Iστορικότητα και αρχετυπικοί μύθοι στο βαλκανικό δημοτικό τραγούδι / Βάλτερ Πούχνερ

Η δυσκολία του ακριβούς προσδιορισμού των κατηγοριών του δημοτικού τραγουδιού έχει επισημανθεί πολλές φορές και είναι ώς ένα βαθμό φυσιολογική ή και τεχνητή ταυτόχρονα, γιατί το θέμα δεν ενδιαφέρει καθόλου τους τραγουδιστές της προφορικής παράδοσης αλλά μόνο τους λαογράφους και folklorists.^[1] Ως προς τα ιστορικά και ηρωικά τραγούδια των μεσαιωνικών και μεταμεσαιωνικών χρόνων στη μετάβασή τους προς τα κλέφτικα και των haiduci στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο της Τουρκορατίας, έχει δημιουργηθεί ο όρος “μπαλαντοποίηση” (Balladisierung) των ηρωικών ταγουδιών^[2], που αντιστοιχεί σε μια αποϊστορικοποίηση και γενικευτική μυθοποίηση, όπου δεν κυριαχούν πια συγκεκριμένα ιστορικά συμφραζόμενα, αλλά αρχετυπικά μυθικά ή και παραμυθιακά μοτίβα (π.χ. θαυμαστή γέννηση, υπερβολικά γρήγορη σωματική ανάπτυξη, δρακοντοκτονία και άλλα άθλα στην επίδειξη υπερφυσικής δύναμης), όπου ατομικοί ήρωες και τα ονόματά τους γίνονται ανταλλάξιμα και χάνουν μεγάλο μέρος της ιστορικής τους προσδιορισιμότητας.
Η κριτική αυτής της επιφανειακής ιστορικότητας των τραγουδιών του λεγόμενου ακριτικού κύκλου βρίσκει την κορύφωσή της στην επίτηδες προκλητική ερώτηση του Guy (Michel) Saunier, αν τα σωζόμενα τραγούδια για τον Διγενή Ακρίτη πράγματι δικαιολογούν τη δημιουργία μιας κατηγορίας τραγουδιών με τίτλο “ακριτικός κύκλος”^[3]. Ο ίδιος προτίμησε τον όρο “μυθικο-ηρωικές παραλογές”^[4], πρόταση που δεν έμεινε αναντίρρητη^[5]. Όπως θα δείξω παρακάτω, ο προβληματισμός αυτός δεν περιορίζεται στην ελληνική περίπτωση αλλά είναι περίπου κοινός σε όλα τα ηρωικά προφορικά τραγούδια των βαλκανικών λαών^[6], κυρίως των Νοτιοσλάβων και των Αλβανών, όπου παρόμοιες θέσεις πρέσβευαν οι μελετητές της “νεομυθολογικής σχολής” στις δεκαετίες 1950 και 1960, Meletinskij, Propp και Žirmunskij^[7].

Tα ακριτικά τραγούδια για τους απελάτες στα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στους πολέμους της με τους Άραβες στον Ευφράτη και τη Μεσοποταμία κατά τον 9ο με 11ο αιώνα δεν αποτελεί, παρά τους κοινούς γλωσσότυπους του ηρωικού τραγουδιού και τα κοινά μοτίβα τής σχεδόν στερεότυπης ηρωικής βιογραφίας, ακριβώς κύκλο, το ακριτικό κύκλο, γιατί τα τραγούδια αυτά είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους και τα κοινά ονόματα γνωστών βυζαντινών οικογενειών που φέρουν οι ήρωες, αποδεικνύονται ανταλλάξιμα. Ο ίδιος ο Διγενής Ακρίτης δεν μπορεί ιστορικά να εντοπιστεί και δεν είναι και το πιο συχνό όνομα ανάμεσα στις ηρωικές μορφές των αφηγηματικών αυτών τραγουδιών. Δεν θα υπεισέλθουμε εδώ στην περίπλοκη σχέση των τραγουδιών αυτών με το έπος του “Διγενή Ακρίτη” και τις σχετικές θεωρίες, αν και οι έρευνες του Γεωργίου Θανόπουλου αποδεικνύουν με λεπτομερειακή φιλολογική ανάλυση πως και το έπος (κυρίως η εκδοχή του χειρογράφου Escorial) και τα τραγούδια προέρχονται από μια κοινή δεξαμενή στερεότυπων γλωσσότυπων και μοτίβων της βυζαντινής ηρωικής ποίησης^[8]. Οι προτάσεις για τον ιστορικό προσδιορισμό των Αρμούρη, Τσαμαδού, Ανδρονίκου, του Κάστρου της Ωριάς κτλ. αποτελούν υποθέσεις με εν μέρει ανίσχυρη πραγματολογική βάση, προτάσεις οι οποίες δεν έχουν μείνει χωρίς αμφισβήτηση. Όμως ακριβώς ο ίδιος προβληματισμός υπάρχει και στα μεσαιωνικά νοτιοσλαβικά και αλβανικά ηρωικά τραγούδια, τα οποία τοποθετούνται χρονολογικά λίγο αργότερα.

