανείς την μελέτη του υπαρκτικού μυστηρίου στις μορφές που χάρισε ο Λάγιος — «στην έναρθρη πράξη του», όπως ο ίδιος λέει. (Πρβλ. Ι.Ν. Γρυπάρη, Σκαραβαίοι και Τερρακότες, Εισαγωγή-Σχολιασμός-Επίμετρο Ηλία Λάγιου, εκδ. Ίνδικτος 2002). Ο μύθος του Λάγιου, στον κεντρικό του πυρήνα είναι ο ίδιος ο βίος του. Όμως αυτός ο κεντρικός πυρήνας —η ζωή του, «κοινότατη» κατά τον ίδιο, μα βιωμένη ως τα έσχατα σημεία εντάσεων — γύρεψε πάντοτε με τον τρόπο της λάβας που ξεσπά ή των ορμητικών υδάτων, την ρωγμή της εκβολής αλλά και την κοίτη της υποδοχής. Την κοίτη που γίνεται ένα σώμα με το κοίτασμα, το σώμα του ποταμού. Το σώμα της φλεγόμενης ύλης. Κατά τούτο —ναι,υπαινισσόμεθα εδώ την συνομιλία με την ποιητική παράδοση, στο σύνολό της — στο εμπειρικό αξίωμα της ποιητικής, ότι, δηλαδή, η μορφή είναι το τελικό κατόρθωμα, η μόνη και απόλυτη έκφραση του ποιητικού σύμπαντος, — κατά τούτο, λέμε, ο Λάγιος απεδείχθη αληθινά πρωτεϊκός. Μεγαλωμένος μέσα στην παράδοση της έμμετρης προσωδιακής παρακαταθήκης μας, δεινός από μνήμης κάτοχος λαμπρών αλλά και αφανισμένων μετρικών επιτευγμάτων της προγενέστερης ποιητικής πράξης, ο Λάγιος έχτισε τον μύθο της ζωής του, τον ποιητικό του μύθο, με τα ευκλεή υλικά μιας γραμματείας η οποία υπήρξε ο κατάσαρκος δερμάτινος χιτώνας του. «Ο μύθος […] είναι η πρόφαση για να αποκαλυφθή η λυρική ρίζα του ποιήματος, να οδηγηθή η γλώσσα προς τα όριά της (εννοώ την συγγένεια με την σιωπή) […]», μας λέει και στην εισαγωγή του στους Σκαραβαίους και Τερρακότες του Γρυπάρη, την οποία προαναφέραμε. Δεν θα είταν άτοπη, επομένως, η εκτίμηση πως η λυρική ρίζα του Ηλία Λάγιου, χρησιμοποιώντας ως τροφοδοτική ύλη το μαρτύριο της ζωής του, αναδύεται και βλαστάνει σε μορφές εναλασσόμενων αντικατοπτρισμών. Η διαρκής ανανέωση από ποιητική συλλογή σε ποιητική συλλογή, φθάνει την γλώσσα του σε οριακές κατορθώσεις. Πρόκειται για μια ποικιλία εκφραστικών πραγματώσεων, αυτοανανεούμενη και αναβρυσματική, όπως είπαμε. Εννοούμε την καταπληκτική του ευχέρεια να συγκροτεί ποιητική γλώσσα μεταιχμιακού χαρακτήρα (δηλαδή στα όρια του ρητού και του άρρητου), μέσω της προσκτήσεως παλαιότερων κατακτημένων μορφών, αναδιευθετώντας τις επιτεύξεις τους σε έναν τρόπο πρωτότυπο και σύγχρονο που ενσωματώνει υλικά δίχως να μιμείται ή να αναμηρυκάζει. Το «ήδη συντελεσμένο» από την μία πλευρά και οι υπαρκτικές του εκτινάξεις από την άλλη παράγουν αποτελέσματα απροσδόκητης ποιητικής ευρωστίας. Έτσι κατέληγε «ανώνυμος και πλάνης στην δική του κληρονομική επικράτεια» (Πρβλ: την εισαγωγή στους Σκαραβαίους και Τερρακότες). Από τα σονέτα και την δεινή ικανότητα (αλλά και γνώση) της ρίμας και της τέχνης του μέτρου, μέχρι την πρόζα την ποιητική και τις ελεύθερες —πλην όμως εσωτερικά έρρυθμες — μορφές του, ο Λάγιος δείχνει δέσμιος μιας ρυθμικής ηχοπλασίας, τέτοιας που να φαντάζει ο θάμνος ή το δέντρο μιας ηχούς ενστικτώδους και μεταπλασσόμενης, με πρώτο κύτταρό της την γονιδιακή της ιδιοσυγκρασίας του λυρική ρίζα. Το ηθικό και πνευματικό αίτημα, το οποίο θέτει η διχασμένη οντολογία του —τα «ερείπια της ζωής του» — υποστασιάζεται με τον πρωτογενή και καταβολικό του (σχεδόν χορευτικό) ήχο (ή αντίλαλο) και διυλίζεται στην συνομιλία του μ’ όλες τις μορφές της λυρικής εσοδείας μας. Οι δικές του μορφές, γεννιούνται ολοζώντανες έξω από κάθε υπόνοια αναπαλαιώσεων. Καταργώντας στην πράξη τις περιχαρακώσεις και τους εμπειρισμούς, όσον αφορά τον τρόπο μετοχής μας στην ποιητική παράδοση, την οποία ο Λάγιος, ως δεινός της κάτοχος, —ή μήπως αυτή η παράδοση τον συνέχει; — αντιλαμβάνεται ως ενιαία. Όταν μιλάμε για ηθικές ή πνευματικές —τελικώς δε υπαρκτικές— αγωνίες του ποιητή, δεν μπορούμε να τις δούμε εκτός ποιητικής μορφής. Εάν συμβεί κάτι τέτοιο, τότε γλιστράμε στον βάλτο της θεωρίας. Ας καταφύγουμε στον Λάγιο, που, εγκαίρως, μας προειδοποίησε: «Η οποιαδήποτε θεωρία για την ποίηση οφείλει να έπεται των συντελεσμένων ποιημάτων, και ο βαθμός επιτυχίας και αποδοχής της (πρέπει να) κρίνεται από το αν κατάφερε να ενσωματώση στον κανόνα της, να τα πιστοποιήση δια των , όποιων, κριτηρίων της.» (Πρβλ: Εισαγωγή στους Σκαραβαίους και Τερρακότες). Ο Διονύσης Καψάλης, στο δοκίμιό του «Κ.Γ. Καρυωτάκης: Το ‘’Φάσμα του ήχου’’» μιλώντας για την σχέση των ηθικών αιτημάτων (ζήτημα περιεχομένου) με τις μορφές, μιλά για μια δυσκολία αντίστοιχη με την προσπάθεια «να εμφανίσουμε το αρνητικό μαζί με το θετικό μιας φωτογραφίες». Και συμπληρώνει, βοηθώντας μας να εννοήσουμε το βάρος του εγχειρήματος: «Η δυσκολία ακριβώς της μετάβασης από έννοιες βάθους, από τον ήχο στο νόημα, από την μορφή στο περιεχόμενο, ή τέλος από την τεχνουργία σε έννοιες ψυχισμού και πραγματικού βιώματος, περιγράφει το χώρο, τον ελάχιστο αλλά δυναμικό χώρο, της ηθικής. Η ηθική είναι το φάντασμα της μορφής, η αμηχανία της ποιητικής μηχανής να μηχανευτεί μέχρι τα τέλους τα περιεχόμενά της. Η σύνδεση είναι απολύτως επιβεβλημένη: αλλιώς δεν μπορούμε να μιλήσουμε ποτέ για ποίηση, αλλά μόνον για την τεχνολογία του στίχου ή για καθαρά περιεχόμενα». (Πρβλ. Διονύσης Καψάλης, Τα μέτρα και τα σταθμά, Δοκίμια για τη Λυρική ποίηση, Άγρα 1998).
Η υπαρκτική διελκυστίνδα του Λάγιου γέννησε τις μορφές των ποιημάτων του. Αυτή η βάσανος του υπάρχειν καθρεφτίζεται στην ποίησή του, όπως ο ουρανός στα νερά της λίμνης κι ακούγεται όπως το αναθρόισμα ενός δέντρου. Του δέντρου της καταγωγικής ηχούς. Η πραγμάτευση των μορφών στην ποίηση του Λάγιου, (μ’άλλα λόγια: η διαχείριση της ποιητικής ύλης, στην οποία «συντελείται η έναρθρη πράξη του», ως παγωμένη ηχώ του «μεγάλου τραύματος», —η φράση του Χρυσοστόμου—, της υπάρξεως), είναι πρόκληση και αντικείμενο άλλου κεφαλαίου.
«Δεν έχω, επί του παρόντος να προσθέσω παρά λίγο θυμίαμα, σ’ αυτό το εθελούσιο ολοκαύτωμα»κατακλείω, προσωρινώς, με τα λόγια του. Μια τέτοια εναιώρηση εκκρεμούς, αναζητά το ποιητικό πεδίο, την ενότητα ως αντίδοτο στον ψυχικό και βιολογικό καταθρυμματισμό.

