Για την Ντία, που με ρώτησε αν είχα γνωρίσει την  Evro Layton

Την Εύρω Ζένιου Λέυτον (Evro Zeniou Layton) την είχα «γνωρίσει» σαν τυπωμένο όνομα στο περιοδικό Ερανιστής. Εκεί είχε δημοσιεύσει βιβλιογραφικές πληροφορίες για βιβλία που είχαν τυπωθεί στη Μάλτα, στο εκεί προτεσταντικό τυπογραφείο, με τον σκοπό να διαδοθεί ο προτεσταντισμός στα ελληνόφωνα μέρη της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά τα προεπαναστατικά χρόνια και λίγο αργότερα. Είχα, σαν φοιτήτρια νεοελληνικών σπουδών ένα ενδιαφέρον για τα βιβλία, ήμουν τρελαμένη με τις πρώτες εκδόσεις, τα incunabula, τις βενετικές εκδόσεις, τα ακαταλογογράφητα βιβλία. Είχα εντυπωσιαστεί με τα ευρήματά της και τα άρθρα της.
Προσωπικά τη γνώρισα έναν χειμωνιάτικο μήνα το 1977-1978 όταν ξενάγησε τον καθηγητή Γ.Π. Σαββίδη στους ελληνικούς θησαυρούς που είχε η βιβλιοθήκη Χότον (Houghton) του Πανεπιστήμιου Χάρβαρντ. Είχε κάνει ειδικά αυτό το ταξίδι από τη Νέα Υόρκη για να ξεναγήσει τον καθηγητή Γ.Π. Σαββίδη που μόλις είχε διοριστεί πρώτος καθηγητής νεοελληνικών στην έδρα Γιώργου Σεφέρη. Προηγουμένως δούλευε σαν βιβλιοθηκάριος στις βιβλιοθήκες του Χάρβαρντ (να πω την αλήθεια δεν ήξερα ακριβώς τον εργασιακό της τίτλο, σε αυτήν την απέραντη γραφειοκρατία του Πανεπιστημίου). Πάντα τη γνώριζα σαν τυπωμένο όνομα με τα βιβλιογραφικά λήμματα στο PMLA (Publications of Modern Language Association in association with the American Council of Learned Societies)^. εκεί, από το 1969, έβαλε στον χάρτη τη νεοελληνική λογοτεχνία στον αγγλόφωνο κόσμο. Θαύμαζα πόσο σοφά και περιεκτικά ήταν αυτά τα λήμματα, παρά τον ελάχιστο χώρο που διέθετε και τη συγκεκριμένη δομή που έπρεπε να ακολουθήσει σύμφωνα με τις οδηγίες της έκδοσης. Μια μέρα ο ΓΠΣ (ΓΥΨ για μας τους κοντινούς του και στο μεταξύ μας), νεοδιορισμένος καθηγητής όπως είπα παραπάνω, γνωστός βιβλιόφιλος και κάτοχος μιας υπέροχης βιβλιοθήκης, μου είπε: «Παράτησε ό,τι έχεις να κάνεις και να βρεθούμε εδώ ακριβώς αυτή τη μέρα και ώρα, γιατί η Εύρω θα έρθει από τη Νέα Υόρκη για να με ξεναγήσει στα υπόγεια της Houghton. Θα έρθεις μαζί μου, θα κοιτάς και δεν θα μιλάς».