Στα τραγούδια αυτά, των οποίων οι καταγραμμένες παραλλαγές ανέρχονται σε πάρα πολύ μεγάλο αριθμό, εξιστορούνται μυθικά και ηρωικά πολεμικά επεισόδια από τους αγώνες ενάντια στους Οθωμανούς στα κεντρικά και βόρεια Βαλκάνια (Κοσσυφοπέδιο, Ουγγαρία, Τρανσυλβανία). Σ’ αυτά τα εν μέρει πολύστιχα προφορικά και αφηγηματικά τραγούδια, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους επίσης από ένα κοινό πλαίσιο στερεότυπα επαναλαμβανόμενων φορμουλαϊκών γλωσσότυπων και κοινών μοτίβων, παρατηρείται το παρόμοιο φαινόμενο της ιστορικοποίησης ενός μυθικού υποστρώματος του κειμένου και των παραλλαγών του ή αντίθετα της μυθοποίησης ιστορικών γεγονότων με τη χρήση και ανάπτυξη αρχετυπικών μοτίβων. Αυτά τα τραγούδια προέρχονται τόσο από Ορθόδοξους και Καθολικούς όσο και από Μουσουλμάνους, και οι ήρωές τους, με την ίδια τυπολογία του ηρωικού βίου, ανήκουν είτε στο οθωμανικό στρατόπεδο είτε στους Χριστιανούς. Συλλογές τέτοιων τραγουδιών χρονολογούνται ήδη από τον 16ο αιώνα^[9]. Αυτά τα τραγούδια έχουν έκταση μεταξύ 50 και 450 στίχων (στη Βοσνία και έως 2.000 στίχοι και παραπάνω), χρησιμοποιούν ως μέτρο την bugarštica (δεκαπεντασύλλαβο όπως ο ελληνικός πολιτικός στίχος, αλλά με διαφορετική ρυθμολογία) ή αργότερα τον deseterac, τον δεκασύλλαβο στίχο. Η τυπολογία των μοτίβων που συνήθως χρησιμοποιούνται έχει συγκριθεί και με τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια^[10].
Μια νεότερη συγκριτική ανάλυση των τραγουδιών αυτών και των παραλλαγών τους, τα οποία εκτείνονται γεωγραφικά από τα αδριατικά νησιά της Δαλματίας έως τη δυτική Βουλγαρία και από τον Δούναβη έως το Κοσσυφοπέδιο, υποθέτει πως αφηγηματικά τραγούδια αρχετυπικού ηρωικού περιεχομένου δημιουργούνται πριν από τον 14ο αιώνα στα κεντρικά Βαλκάνια, προεκτείνονται σταδιακά προς Δυσμάς και προς Βορράν και αποκτούν στις ορεινές περιοχές των Διναρίων στα δυτικά και βορειοδυτικά Βαλκάνια εκείνα τα ιστορικά συμφραζόμενα που εμφανίζουν στις συλλογές του Vuk Karadžić^[11], του Milman Parry^[12] και του Albert Lord^[13] και άλλων, καθώς και σήμερα ακόμα^[14]. Aλλά η ιστορικοποίηση αυτή παραμένει κάπως επιφανειακή: έτσι στα τραγούδια αυτά εμφανίζονται ιστορικοί ήρωες, που ανήκουν σε τελείως διαφορετικές ιστορικές εποχές (János Hunyadi ca. 1387-1456, János Székely, που σκοτώθηκε στη δεύτερη μάχη του Κοσσυφοπεδίου 1448, Mihály Szilágyi, Mathias Corvinus 1459-1490, βασιλιάς των Ούγγρων)· δίπλα στους Ούγγρους τουρκομάχους εμφανίζονται και Σέρβοι και στις δύο πλευρές, τη χριστιανική και την οθωμανική, ενώ στον κατεξοχήν ήρωα Marko Kraljević, ο οποίος κάνει την εμφάνισή του σε διάφορα ιστορικά συμφραζόμενα, συμφύρονται διαφορετικές ιστορικές προσωπικότητες^[15]. Με παρόμοιο τρόπο μπερδεύονται και η πρώτη και η δεύτερη μάχη του Κοσσυφοπεδίου, 1389 και 1448 αντίστοιχα^[16]. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι διαδικασίες της ιστοριοποίησης αρχετυπικών και ανώνυμων ηρωικών στερεοτύπων και, αντίθετα, της αποϊστορικοποίησης, όταν τα ονόματα των ηρώων λησμονούνται σταδιακά, ισορροπούνται: ο συμφυρμός ιστορικών προσωπικοτήτων συνοδεύεται από τον εμπλουτισμό της υπόθεσης με κοινά μοτίβα από μύθους και παραμύθια.
Μερικά από αυτά τα στερεότυπα μοτίβα είναι και ίδια με τα ακριτικά τραγούδια: υπερφυσικές δυνάμεις, θαυμαστή ή ασυνήθιστη γέννηση, η σύγκρουση με τον πατέρα, αρπαγή και πανηγυρική παραλαβή της νύφης σε πομπή και ταξίδι, δοκιμασίες του γαμπρού, σύγκρουση με τον αδελφό, γάμος και απιστία, ο επικός θάνατος^[17]. Ενδεικτική για τη ρευστότητα, τη δυνατότητα υποκατάστασης και την κινητικότητα υποθέσεων, μοτίβων, ηρωικών ονομάτων και τοπωνυμιών είναι η ύπαρξη ουγγρικών ονομάτων στα βουλγαρικά ηρωικά τραγούδια (Jankula για Hunyadi και Sekula για Székely)^[18]. Πρόκειται για τυποποιημένες ηρωικές μορφές που εμφανίζονται σε διάφορα θεματικά συμφραζόμενα (π.χ. ο Sekula δεν συμμετέχει μόνο στη δεύτερη μάχη του Κοσσυφοπεδίου, αλλά και ως δρακοντοκτόνος και σε τραγούδια για τη γαμήλια πομπή προς τα ξένα, την οποία σταματά ένας φοβερός δράκοντας που θέλει να αρπάξει τη νύφη). Ο Marko Kraljević γίνεται σήμα κατατεθέν κάθε ηρωικής πράξης, και ο δίκαιος βασιλιάς Ματθίας Corvinus κάνει την εμφάνισή του όχι μόνο σε νοτιοσλαβικά βαλκανικά τραγούδια αλλά και σε σλοβακικά, σλοβενικά και ουγγρικά.

