Αμἠχανος ο χώρος των εικαστικών εκδηλώσεων, όσο δεν παίρνει, αφού οι εκθέσεις σε γκαλερί και μουσεία απαγορεύονται εδώ και καιρό και (εάν και όταν επιτραπούν) δεν ξέρουμε αν ποτέ ξαναγίνουν εγκαίνια και εκδηλώσεις που θα φέρουν τους φιλότεχνους απέναντι στα έργα τέχνης, όπως γινόταν μέχρι τώρα. Και δεν είναι αυτό το μόνο θέμα που βρίσκεται σε παρατατέμενη αμφιβολία, αφού είχε προηγηθεί η οικονομική κρίση για πάνω από δέκα χρόνια και συνεχίζεται. Για να μην θυμηθώ και την έκπτωση των εικαστικών τεχνών στην κλίμακα καλλιτεχνικών ενδιαφερόντων γενικώς, αφού η πρωτοφανής άνθηση στις προηγούμενες δεκαετίες έδωσε τη θέση της στην αδιαφορία, όπως συμβαίνει και με άλλες τέχνες. Είναι και αυτή η κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων που προσθέτει στην διαφαινόμενη υποβάθμιση των εικαστικών γενικότερα απο τον πολιτιστικό και τον δημοσίου ενδιαφέροντος κορμό.

Κάπως έτσι ήταν στη δεκαετία του 1960 και πιο πίσω, όπως θυμάμαι, τότε που η αφύπνιση μιας γενιάς σπουδαγμένων και ανήσυχων νέων έβαλε τις τέχνες της όρασης στο επίκεντρο· και τα εικαστικά και την αρχιτεκτονική και τη γυπτική. Η οικονομική ακμή στα χρόνια 1980-90, με λεφτά που δεν βγήκαν από εδώ αλλά ήλθαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση, συνέτεινε στην εκτόξευση των εικαστικών στα πολύ απαραίτητα του κάθε σπιτικού, αμέσως μετά την νεόδμητη κατοικία, και το ακριβό αυτοκίνητο.

Πάντως, δραστική μεταβολή δεν διαφαίνεται στα επόμενα χρόνια σ' αυτό το τοπίο.

Το τελευταίο επεισόδιο σ' αυτή τη σειρά συμβάντων είναι η καταφυγή στο διαδίκτυο και τις ευκολίες του ως εναλλακτικό βήμα για εκθέσεις και εκδηλώσεις εικαστικές. Δειλά-δειλά στα τελευταία είκοσι χρόνια, τα μουσεία, οι γκαλερί και οι πιο πολλοί καλλιτέχνες απέκτησαν δικό τους σάιτ, και τώρα φαίνεται πως ήλθε η ώρα για να επιχειρηθεί να πραγματοποιείται στον ψηφιακό χώρο ό,τι ως τώρα απαιτούσε φυσικό χώρο και φυσική παρουσία ανθρώπων.

Ήδη αυτό συμβαίνει σε έκταση με τη διδασκαλία σε σχολεία και πανεπιστήμια και όχι μόνο στην Ελλάδα, και επιταχύνθηκε απότομα λόγω της υγειονομικής κρίσης τού κορονοϊού. Είναι σαφές ότι μπήκαμε στην εποχή του λεγόμενου Κυβερνοχώρου (Cyberspace), όπου ολόκληρος ο πολιτισμός θα έχει την ψηφιακή αναπαράστασή του, και εκεί πάνω «στα σύννεφα» (cloud) θα γίνεται η ενημέρωση, η «επίσκεψη», οι συζητήσεις και οι δικαιοπραξίες, οι αγορές κλπ.

Η γενίκευση αυτή συζητιόταν και παλιότερα· πρόχειρα θυμάμαι σειρά διαλέξεων/σεμιναρίων στο 'Ιδρυμα Γουλανδρή-Χορν για τα ψηφιακά μουσεία, στα χρονια 1995-7. Κανείς όμως δεν υπολόγιζε ότι θα φτάσει η εποχή που η φυσική υπόσταση έργων τέχνης, αιθουσών και αυτουργών θα έβαινε προς αντικατάσταση απο «ψηφιακά είδωλα», δηλ. τον προσομοιωμένο κόσμο στις οθόνες υπολογιστών και κινητών τηλεφώνων. Έτσι, σήμερα τα ζητήματα αντιμετωπίζονται με κάποια αισιοδοξία και ενεργητικότητα αλλά οι λύσεις οι πειστικές δεν ήλθαν ακόμη.