Πραγματικά με πήρε αγκαζέ τη συγκεκριμένη μέρα και ώρα και προχωρήσαμε τα χιονισμένα και κρύα λίγα μέτρα που χώριζαν το γραφείο του από την Γουάιντενερ (Widener Library) στη βιβλιοθήκη Houghton. Εκεί μας έγδυσαν κανονικά. Βγάλαμε παλτά, γάντια, γούνινα καπέλα, σκούφους, κασκόλ, αφήσαμε τσάντες και τσαντάκια και ούτε μολύβι ή χαρτί δεν μας άφησαν να έχουμε επάνω μας και μας οδήγησαν σε ένα υπόγειο. Εκεί μας περίμενε μια μάλλον μεσόκοπη κυρία απ’ όσο θυμάμαι προς το αδύνατο, με μια μελαχρινάδα που αργότερα κατάλαβα ότι θα ήταν από την κυπριώτικη καταγωγή της, με υπόλευκα μαλλιά, κατσαρά, ίσως ολίγον βαμμένα προς το λουλακί, αλλά δεν είμαι σίγουρη, γιατί έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που την είδα. Καμιά φορά εξιδανικεύουμε και τυποποιούμε πρόσωπα. Μού έδωσε την εντύπωση ότι ήταν «διαβόλου κάλτσα». Δίπλα της για να μας υποδεχτεί ήταν και ένας μεγαλόσχημος λειτουργός της βιβλιοθήκης που κάπως στραβομουτσούνιασε που με είδε, αλλά ο ΓΥΨ που το κατάλαβε, είπε για μένα: «Είναι η βοηθός μου και με συνοδεύει». Εκεί σταμάτησε κάθε συζήτηση για την παρουσία μου. Πραγματικά είχαν βγάλει από τα ράφια σπάνια και πολύτιμα βιβλία. Καθώς τα έβλεπα μου τρέχανε τα σάλια μου και καθώς δεν είχα επάνω μου ούτε μαντιλάκι δεν ήξερα πώς να τα σκουπίσω. Κάτι εξήγησαν για το πώς μερικά από αυτά τα αντίτυπα είχαν φτάσει στη βιβλιοθήκη.

Εμένα το μάτι μου είχε κολλήσει στην έκδοση του Ύμνου του Σολωμού στο Μεσολόγγι το 1825^. σχολίαζαν γιατί στην ιταλική μετάφραση του Grassetti γράφει Εdizione III και άκουγα τα διάφορα επιχειρήματα αλλά δεν μιλούσα. (Πολύ αργότερα έγραψα ένα άρθρο τι να σημαίνει Εditioze III, αλλά νομίζω ότι δεν έχω πείσει κανέναν). Αλλά και πάλι αργότερα με την ανακάλυψη της έκδοσης του Απόκοπου του Μπεργαδή από την Εύρω, o ΓΥΨ [Γ.Π.Σ.] έκανε την πρόταση ότι ίσως πρέπει να αρχίσουμε τη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας από το 1509, τότε που τυπώθηκε δηλαδή το πρώτο νεοελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο. Και αυτή είναι μια θεωρία που σηκώνει και σήκωσε αρκετή συζήτηση.
Μας έδειξαν ειδικούς θαλάμους όπου με σταθερή θερμοκρασία και υγρασία διατηρούσαν σπάνια βιβλία και χειρόγραφα. Μετά η συζήτηση τράπηκε προς την «όξινη βροχή» και την επίδραση που έχει στις σελίδες των βιβλίων που θρυμματίζονται και πώς μπορεί να σταματήσει αυτή η μάστιγα. Μετά η συζήτηση ξέφυγε για λίγο σε αναμνήσεις της Εύρως με τον μεγαλόσχημο για μαθήματα βιβλιοθηκονομίας, παλαιογραφίας και συντήρησης χειρογράφων και βιβλίων που είχαν πάρει μαζί, μέχρι πώς καλλιεργούσαν και μεγάλωναν παπύρους για να συντηρήσουν χειρόγραφα. Κάπου εκεί ο ΓΥΨ είχε αρχίσει να βρίσκει ανιαρή την ξενάγηση, ευχαριστήσαμε και αποχωρήσαμε. Στο δρόμο της επιστροφής είδα τον ΓΥΠΑ λίγο εκνευρισμένο, άρχισε να μου λέει γιατί είχε φύγει η Εύρω από το Χάρβαρντ για να ακολουθήσει τον μουσικό άντρα της κάπου στην Νέα Υόρκη, και πόσα καλά πράγματα θα έκαναν μαζί για τα ελληνικά βιβλία της βιβλιοθήκης, ενώ τώρα δεν είχε καμιά εμπιστοσύνη στο ελληνικό τμήμα της βιβλιοθήκης, και τι διαβόλου κάλτσα είναι η Εύρω που έχει μια υπηρεσία και προμηθεύει με ελληνικά βιβλία πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες στη Βόρεια Αμερική, κλπ., κλπ., μπλα, μπλα, μπλα και γκρίνια, γκρίνια. Κάπως εκεί χώρισαν οι δρόμοι μας. Εκείνος πήγε προς το αγαπημένο του μέρος για lunch και εγώ με την ψυχή στο στόμα πήγα και πήρα τον μικρό μου γιο από τον παιδικό σταθμό.
