Χάρτης 30 - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021
https://www.hartismag.gr/hartis-30/klimakes/oi-megaloi-eyergetes-manoos-gewrgios-rizarhs-epigrammata-allhlografia
Την 1η
Ιουνίου 1841, πριν από ακριβώς 180 χρόνια, σε ηλικία 71 ετών, ο Γεώργιος Ριζάρης, μέγας Ευεργέτης του Έθνους, γεννημένος στο Μονοδένδρι Ιωαννίνων το 1769, άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα. Τρεις ημέρες νωρίτερα, τη σημαδιακή ημέρα της 29ης Μαΐου, συνέταξε τον κωδίκελλο, το έγγραφο τελευταίας βούλησης για συμπλήρωση ή τροποποίησης της Διαθήκης του. Στις 12 Μαΐου εκδόθηκε το Βασιλικό Διάταγμα με το οποίο έγινε δεκτή η πρότασή του να ιδρυθεί Εκκλησιαστική Σχολή με τη μεγάλη εθνική δωρεά του. Η εφημερίδα «Αθηνά» της 4ης
Ιουνίου 1841 αναφέρεται αναλυτικά στη κηδεία του, η οποία έγινε με μεγάλη επισημότητα.[1]
Ο αδελφός του Μάνθος (1764-1824), δραστήριο μέλος της Φιλικής Εταιρείας (η κατήχησή του έγινε στη Μόσχα το 1817), γνωστός με την επωνυμία «Πρόθυμος», διέθεσε τεράστια ποσά για την εθνική απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό. Τα δύο αδέλφια δημιούργησαν με τον τίμιο μόχθο τους μεγάλη περιουσία την οποία διέθεσαν εξ ολοκλήρου για την παιδεία, ιδιαίτερα την εκκλησιαστική, και για την προκοπή του ελληνικού λαού. Το Ριζάρειο Ίδρυμα, με καύχημά του τη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή, συνεχίζει αδιαλείπτως από το 1844 την προσφορά του στην Εκκλησία, τον πολιτισμό και την παιδεία του ελληνικού λαού.[2]
Διευθυντής της Σχολής επί 14 συναπτά έτη (1894-1908) υπήρξε ο Άγιος Νεκτάριος.
1. Επιτύμβια επιγράμματα
Τα παρακάτω επιγράμματα του έτους 1843, τα οποία συνέθεσε ο Φίλιππος Ιωάννου,[3]
υπήρχαν στους τάφους των αδελφών Ριζάρη. Τώρα είναι εντοιχισμένα στην αριστερή και δεξιά πλευρά της κεντρικής πύλης του Ιερού Ναού του Αγ. Γεωργίου ο οποίος ανεγέρθηκε το 1849 με δωρεά του Γεωργίου Ριζάρη.[4]
Τα οστά των δύο ευεργετών έχουν τοποθετηθεί μπροστά από την κλίμακα που οδηγεί στο Ιερό Βήμα.
Στο Ναό, όπου ιερουργούσε ο Άγιος Νεκτάριος, βρίσκεται ένα μεγάλο προσκύνημα, το στασίδι και τα άμφια του.
Παραθέτω τα δύο Επιγράμματα σε κεφαλαιογράμματη (όπως έχουν εντοιχιστεί) και σε μικρογράμματη γραφή.[5]
Α΄
ΡΙΖΑΡΗΣ ΕΝΤΑΥΘΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΩΙ ΠΕΡΙΑΥΕΙ
ΑΥΤΟΚΑΣΙΓΝΗΤΩΙ ΥΠΝΟΝ ΟΦΕΙΛΟΜΕΝΟΝ.
ΤΟΥ ΔΗ ΕΠΙΚΡΑΙΝΩΝ ΦΡΕΣΙ ΠΙΣΤΟΤΑΤΗΙΣΙΝ ΕΦΕΤΜΑΣ,
ΟΝ ΠΑΣΑΝΤ’ ΟΛΒΟΝ ΚΟΙΝΟΝ ΑΠ’ ΕΜΠΟΡΙΗΣ.