Περιέργως πώς ο γνωστός Αλβανός τουρκομάχος Skenderbey (Γεώργιος Καστριώτης 1405-1468), γνωστός και στην ελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα^[19], περιορίζεται στις προφορικές παραδόσεις των δαλματικών ακτών και της Αλβανίας (καθώς και στη Νότια Ιταλία)^[20]. Άλλα τραγούδια ομαδοποιούνται γύρω από άλλους ήρωες και άλλες υποθέσεις. Λόγου χάρη το τραγούδι για τον Dete Dukadinče, το γιγαντιαίο παιδί με τις υπερφυσικές δυνάμεις, που μπορεί να το νικήσει ο Krali Marko μόνο με δόλο^[21], το τραγούδι για τον ανίκητο Musa Kesedžija με τις τρεις καρδιές· το τραγούδι για τον Bolen Dojčin, τον ετοιμοθάνατο ήρωα (αρρώστια ως τιμωρία για τις αμαρτίες του), ο οποίος σκοτώνει τον γιγαντιαίο μαύρο Αράπη (ή δράκοντα της θάλασσας), που αναγκάζει τη Θεσσαλονίκη σε αβάστακτους φόρους και κάθε χρόνο και ανθρώπινη θυσία (συναξάρι του Αγίου Γεωργίου), και μετά τον άθλο του πεθαίνει^[22], τραγούδι που υπάρχει και στα αλβανικά και τα ρουμανικά και βλάχικα^[23]. Υπάρχουν και ειδικά τραγούδια για Οθωμανούς ήρωες, όπως τον Đerzelez Alija, που αποτελεί πιθανώς συμφυρμό δύο ιστορικών προσώπων και υπάρχει ως Gjergj Elez Alia και στη βόρεια Αλβανία, τον οποίο απαθανάτισε ο Σέρβος νομπελίστας Ivo Andrić σε αφήγημά του^[24]· σαφώς πιο αργά διαδραματίζεται το περιεχόμενο του μουσουλμανικού τραγουδιού για τον απαγχονισμό των αδερφών Morići, Hadzi-Mehmet και Ibrahim, που ήταν αρχηγοί των Γενίτσαρων του Σεράγεβου (1757)^[25], ένα ιστορικό επεισόδιο που το αφηγείται επίσης ο Ivo Andrić στο βιβλίο του Put Alije Đerzeleza, που απαρτίζεται από νουβέλες (1920).
Η επιφανειακή ιστορικοποίηση των προφορικών επικών τραγουδιών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης διαφοροποιεί το είδος από τα κατεξοχήν ιστορικά τραγούδια και προφορικά χρονικά στις επώνυμες ρίμες, όπου ήρωες, πόλεις και τοπωνύμια παραμένουν ιστορικά επαληθεύσιμοι, χωρίς να υφίστανται μια δευτερεύουσα διαδικασία μυθοποίησης, όπου συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα εντάσσονται και πάλι σε μια επαναλαμβανόμενη μυθική τυπολογία. Όπως και στην περίπτωση των ακριτικών τραγουδιών, αλλά με περισσότερο ονομαστικό υλικό, μια καθαρά ιστορική προσέγγιση της προφορικής ηρωικής ποίησης των Νοτιοσλάβων και των Αλβανών οδηγεί αναπόφευκτα σε έναν λαβύρινθο αναχρονισμών και ριψοκινδυνευμένων υποθέσεων της ταύτισης προσώπων και γεγονότων, ενώ αυτό που μετράει είναι η αισθητική δομή και η ποιητική της προφορικής σύνθεσης: τα ονόματα των ηρώων είναι επώνυμα σημεία και σύμβολα της δόξας, που ανακαλούνται στη συλλογική μνήμη, ονόματα τα οποία τοποθετούνται με κάποια “ποιητική” ελευθερία στην τελετουργικά επαναλαμβανόμενη και παριστανόμενη μυθιστορία της εκάστοτε εθνότητας.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο η “ιστορική σχολή” της ερμηνείας της ηρωικής προφορικής ποίησης στα Βαλκάνια αυτοπεριορίζεται αναγκαστικά σε μιαν ανάλυση της γλωσσικής επιφάνειας και των καθαρά πραγματολογικών στοιχείων, γιατί έχει να κάνει με έναν όγκο κειμένων ρευστό μέσα στη ροή του χρόνου, όπου φθαρτική χρήση και ανανέωση, ενθύμηση, λήθη και διόρθωση, τυποποίηση και λογής συμφυρμοί κρατούν τους σε συνεχή κίνηση το σύνολο των μνημονευμένων τραγουδιών και την τελεστική παράστασή τους κατά τις διάφορες ιστορικές φάσεις και γεωγραφικές μετακινήσεις^[26]. Οι μεθοδολογικές επιφυλάξεις για τη χρήση των τραγουδιών της προφορικής επικής ποίησης ως ιστορικών πηγών και επαληθεύσιμων μαρτυριών της εποχής έχουν δημιουργήσει μια ολόκληρη σειρά από σχετικά μελετήματα^[27].
Με λόγια απλά: η χρήση ονομάτων ιστορικών προσωπικοτήτων δεν αποτελεί ακόμα απόδειξη για την ιστορικότητα των περιεχομένων του τραγουδιού. Αλλά τα τραγούδια αυτά έχουν τη δική τους ιστορία, ή καλύτερα: δημιουργούν τη δική τους ιστορία, όπως αυτή εγγράφεται στη συλλογική μνήμη και ανακαλείται από αυτήν στην προφορική παράδοση και στη λογοτεχνική δημιουργία. Και αυτή η ιστορία είναι μερικές φορές πιο αληθινή και πιο ζωντανή από την ιστοριογραφία των ιστοριογράφων.