Το απόγευμα παρακολούθησα μια διάλεξη της  Evro Layton στο Fogg. Το Φογκ είναι ένα μικρό μουσείο για τις καλές τέχνες του Χάρβαρντ. Αγαπημένο μέρος μου που έχει τα βασικά για ένα μουσείο τέχνης και δεν εξοντώνει τον επισκέπτη του όπως τα μεγάλα μουσεία. Δεν θυμάμαι ακριβώς τον τίτλο της διάλεξης, αλλά έδειξε εικονογραφήσεις από ελληνικά βιβλία του 15ου με 16ου αιώνα που τυπώθηκαν κυρίως στη Βενετία και τις συνέκρινε με ζωγραφικούς πίνακες διάσημων ζωγράφων της Αναγέννησης και πώς είχαν εμπνευστεί από αυτές. Δεν έδειχνε όλη την εικόνα, αλλά μικρά τμήματα της εικονογράφησης, τα χορταράκια κάτω από τη βάση του σταυρού, κάποιο τοπίο στο βάθος της εικόνας, μια διακοσμητική μπορντούρα, ένα μανίκι. Τέτοιες μικρές λεπτομέρειες. Αυτό ήταν το πάθος της και το περιεχόμενο της ερευνάς της. Είχε μάτι τρομερό. Είχα φτάσει λίγο αργοπορημένη και έφυγα φυσέκι μετά το τέλος της διάλεξης, τα παιδιά με περίμεναν μόνα στο σπίτι. Αυτή ήταν η τελευταία φορά που είδα και συνάντησα την Εύρω.
Μερικά χρόνια αργότερα η διάδοχος του ΓΥΠΑ στην έδρα Γιώργου Σεφέρη στο Χάρβαρντ, η Μάργκαρετ Αλεξίου, όταν ήμασταν στο ίδιο πάνελ σε ένα συνέδριο, έφερε και μου χάρισε το βιβλίο του καταλόγου μιας έκθεσης που είχε γράψει και οργανώσει η Εύρω: Five Centuries of Books and Manuscripts in Modern Greek: A Catalogue of an Exhibition at the Houghton Library, December 4, 1987 through February 17, 1988, The Harvard College Library Cambridge, Mασαχουσέτη 1990. Είναι το απαύγασμα της λογιοσύνης της Εύρως.
Επειδή είχα στην κατοχή μου, τελείως συμπτωματικά, την πρώτη έκδοση του Επιτάφιου του Ρίτσου του 1936 από τις εκδόσεις του «Ριζοσπάστη» και αυτό το βιβλίο είχε επιβιώσει και της δικτατορίας του Μεταξά, της Κατοχής αλλά και της πρόσφατης χουντοκρατίας, αποφάσισα κάποια στιγμή, το 2005, να το δωρίσω στη βιβλιοθήκη Houghton εις μνήμη του ΓΥΠΟΣ και σαν ένα ευχαριστώ για τις αναμνήσεις που είχα από τις ωραίες ώρες που είχα περάσει σε αυτή τη βιβλιοθήκη και τις ανακαλύψεις που είχα κάνει εκεί. Ήμουν σίγουρη ότι η βιβλιοθήκη θα σέβονταν αυτό το βιβλίο, γιατί πραγματικά δεν ήξερα τι να έκανα μια τέτοια έκδοση. Πού θα έβρισκε πιο κατάλληλο «σπίτι»; Έγραψα ένα συνοδευτικό γράμμα και ταχυδρόμησα το βιβλίο. Λίγες μέρες αργότερα πήρα ένα ενθουσιώδες μέιλ από την Εύρω Λέυτον. Ο άντρας της είχε πεθάνει κι εκείνη επέστρεψε στο Κέιμπριτζ και εργάζονταν ξανά στη βιβλιοθήκη Houghton. Με ευχαριστούσε για την μικρή δωρεά μου και θυμήθηκε και τον ΓΥΠΑ. Ο διευθυντής της βιβλιοθήκης μού έστειλε κι αυτός μια επιστολή και με ευχαριστούσε για τη δωρεά μου. Αλλά λίγες μέρες αργότερα πήρα ένα άλλο δυσάρεστο μέιλ από την κόρη της Εύρως, την Δάφνη (Daphne Layton Madigan), που μου ανήγγειλε τον θάνατο της μητέρα της. Είχε πεθάνει στις 8 Ιουνίου 2005. Μου έγραψε ότι ο Επιτάφιος του Ρίτσου ήταν το τελευταίο βιβλίο που είχε καταλογογραφήσει η μητέρα της και τι χαρά της είχε δώσει. Είδα την ημερομηνία στο γράμμα του διευθυντή της Houghton είχε γραφτεί στις 6 Ιουνίου και το είχε κοινοποιήσει και στην Εύρω^. άραγε να είχε προφτάσει να το διαβάσει; Η μοίρα παίζει τα κρυφά παιχνίδια της. Δυστυχώς όλα αυτά τα μέιλ έχουν χαθεί όταν καταστράφηκε και ο σκληρός δίσκος του κομπιούτερ μου. Σκληρή μοίρα!