Συνοψιζω:

1. ART CYBERMARKETING ή όπως αλλιώς έπρεπε να το πω στα ελληνικά και δεν ξέρω. Ο τρόπος παραγωγής, επικοινωνιακής λειτουργίας και διάθεσης των έργων τέχνης είχε βρει μια παγιωμένη φόρμουλα εδώ και αρκετές δεκαετίες. Οι ζωγράφοι, οι γλύπτες και οι χαράκτες παράγουν έργα, αυτά δημοσιεύονται και εκτίθενται στις ειδικές αίθουσες, οι συνήθεις ενδιαφερόμενοι και άλλοι, προσέρχονται στους χώρους αυτούς, τα έργα αγοράζονται, αλλά κατόπιν στολίζουν κατοικίες, πινακοθήκες ή αποθήκες· δημοσιογραφικά ή δοκιμιακά κείμενα δημοσιεύονται, και εκδίδονται κατάλογοι ή βιβλία με αυτό το υλικό.
Τώρα, η κατάσταση αυτή τείνει να αλλάξει και δεν γνωρίζουμε πόσο πολύ και για πόσο διάστημα. Ελάχιστοι είναι πλέον οι αγοραστές, έτσι κι αλλιώς. Ακόμη λιγότεροι οι «διαφημιστές», δηλαδή τα ΜΜΕ που προσελκύουν το ευρύτερο κοινό και δοξάζουν τις εικαστικές τέχνες· εξαφανίστηκαν επίσης και οι κοσμικές στήλες που δημιουργούσαν την αίσθηση γλυκειάς ζωής μέσω των σπουδαίων έργων τέχνης στα πλούσια σπίτια. Έχει ακόμα εξαφανιστεί η ιδεολογία περί «ηρωικού καλλιτέχνη» που ψάχνει και ανακαλύπτει νέες φόρμες και λειτουργεί ως ελκυστικό πρόσωπο καινοτομίας, άξιο να εκτιμηθεί, να αγαπηθεί και να «αποκτηθεί» μέσω ενός έργου του.

Τα λεγόμενα «τέσσερα 'P'» (Product, Place, Promotion, Price) των ειδικών έχουν αλλάξει. Το «προϊόν» είναι υπό αλλαγή, έτσι κι αλλιώς, και ακαθόριστο· ο «τόπος» εξαφανίστηκε και τείνει να γίνει ολοκληρωτικά εικόνα υπολογιστή, η «προώθηση» δεν γίνεται, και οι τιμές έχουν ήδη καταβαραθρωθεί από καιρό, χωρίς καμιά απολύτως τάση επανόδου, με αποτέλεσμα να έχουν απογοητευθεί όσοι αγόρασαν τα δεκάδες χιλιάδες έργα των πρόσφατων δεκαετιών.

Προσπαθώ πολύ, αλλά στο τέλος δε βλέπω τις εικαστικές εκθέσεις στο διαδίκτυο. Καταρχάς διότι δεν τις εκτιμώ, διότι είναι κάτι σαν προσπέκτους, σαν φυλλάδιο, σαν μικρός κατάλογος που διανέμεται στην έκθεση. Υπάρχει τεχνολογία για virtual reality αλλά είναι πανάκριβη και κανείς ακόμη δεν την χρησιμοποιεί. Αλλά και η εικονική περιήγηση θα έχει μονίμως το μειονέκτημα ότι είναι αναπαράσταση και όχι αυτούσια υπόσταση, και μάλιστα για μια τέχνη που θεωρεί την αυτοπρόσωπη επικοινωνία ως ικανή και αναγκαία συνθήκη για να κατοχυρωθεί.

2. ΤΕΧΝΗ ΑΠΟ ΚΟΝΤΑ ή ΣΕ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ; Τα κείμενα των συγγραφέων μπορούν να αλλάζουν, ίσως, φορέα και από περγαμηνή να μεταφέρονται με χαρτί και, εντέλει, με οθόνη, ίσως και η μουσική το ίδιο – αν και χάνονται οι αρμονικοί ήχοι που αναπτύσσονται σε κάθε χώρο εκτέλεσης, κ.ο.κ, αλλά τα έργα ζωγραφικής, γλυπτικης, οι κατασκευές κλπ. έχουν φτιαχτεί και ακόμη φτιάχνονται για να εκτεθούν σε έναν χώρο, κατοικημένο ή επί τούτω εκθεσιακό. Πρέπει να είμαστε εκεί και να τα βλέπουμε, η απόσταση και η γειτνίαση είναι τμήμα της αισθητικής τους έκφρασης. Όταν, λοιπόν, αυτά τα «επιτόπου» έργα φωτογραφίζονται και αναπαράγονται στην οθόνη μας, η προβλεπόμενη αισθητική λειτουργία τους αλλάζει, πρόκειται πια για ένα άλλο «κείμενο», χάνεται η αισθητηριακή σχέση μαζί του. Αν πρόκειται για προώθηση/διαφήμιση, έχει καλώς, είναι «προσπέκτους», όπως δεκαετίες τώρα· αλλά αν είναι για έκθεση νέων έργων, η διαδικασία δεν ισχύει. Εκτός αν πρόκειται για έργα που προϋποθέτουν την ψηφιακή μεταφορά και αναπαράσταση όπως, θυμάμαι, ενός ελληνοαυστραλού, ονόματι Stellark, που είχε χρίσει έργο εικαστικό τη συμμετοχή των επισκεπτών του σάιτ και το διαρκές ψηφιακό γίγνεσθαι κλπ. Τέτοια έργα δεν είδαμε ακόμη εδώ στην Ελλάδα και, αν δούμε, δεν θα είναι έργα που θα λειτουργούν όπως παλιά, αλλά ως τεκμήρια κύρους που θα βοηθούν, π.χ., την εκλογή ενός καλλιτέχνη σε καθηγητική θέση, είτε στην απόκτηση κάποιας υποτροφίας ή επιχορήγησης.