Για τους προβληματισμούς μου σχετικά με την ταύτιση των folkloristics με τη λαογραφία γενικότερα βλ. τώρα Β. Πούχνερ, Δοκίμια για τη θεωρία της λαογραφίας και τη φιλοσοφία του πολιτισμού, Αθήνα 2014, σσ. 43-50, εφόσον στα εννοιολογικά συμφραζόμενα του folklore συνεχίζει να κυριαρχεί η γλωσσική διάσταση (“μνημεία του λόγου”), αν και ο αρχικός αγγλικός όρος συμπεριέλαβε και άλλες πολιτισμικές εκδηλώσεις σεβαστής ηλικίας.

Rolf Wilhelm Brednich, “Ballade”, Enzyklopädie des Märchens 1 (1977), σσ. 1150-1170, Dagmar Burkhart, “Taxonomie-Probleme”, Kulturraum Balkan. Studien zur Volkskunde und Literatur Südosteuropas, Βερολίνο/Αμβούργο 1989, σσ. 149-162.

Guy Saunier, “Is there such a thing as an ‘akritic song’? Problems in the classification of Modern Greek narrativ songs”, Roderick Beaton / David Ricks (eds.), Digenes Akrites. New Approaches to Byzantine Heroic Poetry, Aldershot/Cambridge 1993, σσ. 139-149 (ελληνικά στο βιβλίο του ίδιου, Ελληνικά δηµοτικά τραγούδια. Συναγωγή µελετών (1968-2000), Aθήνα 2001, σσ. 231-248).