Μια από τις δουλειές που μου είχε αναθέσει ο ΓΥΠΑΣ, όταν βρισκόμαστε στο Χάρβαρντ, ήταν να αποκαταστήσω τη βιβλιοθήκη του Ευαγγελινού Αποστολίδη που με το όνομα Sophocles είναι πιο γνωστός, σαν ένας σοφός, άξιος και εκκεντρικός δάσκαλος στο Χάρβαρντ. Αλλά στους νεοελληνικούς κύκλους είναι γνωστότερος σαν ο συγγραφέας του λεξικού A Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods (from B.C. 146 to A.D. 1100), λεξικό που κυκλοφόρησε στη Βοστώνη το 1870, γι’ αυτό και το Λεξικό της Μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας (1100-1669), αυτό που λέμε του «Κριαρά», συνεχίζει από εκεί και μετά. Ξέραμε ότι ο Sophocles με τη διαθήκη του είχε κληροδοτήσει τα βιβλία του στο Χάρβαρντ και με τα χρήματά του είχε ζητήσει να ιδρυθεί το Constantius Fund, με σκοπό από τα έσοδα του να αγοράζονται ελληνικά βιβλία.

Η πρώτη δουλειά που μου ανέθεσε ο ΓΥΨ ήταν να αποκαταστήσω τη βιβλιοθήκη του Sophocles, να βρω τα βιβλία και να τα φέρω να τα έχει στο γραφείο του. Με νεανικό ενθουσιασμό ανάλαβα αυτό την αποστολή σκεπτόμενη ότι δεν θα ήταν πολύ δύσκολο να βρω τον κατάλογο και να εντοπίσω τα βιβλία. Αμ δε! Για σχεδόν ενάμιση χρόνο από τα τέσσερα και κάτι που έμεινα στο Κέιμπριτζ προσπαθούσα να αποκαταστήσω τη βιβλιοθήκη του Sophocles. Πήγα σε όλες τις βιβλιοθήκες του Χάρβαρντ και ξεκίνησα από τη βιβλιοθήκη της Νομικής Σχολής –σε πολυτελέστερη βιβλιοθήκη δεν έχω ξαναμπεί στη ζωή μου. (Δέκα χρόνια αργότερα όταν εργαζόμουν στη βιβλιοθήκη της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Κάλγκαρυ τη σκεφτόμουν με νοσταλγία. Αυτή η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου στο Κάλγκαρυ καθώς και όλη η Νομική Σχολή στεγάζονταν στους δύο τελευταίους ορόφους του κτιρίου που στεγάζονταν και η Σχολή των Βιολογικών Επιστημόνων και πολλές φορές αναγκαζόμασταν να κυνηγάμε ποντικάκια που είχαν ξεφύγει από τα κλουβιά των πειραμάτων ή να πρέπει να φύγουμε γιατί διάφορα τοξικά αέρια είχαν πάλι ξεφύγει από πειράματα, ή όταν έσταζε η στέγη έπρεπε να μεταφέρουμε τα βιβλία αλλού για να μην βραχούν και καταστραφούν. Σε κάτι τέτοιες ώρες αναλογιζόμουν την πολυτέλεια της βιβλιοθήκης της Νομικής Σχολής του Χάρβαρντ). Στη βιβλιοθήκη της Νομικής Σχολής υπήρχε η διαθήκη του Sophocles και εκεί είχα ελπίδα ότι θα έβρισκα τη λίστα με τα βιβλία της βιβλιοθήκης του. Αλλά λίστα ή κατάλογος με τα βιβλία δεν υπήρχε, μόνο μια