Το έργο του Ηλία Λάγιου, αποτελεί μία από τις τρανότερες αποδείξεις της ζωντανής παρουσίας του Κωστή Παλαμά στην ποίηση του καιρού μας. Και τούτο, παρά την καθεστηκυία αντίληψη, —την στηριγμένη κατά το μάλλον σε εφησυχαστική και παχυλή άγνοια— η οποία ειδικώς στους μεταπολιτευτικούς χρόνους τοποθετούσε τον Παλαμά στο μουσείο της γραφικής συντήρησης και στα αζήτητα ενός οριστικώς ξεπερασμένου από την τρέχουσα ποιητική μόδα ιδιώματος. Αναθρεμμένος ο Λάγιος με την ποίηση του Παλαμά, μελετητής της οποίας υπήρξε ο παππούς του Ηλίας Κ. Λάγιος, φιλόλογος και μεταφραστής κορυφαίων κειμένων της αρχαίας γραμματείας, προσλαμβάνει την ποίηση του Παλαμά και δι΄ αυτής όλο το σώμα της ποιητικής παράδοσης, το πριν την έκρηξη του μοντερνισμού μέσα από μιαν ατέρμονη συνομιλία με την ολότητα της λυρικής παρακαταθήκης.
Στην αληθινή ποίηση η ποιητική γλώσσα ταυτίζεται στο μέγιστο δυνατό βαθμό με τα πράγματα. Το βάθος της γλώσσας του Λάγιου —διαστρωματωμένο από θραύσματα σύνολης της ελληνικής γραμματείας σε όλες τις πολυμέτωπες εκφάνσεις της — διυλίζεται μέσα από τους παλαμικούς τρόπους και τις παλαμικές εκφραστικές κατακτήσεις. Το οντολογικό πεδίο το οποίο γεννά την ποίηση του Λάγιου είναι το πεδίο μιας αέναης μάχης. Ο ποιητής εκτινάσσεται από την άρνηση στην κατάφαση της ζωής, από την πίστη στην απιστία, από την μέθη της επανάστασης απέναντι στην σύμβαση και το νεοελληνικό τέλμα μέχρι την βλασφημία αλλά και την χαρμολύπη της Ανάστασης, μετά από την ματαίωση και την συντριβή.