Guy Saunier, “Perspectives de la recherche sur les chansons populaires grecques”, Revue des Études Néohelléniques II/1-2, Athènes/Paris 1993, σσ. 5-38, του ίδιου, “Προοπτικές της έρευνας σε ελληνικά δηµοτικά τραγούδια”, Ελληνικά δηµοτικά τραγούδια, ό. π., σσ. 63-101.

Αλέξης Πολίτης, Το δηµοτικό τραγούδι, Hράκλειο 2010, σσ. 56 εξ. Για τον προβληματισμό της χρήσης ηρωικών τραγουδιών σε άλλες κατηγορίες του δημοτικού τραγουδιού βλ. και Dagmar Burkhart, “Genre- und Motivrelationen zwischen epischen Heldenliedern und rituellen Liedern”, Acta Ethnographica Academiae Scientiarum Hungaricae 30 (1981), σσ. 184-190.

Βλ. Βάλτερ Πούχνερ, Η προφορική λογοτεχνία στους λαούς της Βαλκανικής (15ος – πρώιμος 20ός αιώνας), Θεσσαλονίκη 2023 (Συγκριτική Βαλκανολογία Β΄), σσ. 31-61.

E. Meletinskij, Geroj volšebnoj skazki. Proischoždenie obraza, Moskva 1958, του ίδιου, Proischoždenie geroičeskogo ėposa, Moskva 1963, Vladimir J. Propp, Russkij geroičeskij ėpos, Leningrad 1955, V. Žirmunskij, Narodnyj geroičeskij ėpos, Μίσχα/Λένινγκραντ 1962.

Γεώργιος Ι. Θανόπουλος, Ο Διγενής Ακρίτης Escorial και το ποντιακό δηµοτικό τραγούδι. Κοινά τυπικά, µορφολογικά και τεχνοτροπικά στοιχεία της ποιητικής τους, Αθήνα 2012· βλ. και του ίδιου, Tο τραγούδι του Aρµούρη. Xειρόγραφη και προφορική παράδοση, Αθήνα 1990 και O “Διγενής Aκρίτης” Escorial και το ηρωικό τραγούδι “Tου Yιού του Aνδρονίκου”. Kοινά τυπικά µορφολογικά στοιχεία της ποιητικής τους, Athen 1993 (δεύτερη έκδοση 2010).

Petar Hektorović, Ribanje i ribarsko prigovaranje, 1568.

Miodrag Ibrovac, “Les affinités de la poésie populaire serbe et néo-greque”, Godišnjak. Balkanološki institut, Sarajevo 1 (1956), σσ. 389-455, Albert B. Lord, “Notes on ‘Digenis Akritas’ and Serbocroatian Epic”, Harvard Slavic Studies 2 (1954), σσ. 375-383.

Σε δύο τόμους Βιέννη 1814-1815, σε τέσσερις Βελιγράδι 1823-1833, σε εννέα τόμους Βελιγράδι 1887-1902. Ιδίως ο δεύτερος τόμος περιέχει περίπου εκατό ηρωικά τραγούδια, τα οποία έχουν γίνει διάσημα εξαιτίας της υπέροχης αισθητικής και ποιητικής τους.

Milman Parry, “Studies in the Epic Technique of Oral Verse-Making”, Harvard Studies in Classical Philology 41 (1930), σσ. 73-147 και 43 (1932), σσ. 1-50, του ίδιου, Serbocroatian Heroic Song, 2 τόμ., Κέμπριτζ 1953/54, Adam Parry (ed.), The Making of Homeric Verse: The Collected Papers of Milman Parry, Oξφόρδη 1971 (1987), Milman Parry, Cor Huso, A Study of the Southslavic Song, Νέα Υόρκη 1992. Για τη συλλογή της Milman Parry-Collection στο Χάρβαρντ (περ. 12.500 κείμενα) βλ. Matthew W. Kay, The Index of the Milman Parry Collection (1933-1935), Νέα Υόρκη 1992.

Albert B. Lord, The Singer of Tales, PhD thesis Harvard 1949 (Cambridge/Mass. 1959), Epic Singers and Oral Tradition, Ithaca, Νέα Υόρκη 1991 κτλ.

Dagmar Burkhart, Untersuchungen zur Stratigraphie und Chronologie der südslavischen Volksepik, Mόναχο 1968. Ο γιουγκοσλαβικός πόλεμος συνέβαλε αποφασιστικά στη συρρίκνωση της παράδοσης αυτής.