ΤΟΥΤΩΙ ΦΥΤΑΛΙΗΝ ΙΔΡΥΣΑΤΟ ΜΕΛΛΙΕΡΗΩΝ
ΩΔΕ ΔΟΜΑ ΚΛΗΡΩΙ ΤΙΜΙΟΝ ΕΥΣΕΒΕΩΝ.
1843
‘Ριζάρης ἐνταῦθα Γεώργιος ᾧ παριαύει
Αὐτοκασιγνήτῳ ὕπνον ὀφειλόμενον,
Τοῦ δὴ ἐπικραίνων φρεσὶ πιστοτάτῃσιν ἐφετμάς,
Ὅν πάσαντ’ ὄλβον κοινὸν ἀπ’ ἐμπορίης,
Tούτῳ φυταλιὴν ἱδρύσατο μελλιερήων
Tῇδε[6]
δόμα κλήρῳ τίμιον εὐσεβέων
Οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο συντάκτης των επιγραμμάτων είναι προσεκτικά επιλεγμένες για τη δημιουργία του κατάλληλου ύφους. Ορισμένες από αυτές δεν γίνονται εύκολα κατανοητές ούτε από έμπειρους φιλολόγους οι οποίοι νιώθουν την ανάγκη να προστρέξουν για βοήθεια στα αρχαιοελληνικά λεξικά.[7]
Νεοελληνική μετάφραση
Ο Γεώργιος Ριζάρης αναπαύεται εδώ κοντά
στον αυτάδελφό του τον οφειλόμενο ύπνο.
Αυτού λοιπόν τις παραγγελίες αφού εκτέλεσε με σώες φρένες (με ακρίβεια).
όσον πλούτο κοινό απόκτησαν από το εμπόριο
χάριν αυτού αμπελώνα ίδρυσε για μελλοντικούς ιερείς ευσεβείς,
ίδρυμα εδώ ιερό χάριν του κλήρου.
(Μετάφραση Δ. Μακρή)
Εδώ ο Γεώργιος Ριζάρης κοιμάται δίπλα
στον αυτάδελφό του τον αιώνιο ύπνο,
τις εντολές του οποίου εκτέλεσε με ορθή κρίση.
Με τον κοινό πλούτο που γεύτηκαν από το εμπόριο
ίδρυσαν αμπελώνα (: Σχολή) για μελλοντικούς ευσεβείς ιερείς.
Αυτό εδώ είναι το τίμιο δώρο τους στον κλήρο.
(Μετάφραση Χρ. Χαραλαμπάκη)
Β΄
ΡΙΖΑΡΑΟ ΚΟΝΙΝ ΜΑΤΘΑΙΟΥ ΚΕΚΡΟΠΙΣ ΑΙΑ
ΩΔΕ ΚΟΜΙΣΘΕΙΣΑΝ ΣΑΡΜΑΤΙΗΘΕΝ ΕΧΕΙ.
ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΡΑΝΑΗΣ ΑΠΟ ΒΛΑΣΤΩΝ ΚΑΛΛΙΠΕΝ ΟΙΚΟΝ
ΠΑΤΡΩΙΟΝ, ΦΕΥΓΩΝ ΔΟΥΛΟΣΥΝΗΝ ΣΤΥΓΕΡΗΝ.
ΣΑΡΜΑΤΙΗΣ Δ’ ΕΝ ΟΡΟΙΣΙΝ ΥΠΑΡΚΤΙΟΥ ΟΛΒΟΝ ΑΚΡΑΙΦΝΗ
ΚΤΗΣΑΜΕΝΟΣ, ΠΑΤΡΗΣ ΧΡΗΣΑΤ’ ΕΠ’ ΩΦΕΛΙΗΙ
1843
῾Ριζάραο κόνιν Ματθαίου Κεκροπὶς αἶα
ὧδε κομισθεῖσαν Σαρματίηθεν ἔχει.