Ο Λάγιος εμφανίζεται με τις Προόδους εν Προόδω στα 1981, και με τις Ασκήσεις το 1984 με το ψευδώνυμο Αλέξης Φωκάς. Φίλος και συνοδοιπόρος με κάποιους άλλους ποιητές, (Καψάλης, Κοροπούλης), οι οποίοι ο καθένας με τον δικό του τρόπο θέτουν στο προσκήνιο την συνομιλία με την παλαιότερη ποιητική παράδοση. Με ασύλληπτη ένταση τελείται η ποιητική συνομιλία του Λάγιου με τον Παλαμά. Ισκιώνει στο έργο του η παρουσία του Παλαμά, παρουσία πατέρα προς τον οποίο κάποτε ενίσταται ή επαναστατεί. Μια πατρική παρουσία όχι στείρου αναμηρυκασμού, αλλά καρπερά γονιμοποιημένη και διαμεσολαβημένη από τις κατακτήσεις του μοντερνισμού, τις οποίες ο Λάγιος γνωρίζει σε βάθος και τις οποίες θεωρεί όχι ως παρθενογένεση αλλά βγαλμένες από τον κραταιό διάλογο με όλη την προγενέστερη του μοντερνισμού παράδοση.

Αντιγόνη επί Θήβας

Ραβδί, μπαστούνι. Βακτηρία. Εσχατόγερε, τυφλωμένο φαρμάκι
Σε φωνάζω πατέρα μη, αδελφό μη, κάποιον μη, ό,τι μη.
Πλάι σου συμπορεύομαι σ΄ αυτή την συντέλεια
Πιάσε το ΄χερι μου γέροντα,
Εγώ σ΄οδηγώ κι ας νομίζεις πως εσύ, εδώ, εδώ.