Ταυτίζεται συνήθως με τον πρώτο γιο τού βασιλιά Vukašin Mrnjavčević (ca. 1335-1394, κυβερνά από το 1371 ώς το 1394), ο οποίος όμως συμφύρεται και με τον Marko Viteazul (που έδρασε κατά τη βασιλεία του Μιχαήλ του Γενναίου 1593-1601), ενώ οι συγγενείς και σύντροφοί του ανήκουν σε διαφορετικές ιστορικές εποχές. Για τους χτυπητούς αυτούς αναχρονισμούς και τη γενικότερη αμφισβήτηση της ιστορικότητας της μορφής του υπερήρωα αυτού βλ. Tatyana Popovic, Prince Marko. The Hero of South Slavic Epics, Syracuse/New York 1988, σσ. 15 εξ, («unstable in terms of personality”). Επίσης Svetozar Koljević, “Formulaic Anachronism and their Epic Function – ‘Marko Kraljević and his Brother Andriaš”, The Heroic Process, Δουβλίνο 1987, σσ. 505-520, Gabriella Schubert, «Historische Wirklichkeit und Volkspoesie. ‘Der Tod des Marko Kraljević’ – nur eine dichterische Fiktion?», Zeitschrift für Balkanologie 43/1 (2007), σσ. 55-67, της ίδιας, «Marko Kraljević – eine Identitätsfigur der Südslawen», Gabriella Schubert / Wolfgang Dahmen (επιμ.), Bilder vom Eigenen und Fremden aus dem Donau-Balkan-Raum, Mόναχο 2003, σσ. 101-120 και «Auf den Spuren von Königssohn Marko», Eggert Hardten / André Stanislavjević / Dimitrios Tsakiris (επιμ.), Der Balkan in Europa, Φρανκφούρτη/M. 1996, σσ. 151-164.

Οι δύο μάχες συμφύρονται στα τραγούδια ήδη από τον 16ο αιώνα. Στις 15 Ιουνίου 1389 σκοτώνονται ο knez Lazar και ο Mουράτ Α΄ στη μάχη, ο τελευταίος δολοφονείται από τον Miloš Obilić στη δική του σκηνή, ενώ και ο ήρωας αυτού του ξεχωριστού κύκλου τραγουδιών σκοτώνεται επίσης· από τις 17 ώς τις 19 Oκτωβρίου 1448 μπαίνουν ο János Hunyadi και ο Mουράτ Β΄ στη μάχη, η οποία τελειώνει επίσης με ήττα των Χριστιανών και το θάνατο του αρχηγού τους. Βλ. σε επιλογή: Alois Schmaus, “Kosovo u narodnoj pesmi muslimana”, Prilozi proučavanju narodne poezije 5 (1938), σσ. 102-121, Alex Dragnich / Slavko Todorovich, The Saga of Kosovo: Focus on the Serbian-Albanian Relations, Boulder, Col. 1984, Albert B. Lord, “The Battle of Kosovo in Albanian and Serbocroatian Oral Epic Songs”, Arshi Pipa / Sami Repishti (eds.), Studies on Kosova, Boulder, Col. / Νέα Υόρκη 1984, σσ. 65-83, Stojan Novaković, “Die serbischen Volkslieder über die Kosovo-Schlacht (1389). Eine kritische Studie”, Archiv für slavische Philologie 3 (1879), σσ. 413-462, Jelka Redjep, “Die Erzählung von der Kosovo-Schlacht (Priča o boju kosovskom)”, Münchener Zeitschrift für Balkankunde 3 (1980) 127-167, της ίδιας, “Die Erzählung und die Volkslieder von der Schlacht auf dem Amselfeld”, Zeitschrift für Slawistik 34 (1989) 64-71, Maximilan Braun, “Kosovo”. Die Schlacht auf dem Amselfelde in geschichtlicher und epischer Überlieferung, Λιψία 1937, κτλ.

David E. Bynum, “Themes of the Young Hero in Serbocroatian Oral Epic Tradition”, Publications of the Modern Language Association 83 (1968), σσ. 1296-1303, Alois Schmaus, “Heldentum und Hybris”, Philosophischer Eros im Wandel der Zeit. FS Manfred Schröder, Mόναχο/Βιένn 1965, σσ. 49-65, Gabriella Schubert, “Der epische Held und seine Waffen”, Zeitschrift für Balkanologie 15 (1979), σσ. 161-189, M. Budimir, “Der Agon in der klassischen und in der serbokroatischen Volksdichtung”, Prilozi proučavanju narodne poezije 3 (1936), σσ. 227-238 κτλ.

W. Werner, Die männlichen Personennamen in den bulgarischen Volksliedern, Bερολίνο 1965, σ. 10.

Βλ. Βάλτερ Πούχνερ, “O Σκεντέρμπεης στην ευρωπαϊκή και βαλκανική δραματουργία”, Bαλκανική Θεατρολογία. Δέκα μελετήματα για το θέατρο στην Ελλάδα και στις γειτονικές της χώρες, Αθήνα 1994, σσ. 40-102.