3. ΘΑ ΔΙΑΤΗΡΗΘΟΥΝ ΟΙ ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ; Στα παλιά βιβλία ιστορίας της τέχνης, υπήρχε ακόμη ο διαχωρισμός Αρχιτεκτονική - Γλυπτική – Ζωγραφική – Χαρακτική – Μικροτεχνία, κατηγοριοποίηση που δέχτηκε ισχυρή αμφισβήτηση τα τελευταία χρόνια, όπου επικράτησε (κακώς) ο γενικός και ασαφής όρος «εικαστικός», κυρίως μετά από προσπάθειες όσων δεν είχαν κάποια εκπαίδευση στην τέχνη ή από προχειρογράφους της δημοσιογραφίας.
Είχε προηγηθεί μια άλλη διχοτόμηση, ανάμεσα στους ζωγράφους-ζωγράφους (που κάνουν «συμβατικά» έργα με χρώματα και μουσαμάδες) και στους άλλους που κάνουν πλαστική, δηλ. σύνθεση υλικών τρισδιάστατων σε σύνολα. Οι δεύτερη κατηγορία έχει κερδίσει τις εντυπώσεις και στηρίζεται κυρίως απο αρχιτεκτονικές αναγνώσεις των εικαστικών τεχνών. Η πρώτη, η παραδοσιακή, ας πούμε, στηρίζεται στις ποικίλες φιλοσοφίες περί αναπαράστασης, στις σχέσεις πραγματικού/αισθητού και αντιπροσώπευσής του κλπ.
Προσωπικά, πιστεύω ότι η κυριαρχία των υπολογιστών σε λίγο, ξαναδίνει δυναμική στη πρώτη κατηγορία, καθώς η οθόνη μπορεί να λειτουργήσει ως νέος καμβάς, όπου θα επαναδραστηριοποιηθούν όλες οι θεωρίες και οι εμπειρίες περί χρωμάτων, αληθοφάνειας, εξπρεσιονισμού, κοκ. Ενώ η άλλη κατηγορία, που προϋποθέτει φυσικό τρισδιάστατο χώρο για να τεκμηριωθεί αισθητικά είναι πλέον ακρωτηριασμένη.

Το βέβαιο είναι ότι οι παλιές κατηγορίες εικαστικών τεχνών όταν αναπαράγονται στο διαδίκτυο, είναι εκτός λειτουργίας ως ελκυστικά αντικείμενα προς απόκτηση, ο θεατής τους «κατακτά» την εικόνα τους και δε χρειάζεται να λαχταρήσει και να αποκτήσει τη φυσική τους υπόσταση.

4. ΣΤΑΥΡΟΔΟΜΙΑ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ - Είναι σαφές ότι ζούμε μια κρίσιμη μεταβατική εποχή στα πάντα και, ασφαλώς και στις τέχνες, στις εικαστικές. Δε μοιάζει πως εάν ξαφνικά έφευγε ο κορονοϊός και ερχόταν κάποια οικονομική ανάπτυξη, όλα θα ξαναγινόταν όπως πριν. Ήδη η μεταφορά όλων των δραστηριοτήτων στο διαδίκτυο έχει κατακυριεύσει τη ζωή και τώρα απλώθηκε στα εικαστικά. Αυτή η μετακίνηση από τον πραγματικό χώρο στον κυβερνοχώρο, έχει δραματικές ιστορικές επιπτώσεις στις ανθρώπινες σχέσεις, στις σχέσεις ανθρώπου και φυσικού χώρου, κοκ· δεν είναι κάτι απλό. Βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή. Κι εγώ που ασχολούμαι πολλές δεκαετίες με το θέμα, παρατηρώντας, μελετώντας και γράφοντας στο περιοδικό πληροφορικής Ram, διδάσκοντας για χρόνια στο Πανεπιστήμιο, κι εγώ, λοιπόν, αδυνατώ να πω κάτι περισσότερο από το ότι βρισκόμαστε σε ένα σταυροδρόμι με αλλαγές που θα ανατρέψουν τη μορφή και τη λειτουργία της τέχνης.