Είναι η εποχή που η κυρίαρχη στα ποιητικά πράγματα γενιά του ΄70 αρχίζει σιγά σιγά να απεγκλωβίζεται από τα κυρίαρχα προτάγματα της διαμαρτύρησης και της αμφισβήτησης. Οι σημαντικότεροι δημιουργοί εκείνης της γενιάς, προχωρούν ο καθένας στην αρχιτεκτονική του προσωπικού τους ποιητικού οράματος, το οποίο στην πορεία θα μας δώσει σημαντικά έργα. Δύο εξ αυτών (Βαγενάς, Γκανάς) ήδη από την δεκαετία του ᾽70 μας δίνουν ποιητικό έργο που χωρίς καμία διάθεση ρετρό παράγει σύγχρονο ποιητικό ιδίωμα υψηλής μορφής μέσα από την σύγκραση της εμμετρότητας με τις κατακτήσεις της ελευθεροστιχίας.
Όμως ο Λάγιος εξέδωσε και επιμελήθηκε επί μέρους έργα του Παλαμά, κι εδώ φαίνεται από τα εισαγωγικά του κείμενα ο τρόπος με τον οποίο ο Λάγιος εννοεί τον Παλαμά και την σχέση μαζί του Από τις χειροποίητες εκδόσεις του μερακλή τυπογράφου Χρίστου Δάρρα με την ευγενική και πατρική για τον Λάγιο χορηγία του ιδρύματος Κωστή Παλαμά εκδίδονται: Η Φοινικιά στα 1997, ο Τάφος , Ο Κύκλος του Τάφου και ο πρώτος λόγος των Παραδείσων στα 1998,καθώς και τα Σατιρικά Γυμνάσματα στα 1998 πάλι. Το 2001 στη σειρά του Ανθολόγου Ερμή με επιλογές από τους Νεοέλληνες ποιητές εκδίδεται σε επιμέλεια και Ανθολόγηση του Ηλία Λάγιου ο 26^ος τόμος με τίτλο: Κωστής Παλαμάς , Κ’ έχω από σας μια δόξα να ζητήσω. Το 2004 πάλι από το Ιδεόγραμμα εκδίδεται η Ασάλευτη ζωή σε επιμέλεια και γλωσσάριο του Ηλία Λάγιου.
Όλα τα κείμενα των εισαγωγών του αποτελούν δοκίμια, εκτενή ή σύντομα για τον Κωστή Παλαμά. Με χαρακτηριστικότερο όλων το κείμενό του στην εισαγωγή του 26^ου τόμου της σειράς του Ανθολόγου Ερμή υπό τον τίτλο ο Παλαμάς ως αίτημα.
Παραθέτω: «Ονομάζω τον Παλαμά «ο μέγας μετρικός». Δεν έσφαλλα. Γιατί δεν υπάρχει άλλος μέσα στην ποίησή μας, ο οποίος να έκανε το ποίημα κατοικία του, να προσανατόλισε ολόκληρη την ζωή του στην επεξεργασία των μετρικών σχημάτων, να χρησιμοποίησε και εν τέλει να εξάντλησε αυτός ο οποίος είθισται να καλείται «παραδοσιακός στίχος»:

Ζω με το μέτρο και με το ρυθμό, πνέω με τη ρίμα,
στίχοι και πλάι στον έρωτα με σας, και πλάι στο μνήμα. ..

Έτσι έγραψε προς το τέλος του βίου του, του πλήρους ημερών ο Πρωτο-μάστορας και μά την πίστη μου δεν γνωρίζω άλλον απ΄ αυτόν, ο οποίος να έχει το δικαίωμα να υπογράψει αυτούς τους στίχους. Ή για να είμαι δίκαιος, ξέρω μόνο έναν άλλο, ο οποίος θα μπορούσε και θα του άξιζε να τους προσυπογράψει. Κι αυτός είναι ο «εχθρός» του Παλαμά, ο Κ.Π. Καβάφης, αυτός που άθελά του τόσο κακό τού έκανε με την ποίησή του, καταδικάζοντας τον ουσιαστικά σε ημίσεος αιώνα αφάνεια. Σήμερα, μπορούμε να διακρίνουμε, παρά τους τόσους διαφορετικούς δρόμους που επέλεξαν να οδοιπορήσουν, αυτά τα οποία τους ενώνουν. Το κυρίαρχο αίσθημα της ευθύνης απέναντι στην Τέχνη, την υψηλή συνείδηση της Ποίησης ως κάτι το απόλυτο, την αφιέρωση της ζωής ενός εκάστου, αφιέρωση η οποία έφτασε στην ολοκληρωτική προσφορά αυτής της ζωής στην υπηρεσία του εσχάτου νοήματος. Ακούστε τους να μιλούν γι αυτό:

Έτσι ο Αλεξανδρινός. Και ο Μεσολογγίτης:

Ο Παλαμάς του Λάγιου με το πλατύ και το πολύτροπο έργο του θέτει συνεχώς τον δάκτυλο επί των τύπων των ήλων για το μέγα τραύμα που αφορά τον κάθε άνθρωπο, πολύ δε περισσότερο τον ίδιο τον Λάγιο. Διότι ο Παλαμάς θέτει τα όρια των δυνατοτήτων της ποίησης όταν αυτή βρίσκεται ενώπιον του θανάτου, και αναγνωρίζει την τραγική αδυναμία του λόγου να προσπελάσει και να προσπεράσει την γραμμή η οποία διαχωρίζει την ύπαρξη από την ανυπαρξία. Ο Παλαμάς αναγνωρίζει το γεγονός της ποιήσεως ως ασκητική βάσανο. Η ποιητική του πράξη τον οδηγεί και τον υποχρεώνει στην ταυτοκινησία που θα έλεγε ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής. Στην διαρκή κίνηση μέσα στην ακινησία. Μέσα στην ασάλευτη ζωή.
Έχοντας προσλάβει βιωματικά και βαθιά σύνολο το παλαμικό έργο και την εκ του αποτελέσματος κριτική δημιουργία του Παλαμά, ο Λάγιος γνωρίζει καλά ότι μέσα στον Παλαμά περιλαμβάνονται όλα. Από την πολύτροπο αρμονία που ξεκινά από τον Κάλβο, αποδεσμευμένη μέσα στο παλαμικό έργο, μέχρι τον πολύτροπο και τον μονότροπο στίχο , μέσα από ποικίλους συνδυασμούς τονισμών και ρυθμών με συλλαβές στίχων που ποικίλλουν κατά την διάθεση του ποιητή. Λίγο μετά το 1901 ο Παλαμάς μιλά για τον ελεύθερο στίχο. Μιλώντας για τον Ουίτμαν ως τον καταργητή του μέτρου και τον απλωτή τού ελεύθερου στίχου ίσαμε εκεί που δεν παίρνει άλλο. Ήδη από το 1906 χρησιμοποιεί τον όρο στον πρόλογο για τον Δωδεκάλογο του γύφτου και για την δική του ποιητική: «Ο λεγόμενος φράγκικα ελεύθερος αλλά ορθότερα νομίζω πολύτροπος στίχος.»
Ο Παλαμάς έκανε, κατά τον Λάγιο «κατοικία του το ποίημα». Ο Λάγιος , φερέοικος, πλάνητας και πένης, κατοικοεδρεύει εντός του Παλαμικού έργου. Περιδιαβαίνει διάφωτα και σκοτεινιές, μεγάλα ευάερα και ευήλια δώματα μα και υπόγεια και καστρόπορτες. Ζει κάτω από τον ίσκιο του, τόσο, ώστε και την μετά τον Παλαμά ποιητική έκφραση να την προσλαμβάνει μέσα από την πολύρροχθη παλαμική λάβα.
Γνωρίζοντας σε βάθος τι πέτυχε ως προς την αποδέσμευση και απελευθέρωση του στίχου, ο ύστερος Παλαμάς και έχοντας παρά την θρυμματισμένη ζωή του —αλλά και εξαιτίας της — ένα υποστατικό αίτημα ενότητας, ο Ηλίας Λάγιος πολύτροπος και πολυδαίδαλος στην ποίησή του βρίσκει την ρίζα αυτής της ενότητας στις παλαμικές γαίες και καταλήγει: «Η ενότητα του Παλαμά, είναι ο ίδιος ο Παλαμάς». Και δεξιώνεται τον Πρωτομάστορα στις δικές του «Πράξεις», στα πεπραγμένα του δικού του στίχου. Όπου ο μεγάλος γέρος, ακούγεται σαν δέντρο πολύφυλλο στον αγέρα, έναν αγέρα πύρινο και πυρετικό με ήχους από όλα τα στρώματα της γλώσσας.

Το ψηλό δέντρο ολόκληρο κι ηχολογά κι αστράφτει
Μ’ όλους της τέχνης τους ηχούς, με τ’ουρανού τα φώτα.