Francesco Altimari, “On the figure of Skanderbeg in Arbëreshi oral literature”, Questions of the Albanian folklore, Tίρανα 1984, σσ. 214-224, Ramadan Sokoli, “Figura e Skënderbeut në këngët popullore”, Çështje të folklorit shqiptar 1, Tίρανα 1982, σσ. 260-277, Alois Schmaus, “Der Skenderbeg-Zykus bei Andrija Kačić-Miošić”, Shêjzat 10/9-12 (1966), σσ. 320-335, του ίδιου, “Relikte der Skanderbeg-Epik in der Volksdichtung der Italoalbaner”, H. Kuhn / K. Schier (επιμ.), Märchen – Mythos – Dichtung. FS Friedrich von der Leyen, München 1963, σσ. 211-224, Q. Haxhihasani, “Les contes populaires sur l’époque de Skanderbeg”, Studia Albanica 1967/72, σσ. 135-154, F. Altimari, “Miti i Skënderbeut ndër Arbëreshet e Italisë”, F. Duka, Skënderbeu dhe Evropa, Tίρανα 2006, σσ. 306-313 κτλ.

Evgenija K. Teodorov, “Naslojavanija v edna bălgarska narodna epičeska pesen”, Izvestija na Etnografskija institut i muzej 1 (1953), σσ. 203-240, της ίδιας, “Proizchod na pesenta za Dete Dukadinče”, αυτόθι 2 (1955), σσ. 347-393, μερικές φορές έχει και περισσότερες καρδιές. Οι όποιοι ιστορικοί προσδιορισμοί παραμένουν υποθετικοί, γιατί προφανώς πρόκειται για αρχετυπικό γίγαντα χωρίς ονομαστική ταυτότητα.

Συνδέεται με το τραγούδι του Αγίου Γεωργίου και ως προς το μοτίβο, πως η τελευταία ανθρώπινη θυσία αφορά μια παρθένα (εδώ την αδελφή του ήρωα), η οποία ξυπνάει τον κοιμισμένο ήρωα με τα δάκρυά της, μόλις εμφανιστεί το τέρας (D. Matov, “Kritika. Dve novi sbirki po zapadnobălgarskija folklor”, Sbornik za narodni umotvorenija i narodopis 13, σσ. 3-52, ιδίως σσ. 31 εξ).

Για τις πολυάριθμες παραλλαγές σε πολλές γλώσσες Adrian Fochi, “Das Doitschin- (Doicin-, Dojčin-) Lied in der südosteuropäischen Volksüberlieferung”, Revue des études sud-est européennes 3 (1965) σσ. 229-268 και 465-511, Milko Matičetov, “Die balkanische Volksballade vom kranken Helden und ihre Metamorphosen”, Zorica Rajković (ed.), Ballads and Other Genres/Balladen und andere Gattungen, Zάγκρεμπ 1988, σσ. 151-165, L. Pavlović, “Bolani Dojčin u rumunskoj narodnoj pesmi”, Prilozi proučavanju narodne poezije 4 (1937), σσ. 88-89, V. Džurinskij, “Bolgarskie pesni o Dojčine i Momčile”, Universitetskie izvestija 33/4 (Kίεβο 1893), σσ. 1-29.

Ο συμφυρμός είναι του πρώτου Βόσνιου sandžakbey, του Smederevo Ali Beg, ο οποίος πρωτοστάτησε στους αγώνες ενάντια σε Ούγγρους και Σέρβους στα χρόνια 1437-1470, με τον πρώτο τοποτηρητή του Smederevo Alibeg Michaloglu (που τεκμηριώνεται στα έγγραφα από το 1472). Βλ. A. Olesnicki, “Tko je zapravo bio Đerzelez Alija?”, Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena 29/1 (1933), σσ. 18-37, του ίδιου, “Još o ličnosti Đerzelez Alija”, αυτόθι 29/2 (1934), σσ. 20-55, Sabri Fetiu, “Aspekte krahasimtare të këngës popullore Gjergj Elez Alia”, Gjurmime albanologjike, Seria folklor dhe etnologji 9 (1979), σσ. 7-20, του ίδιου, “Aspects comparatifs de la chanson populaire Gjergj Elez Alia”, Studia albanica 1 (1981), σσ. 95-107, του ίδιου, “La structure et la valeur artistique du chant de Gjergj Elez Alia”, Culture populaire albanaise 4 (1984), σσ. 129-138, Qemal Haxhihasani, “Gjergj Elez Alia (Gjeneza, zhvillimi, tipologija)”, Çështje të folklorit shqiptar 5 (1997), σσ. 3-36, Hilë Kamani, “Mbi origjinën dhe motivet e këngëve legjendare boshnjake për Gjergj Elez Alia”, Kultura popullore 1 (1984), σσ. 89-96 (Çështje të folklorit shqiptar 20-22, 1986, σσ. 395-406), του ίδιου, “De l’origine et des motifs des chansons légendaires sur Gjergj Elez Alia”, Culture populaire albanaise 5 (1985), σσ. 147-156, Dušan Marjanović, “Problem Đerzelez Alije”, Prilozi proučavanju narodne poezije 3 (1936), σσ. 92-101. Για τη λογοτεχνική εκδοχή του Andrić βλ. Rašid Durić, “Der bosnische Held Djerzelez in der Historiographie, in epischen Liedern und in der literarischen Bearbeitung von Ivo Andrić”, Zeitschrift für Balkanologie 34/1 (1998), σσ. 1-14.