Ἠπείρου κραναῆς ἀπὸ βλαστῶν κάλλιπεν οἶκον
πατρῶον, φεύγων δουλοσύνην στυγερήν.
Σαρματίης δ’ ἐν ὅροισιν ὑπαρκτίου ὄλβον ἀκραιφνῆ
κτησάμενος, πάτρης χρήσατ’ επ’ ὠφελίῃ.
Το Επίγραμμα αυτό παρουσιάζει εμφανώς λιγότερες λεξιλογικές δυσκολίες σε σχέση με το προηγούμενο.[8]
Την τέφρα (τα οστά) του Ματθαίου Ριζάρη η αττική γη
εδώ αφού μεταφέρθηκε από τη βόρεια Ευρώπη φιλοξενεί.
Στην τραχειά (βραχώδη) Ήπειρο από παιδί άφησε το σπίτι
το πατρικό, φεύγοντας τη μισητή δουλεία.
Στα όρια της βορειοανατολικής Ευρώπης τίμιο πλούτο
αφού απέκτησε, για την ωφέλεια της πατρίδας του χρησιμοποίησε.
(Μετάφραση Δ. Μακρή)
Του Ματθαίου Ριζάρη τα οστά, που τα ’φεραν από τα ξένα,
σ’ αυτό εδώ το μέρος η αττική γη φιλοξενεί.
Από μικρό παιδί άφησε το πατρικό του σπίτι
στην άγονη, γεμάτη βράχους Ήπειρο
για να ξεφύγει από τη φρικτή σκλαβιά.
Αφού απόκτησε έντιμο πλούτο σε βόρειες χώρες
τον πρόσφερε προς όφελος της πατρίδας.
(Μετάφραση Χρ. Χαραλαμπάκη)
Με αφορμή τα επιγράμματα αυτά και τις ερμηνευτικές δυσκολίες που παρουσιάζουν, διερωτάται κανείς εύλογα πόσοι καθηγητές κλασικής φιλολογίας θα μπορούσαν σήμερα να συνθέσουν κάτι ανάλογο. Ο ακαδημαϊκός Βασίλειος Χ. Πετράκος εξετάζει τη σημερινή χρήση των επιγραμμάτων κατά τα αρχαία πρότυπα επισημαίνοντας τον περιορισμένο ορίζοντά τους, ενώ «τα παλιά χρόνια αποτελούσαν την ποίηση της εποχής τους».[9] Πρόκειται για γλωσσικά κατάλοιπα μιας άλλης εποχής που αφήνουν αδιάφορο τον περισσότερο κόσμο, παραπέμπουν όμως σε αρχαϊκό ύφος και στο προγονικό «μεγαλείο» το οποίο δεν το έχουμε διαχειριστεί με τον πρέποντα τρόπο.
1. Η αλληλογραφία του Γεωργίου Ριζάρη
Ένα ανεξερεύνητο εν πολλοίς κεφάλαιο της Ιστορίας της ελληνικής γλώσσας είναι η αλληλογραφία εμπόρων του 18ου και του 19ου αιώνα, ορισμένοι από τους οποίους ανήκουν στους μεγάλους ευεργέτες του Έθνους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των αδελφών Μάνθου και Γεωργίου Ριζάρη, οι οποίοι αλληλογραφούσαν με πνευματικά μεγέθη και ηγετικές φυσιογνωμίες ενός Αδαμάντιου Κοραή και ενός Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Παραθέτω απόσπασμα από επιστολή του Γεωργίου Ριζάρη στον Αδαμάντιο Κοραή της 23ης Μαρτίου 1825 με την οποία τον έκανε κοινωνό των προβληματισμών του για την ίδρυση και λειτουργία της Σχολής.[10]
Σεβάσμιέ μου Κύριε.