γενική αναφορά σε αυτά και στη δωρεά τους. Αυτό που μου έκανε επίσης εντύπωση ήταν πόσο ωραία είχε διαχειριστεί τα χρήματά του ο Sophocles αγοράζοντας μετοχές και άλλα χρεόγραφα σε μεγάλες εταιρίες και έτσι τα πολλαπλασίασε. Εκτός από το κυρίως ποσό που είχε κληροδοτήσει στο Χάρβαρντ για να αγοράζονται βιβλία εις μνήμην του θείου του, του Constantius Fund, άφησε και ορισμένα ποσά σε θυγατέρες φίλων του ώστε, σαν γυναίκες, να έχουν κάποια οικονομική άνεση. Ιδέα πολύ προοδευτική για την εποχή εκείνη. Ο Sophocles πέθανε το 1887. Αλλά ούτε εκεί τα βρήκα, ούτε σε κάτι υπόγεια που υπήρχαν τα βιβλία εισαγωγής και κατάστιχα με αγορές βιβλίων. Αφού είχα καταστρέψει και μερικά ρούχα μου και μια αγαπημένη μου φούστα από τη σκόνη και τα ακάρεα που πετιόντουσαν από αυτά τα κατάστιχα, ομολόγησα την αποτυχία μου στον ΓΥΠΑ. Εκείνος σχεδόν είχε ξεχάσει την αποστολή που μου είχε αναθέσει, άλλα πράγματα τον απασχολούσαν εκείνον τον καιρό. Το μόνο που είχα βρει ήταν ότι τη βιβλιοθήκη του Sophocles την αποτελούσαν 211 τόμοι, 129 φυλλάδια και 7 εφημερίδες. Το Χάρβαρντ πούλησε τα βιβλία που ήδη είχε. Αλλά πουθενά δεν αναφέρονταν ούτε ένας τίτλος βιβλίου ή φυλλαδίου ή εφημερίδας. Από τη λύσσα μου να βρω αυτά τα βιβλία είχα αρχίσει να ψάχνω σε κάθε ράφι των βιβλιοθηκών του Χάρβαρντ που είχαν ελληνικούς τίτλους. Βρήκα μερικά και τα μετέφερα στο γραφείο του ΓΥΠΑ, αλλά δεν μπόρεσα ποτέ να αποκαταστήσω τη βιβλιοθήκη. Εντάξει, για να μην φανώ και τόσο γρουσούζα, βρήκα και μερικά άλλα τεφαρίκια, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία.
Θα ήταν μάλλον πέρσι ή πρόπερσι το καλοκαίρι που διάβαζα ένα άρθρο κι εκεί βρήκα μια παραπομπή, λανθασμένη όπως αποδείχτηκε αργότερα, σε ένα άρθρο της Εύρως. Το έψαξα και το βρήκα. Είναι το άρθρο «The Modern Greek Collection in the Harvard Library», Harvard Library Bulletin XIX τχ. 3 (Ιούλιος 1971), σσ. 221-243. Εκεί η Εύρω αναφέρει ότι προσπάθησε κι εκείνη να αποκαταστήσει την βιβλιοθήκη του Sophocles και το μόνο που βρήκε ήταν οι αριθμοί των βιβλίων που είχε. Χτύπησα το κεφάλι μου στον τοίχο, για την άγνοια αυτού του άρθρου που μού κόστισε ενάμιση χρόνο κυνηγητού, απογοήτευσης και αποτυχίας, αλλά από την άλλη παρηγόρησα τον εαυτό μου ότι ένα στραβάδι σαν κι εμένα κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα μια βιβλιοθηκονόμου του μεγέθους της Εύρως Λέυτον.

Χολαργός 21/1/2019