Đenana Buturović, Morići. Od stvarnost do usmene predaje, Sarajevo 1983, της ίδιας, “Morići u pisanoj književnost”, Zbornik 1. kongresa jugoslovanskih etnologov in folkoristikov Rogaška Slatina 5.-9 okt. 1983, Ljubljana 1983, σσ. 654-662, της ίδιας, “Morići u sarajevkoj buni u šestoj deceniji XVIII vijeka u svjetlu usmene predaj i historijskih dokumenata”, Pregled 1 (Σεράγεβο 1986), σσ. 31-51, της ίδιας, “Ballade des Morić de Sarajevo à la lumière de documents turcs”, Narodna umjetnost 26 (1989), σσ. 59-63, Munib Maglajlić, “Balada o Morićima”, Godišnjak Odjeljena za književnost Instituta za jezik i književnost u Sarajevu 9 (1980), σσ. 207-227, κτλ.

Ο Dinekov π. χ. επισήμανε την αυξανόμενη ‘μπαλαντοποίηση» του βουλγαρικών ηρωικών τραγουδιών (Petr Dinekov, “Die gegenwärtige Situation und die derzeitige Verbreitung des Heldenepos in Bulgarien”, Jahrbuch für Volkskunde und Kulturgeschichte 23 (N. F. 8), 1980, σσ. 114-116), ενώ η Ivanova παρατήρησε, πως η ενσωμάτωση προκαταρκτικών γαμήλιων εθίμων στις ηρωικές υποθέσεις έχει επιφέρει μια ρεαλιστική νότα απομυθοποίησης στα τραγούδια αυτά (Radost Ivanova, “Epos i obred”, Bălgarski Folklor 14/2, 1988, σσ. 16-29) και ότι ο ηρωικός βίος αποτελεί τελικά έναν ενδιάμεσο κρίκο ανάμεσα σε Μύθο και Ιστορία (Radost Ivanova, “Meždu mita i istorijata v eposa”, Vtori meždunaroden kongres po bălgaristika 15, Σόφια 1988, σσ. 119-125).

Joseph Bödey, “Les échos des guerres turco-hongroises dans la poésie populaire bulgare”, Revue d’histoire comparée (25) NS 5/1(1947), σσ. 56-68, Dagmar Burkhart, “Zur ideologischen und ästhetischen Verarbeitung internationaler Kontakte in serbokroatischen und mazedonischen epischen Volksliedern”, Hugh Shields (ed.), Ballad Research, The Stranger in Ballad Narrative and Other Topics, Δουβλίνο 1985, σσ. 131-143, Đenana Buturović, “Les chants épiques des Musulmans dans le contexte historique”, Balcanica 11 (1980), σσ. 63-80, Petru Caraman, “Fantaisie et réalité dans les poèmes épiques populaires du Sud-est européen”, Etnografski i folkloristični izsledvanija, FS Chr. Vakarelski, Sofija 1979, σσ. 229-252, Zoran Konstantinović, “Geschichtlichkeit und Narrativität. Ein Beitrag zur vergleichenden Epenforschung der südosteuropäischen Völker”, Synthesis 6 (1979), σσ. 17-24, Stefana Stojkova, “Kăm văprosa za istorizma na bălgarskite istoričeski žanrove”, Bălgarski Folklor 7/4 (1981), σσ. 3-10, Jorgo Panajoti, “Balada popullore dhe historia”, Kultura popullore 4/7 (1983), σσ. 163-180, Jan Rihlik, “Istoričeskoto vreme v bălgarskata narodna epika (v sravnenie s epikata na zapadnite slavjani)”, Vtori meždunaroden kongres po bălgaristika 15, Sofija 1988, σσ. 135-144, Eva Behring / Ludwig Richter / Wolfgang F. Schwarz, Geschichtliche Mythen in den Literaturen und Kulturen Ostmittel- und Südosteuropas, Stuttgart 1999, Qemal Haxhihasani, «Le chansonnier épique populaire à sujet historique”, Culture populaire albanaise 2 (1982), σσ. 3-22, κτλ.