Εἶμαι, κατὰ δυστυχίαν, ὀλυγομαθής, ἀγάπησα ὅμως πάντοτε τὰς μαθήσεις καὶ ἐτίμησα τοὺς πεπαιδευμένους, ἀλλ’ αἱ δυστυχίαι τῆς Ἑλλάδος δὲν μὲ ἐσυγχώρησαν νὰ εὐχαριστήσω τὴν ἐπιθυμίαν μου. Διὰ τὰς ἰδίας δυστυχίας καὶ ἐγὼ καὶ ὁ μακαρίτης ἀδελφὸς μου [Ματθέος][11] ἐζήσαμεν μακρὰν τῆς πατρίδος μας καὶ ἐπιθυμώντας νὰ τὴν ἰδῶμεν ἐλευθέραν ἀπωλέσαμεν [= ἀπεράσαμεν][12] τὸν καιρὸν μας καὶ ἤδη πλησιάζει καὶ εἰς ἐμὲ ἡ γεροντικὴ ὑληκία χωρὶς νὰ ἔχωμεν κλερονόμους. Ἀλλὰ καὶ ὁ μακαρίτης ἀδελφός μου καὶ ἐγὼ ἀπεφασίσαμε νὰ ἀφίσωμεν κλερονόμον τὴν πατρίδαν μας καὶ επειδή, κατὰ τὴν γνώμην μας, δὲν εἶναι ἄλλο ὠφελιμότερον ἀπὸ τὴν παιδείαν καὶ ὀρθὴν ἀνατροφήν τῶν νέων ὁ πρὸ ἑνὼς χρόνου ἀποθανῶν ἀδελφός μου Ματθαίως διώρισεν τὸ ἐπιβάλον μέρος τῆς καταστάσεώς μας, μὲ τὸ οποῖον ἑνόνω καὶ ἐγώ τὸ ἐδικὸν μου, διὰ νὰ συστήσωμεν σχολείον εἰς τὴν πατρίδαν μας […]. Δὲν θὰ μὲ κατιγορίσης βέβαια ὅτι προτιμῶ τὴν πατρίδαν μου ἀλλὰ μὲ ὅλην τὴν διαθίκην τοῦ μακαρίτου ἀδελφοῦ μου καὶ μὲ ὅλην τὴν επιθυμίαν μου νὰ χρησυμεύσω περισσότερον εἰς τὴν πατρίδα μου δὲν εἶμαι ὅμως τόσον ἰσχυρογνώμων ὥστε νὰ μὴ προτιμήσω ἄλλο μέρος τῆς Ἑλλάδος ὅπου ὐμπορῶ νὰ συμπεράνω ὅτι τὰ ἔξοδά μου θὰ φανοῦν ὀφελιμώτερα […].
1825, Μόσχα
Ὁ πρόθυμος εἰς τὰς προσταγὰς σου
Γ. ΡIZAΡΗΣ
Ζαγωρήσιος ἐκ τοῦ χωρίου Μονοδένδρι
Γλωσσικός σχολιασμός
Στις τρεις πρώτες γραμμές υπάρχει τρεις φορές η λέξη δυστυχία. Με τη χρήση του ενικού αριθμού αναφέρεται στην προσωπική πολύ δυσάρεστη θέση στην οποία βρέθηκε λόγω φτώχειας να μη μπορέσει να διδαχθεί τα εγκύκλια γράμματα. Στις δύο άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό ο οποίος δηλώνει συνεκδοχικά τη συμφορά στην οποία περιέπεσε το υπόδουλο Γένος.
Η πρώτη εντύπωση που αποκομίζει κανείς είναι η πληθώρα των ορθογραφικών σφαλμάτων.[13]
Αμέσως μετά γίνεται αντιληπτός ο μεικτός χαρακτήρας της γλώσσας. Κυρίαρχη μορφή είναι η καθαρεύουσα διανθισμένη με στοιχεία του προφορικού και ιδιωματικού λόγου, όπως, λ.χ., εδικός, κλερονόμος. Η γενική του μακαρίτου ανήκει στο επίσημο ύφος, στον προφορικό όμως λόγο ο Ριζάρης θα έλεγε, όπως και σήμερα, του μακαρίτη. Το τελικό -ν στα ουσιαστικά είναι δείγμα καθαρεύοντος λόγου. Οι πολλοί όταν μιλούσαν δεν το πρόφεραν. Έγραφε την επιθυμίαν, αλλά πρόφερε την επιθυμία. Η εσφαλμένη χρήση διαφόρων τύπων, υπό μορφή υπερδιορθώσεων, δείχνει ότι ο απλός κόσμος δεν γνώριζε, ούτε τον ενδιέφερε, το καθιερωμένο κλιτικό σύστημα. Έτσι, λ.χ., στην καθαρεύουσα το ουσιαστικό πατρίς σχηματίζει αιτιατική πατρίδα, ενώ το πρωτόκλιτο χώρα αιτιατική χώραν. Ο τύπος πατρίδαν
σε καθαρευουσιάνικο κείμενο αποτελεί υπερδιόρθωση, εσφαλμένη χρήση ενός κανόνα του οποίου δεν είχε γίνει εσωτερίκευση στο νοητικό λεξικό των φυσικών ομιλητών. Η αβεβαιότητα αυτή αποτυπώνεται στην επιστολή του Ριζάρη στην οποία υπάρχουν εναλλακτικά και τα δύο είδη αιτιατικής. Ορισμένες εκφράσεις ξενίζουν σήμερα, τότε όμως βρίσκονταν σε ευρεία χρήση. Η διατύπωση «διορίζω το επιβάλλον μέρος της καταστάσεως» σημαίνει «καθορίζω τον τρόπο διάθεσης του μέρους της περιουσίας που μου ανήκει», ό,τι ακριβώς δηλώνει η ευαγγελική έκφραση (Λουκ. 15, 12). τὸ ἐπιβάλλον μέρος τῆς οὐσίας.
Σημασία έχει ότι το περιεχόμενο της επιστολής είναι πολύ σπουδαίο και ότι ο συντάκτης της περνά τα μηνύματά του με εντυπωσιακά αποτελεσματικό τρόπο, όπως ακριβώς έκανε και ο απελπιστικά ανορθόγραφος εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Η πραγματική γλώσσα δεν είναι η εξωτερική της μορφή (προφορά, ορθογραφική παράσταση, γραφικός χαρακτήρας, τυπογραφική εμφάνιση), όσο και αν επηρεάζονται όλοι από το εξωτερικό περίβλημα, αλλά η εσωτερική της υπόσταση, η ουσία των γραφομένων. Ένα εμφανισιακά ωραίο πορτοκάλι είναι άχρηστο αν δεν έχει χυμώδη σάρκα.
Σ’ αυτήν εδώ την επιστολή ο γραφικός χαρακτήρας του Γεωργίου Ριζάρη είναι υπέροχος, προϊόν προσεκτικής άκρως καλαίσθητης γραφής, ένα μικρό κομψοτέχνημα που απαστράπτει με τις λαμπρές σκέψεις και ιδέες που περιέχει. Ο μέγας εθνικός ευεργέτης συγκλονίζει τον αναγνώστη με την ποιότητα των σκέψεων και το ήθος του λόγου του το οποίο αντανακλά τη λαμπρή προσωπικότητά του. Το μικρό παράθεμα που επέλεξα περιέχει τις λέξεις-κλειδιά που δείχνουν την «αγράμματη σοφία» του Ριζάρη, η οποία προκαλεί ακόμα πιο πολύ τον θαυμασμό μας. Δηλώνει με τη σεμνότητα της «ολιγομάθειάς» του αυτά τα οποία παραγνωρίζουν σήμερα αρκετοί «πολυμαθείς».
Η απάντηση του Αδαμάντιου Κοραή
Ο Κοραής έστειλε εκτενή επιστολή στον Γεώργιο Ριζάρη με την οποία τον επαινεί για τη χειρονομία του να προσφέρει το σύνολο της περιουσίας των δύο αδελφών για το καλό του Έθνους και τον ενθαρρύνει να προχωρήσει το σχέδιό του για καλύτερη παιδεία του ελληνικού λαού. Ενδεικτικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα:
Τιμιώτατε Κύριε Γεώργιε,
Ἡ ἐπιστολὴ σου τῆς 23 Μαρτίου μὲ ἀναγκάζει νὰ σὲ δώσω μᾶλλον τὸν εἰς πολλὰ ὀλίγους πρέποντα τίτλον «χρησιμώτατος», ἐπειδὴ ἀπεφασίσατε καὶ σὺ καὶ ὁ μακαρίτης ἀδελφός σου νὰ κατασταθῆτε χρήσιμοι εἰς τὴν πατρίδα, ἀφίνοντες τὴν κληρονόμον εἰς ὅλην σας τὴν περιουσίαν. Τοιαύτη γενναία καὶ ὄντως Ἑλληνικὴ ἀπόφασις, εἰς τὰς παρούσας χρείας τῆς κοινῆς ἡμῶν μητρός καὶ πατρίδος γίνεται ἀσυγκρίτως ἐπαινετωτέρα διότι συνεργεῖ εἰς τῶν αδελφῶν μας Ἑλλήνων τὴν παιδείαν, ἀπὸ τὴν ὁποίαν ἄλλο ὠφελιμώτερον, ὡς ὀρθῶς κρίνεις καὶ λέγεις, δὲν εἶναι, διότι ἡ παιδεία μόνη δύναται νὰ φυλάξῃ τὴν μὲ τόσα αἵματα καὶ κόπους ἀποκτηθεῖσαν ἐλευθερίαν […]. Φρόνιμος καὶ ἡ προτίμησις τῆς μερικῆς σου πατρίδος, φρονιμωτέρα καὶ ἡ συγκατάθεσις εἰς ὅ,τι ἀποδείξουν αἱ περιστάσεις χρησιμώτερον εἰς τὴν κοινὴν πατρίδα […]. Μὴν ἀμφιβάλλεις, φίλε, ὅτι ὠφελῶν τὴν κοινὴν πατρίδα ὠφελεῖς ἐν ταυτῷ καὶ τὴν μερικὴν καὶ γίνεσαι τῷ ὄντι χρήσιμος εἰς ὅλην τὴν Ἑλλάδα […].
Εἰς τὰς προσταγὰς πρόθυμος
Α. ΚΟΡΑΗΣ
Ἐκ Παρισίων, 5 Μαΐου, 1825
Ο Γεώργιος Ριζάρης, όπως μας λέγει ο ίδιος, αγάπησε τη μάθηση και τίμησε τους μορφωμένους. Τόνισε ότι δεν υπάρχει πιο ωφέλιμο πράγμα από την παιδεία και τη σωστή διαπαιδαγώγηση των νέων. Τα δύο αδέλφια πρόσφεραν ολόκληρη την τεράστια περιουσία τους και άλλες ανεκτίμητες υπηρεσίες στην αγαπημένη τους Πατρίδα. Παροιμιώδη υπήρξαν, επίσης, τα χριστιανικά και φιλάνθρωπα αισθήματά τους. Η Εκκλησιαστική Σχολή άνοιξε τις πύλες της με λαμπρότητα στις 15 Μαΐου 1844. Έκτοτε το Ριζάρειο Ίδρυμα συνεχίζει τη δράση του η οποία εναρμονίζεται με τη βούληση του διαθέτη, όπως ορίζει η διαθήκη του, διευρύνεται όμως παράλληλα για να μπορεί να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καιρών, όπως θα έπραττε, αν ζούσε σήμερα, και ο ίδιος ο Γεώργιος Ριζάρης, άνθρωπος ανοικτών οριζόντων. Η μνήμη του, όπως και του αδελφού του Μάνθου, θα παραμείνει αιώνια.