_________

Ιστορία, Λογοτεχνία, Μελέτες προσφυγικής αποκατάστασης, Εφημερίδες μετώπου, Αφιερώματα περιοδικών, Μουσικές συνθέσεις, Μονόφυλλα, Χάρτες, Κινηματογράφος

Με ιδιαίτερη χαρά και συγκίνηση λαμβάνω την τιμή να παρουσιάσω το πρόσφατα εκδοθέν τρίτομο έργο 100 χρόνια βιβλιογραφία μικρασιατικής καταστροφής και προσφυγικού ζητήματος 1919-2016 του συναδέλφου στην έρευνα και ειδικότερα στη βιβλιογραφική έρευνα, ιατρού και ιστορικού ερευνητή Παύλου Χατζημωυσή. Έργο μακράς πνοής κυοφορείτο επί σειρά ετών για να ολοκληρωθεί στις παραμονές του εορτασμού της επετείου για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή. .
Ακούραστος και μεθοδικός ερευνητής, παράλληλα με την άσκηση της ιατρικής, ο Παύλος Χατζημωυσής αφιερώνει επί σειρά ετών τον ελεύθερο χρόνο του στην αναζήτηση, εντοπισμό, καταγραφή και ταξινόμηση του πλούσιου και συνεχώς αυξανόμενου υλικού για το μείζον θέμα της ελληνικής ιστορίας των νεότερων χρόνων, τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή. Και αναλαμβάνει το δύσκολο αυτό εγχείρημα μόνος του, χωρίς βοήθεια συνεργατών ,ή οικονομική στήριξη στο πλαίσιο κάποιου ερευνητικού προγράμματος.
Το έργο του θα αγκαλιάσει η Εστία Νέας Σμύρνης, η οποία με τον πρόεδρό της Ιωάννη Παπαδάτο και τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της αναγνωρίζοντας την αξία της συμβολής του, ανέλαβαν, με χρηματοδότηση του κληροδοτήματος Μαρίας Καρατζοπούλου, την έκδοσή του που υλοποίησε υποδειγματικά ο εκδοτικός οίκος «Μίλητος», με μακρά παράδοση σε συλλεκτικές και μνημειακές εκδόσεις.
Δύο γυναικείες πνευματικές προσωπικότητες ήταν εκείνες που τον ώθησαν στην ανάληψη του έργου αυτού. Πρώτη η γνωστή ιστορικός και ερευνήτρια Κυριακή Μαμώνη, η οποία την αγάπη του για τη Μικρά Ασία, τον βοήθησε να την μετουσιώσει σε αξιόπιστη ιστορική έρευνα. Δεύτερη η Λένα Σαββίδη των εκδόσεων Ερμής εκτίμησε την έρευνά του γύρω από τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή και αποφάσισε να εκδώσει την πρώτη (1981) και αργότερα τη δεύτερη (1997) εμπλουτισμένη έκδοση του έργου του.

Απόγονος τρίτης γενιάς προσφυγικής οικογένειας από το Αϊδίνι της Μικράς Ασίας, από νωρίς, όντας ακόμη φοιτητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αναλαμβάνει το πρώτο του εγχείρημα, τη σύνταξη του έργου Βιβλιογραφία 1919-1978:Μικρασιατική εκστρατεία-ήττα-προσφυγιά, Ερμής 1981, 340 σ.
Η πρώτη αυτή προσπάθεια, που χαρακτηρίστηκε από τον καθηγητή Θάνο Μ. Βερέμη «έργο υποδομής παραδειγματικής επιμέλειας» (Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, αρ. 3, 1982, σσ. 242-243) περιελάμβανε μελέτες, μυθιστορήματα, διηγήματα, αφηγήσεις, ποίηση, θέατρο, περιοδικά, άρθρα, χωρισμένα σε αυτοτελείς και αποσπασματικές εκδόσεις, συνολικά 2303 λήμματα. Η ανωτέρω βιβλιογραφία θα γνωρίσει και δεύτερη έκδοση Βιβλιογραφία 1919-1992: Μικρασιατική εκστρατεία, προσφυγιά. Εισαγωγή και τεκμήρια, Ερμής 1997, με 3400 λήμματα, με την προσθήκη μουσικών συνθέσεων, χαρτών και εφημερίδων μετώπου. Η δεύτερη αυτή έκδοση ,αυτή τη φορά σε ηλεκτρονική μορφή, δεν θα τύχει ευρείας διάχυσης. Λιγοστά αντίτυπα έχουν διασωθεί στις συλλογές κάποιων βιβλιοθηκών.
Οι δύο εκδόσεις της πρώτης μορφής της βιβλιογραφίας του θα ανοίξουν νέους ορίζοντες στον ανήσυχο ερευνητή. Έχοντας εντοπίσει τα κενά που παρουσίαζαν, καθώς και το συνεχώς αυξανόμενο σχετικό υλικό, θα προχωρήσει στο σχεδιασμό εκπόνησης νέας μεγάλης βιβλιογραφίας η οποία επεκτείνει τα χρονικά όρια από το 1919 έως και το 2016. Η νέα προσπάθεια συμπλήρωνε κενά, διόρθωνε λάθη και βρέθηκε αντιμέτωπη με πλημμυρίδα εκδόσεων, τόσον όσον αφορά την ποικίλη ειδολογική ευρύτητα των επιμέρους θεμάτων, όσο και το απίστευτα μεγάλο πλήθος των εκδόσεων. Η ολοκλήρωση του βιβλιογραφικού υλικού κατέγραψε 9004 λήμματα.
Το τεράστιο αυτό υλικό της παρούσας βιβλιογραφίας περιλαμβάνει εκτός από την καταγραφή βιβλίων, αφιερώματα περιοδικών, εφημερίδες μετώπου, μονόφυλλα χάρτες, μουσικές συνθέσεις και κινηματογραφικές ταινίες του ελληνικού και τουρκικού κινηματογράφου. Έχουν ερευνηθεί οι σημαντικότερες βιβλιοθήκες της Αθήνας και όχι μόνο, επίσης συλλογές ειδικών βιβλιοθηκών και αρχεία.
Το φαινόμενο της συνεχούς αύξησης της ύλης γύρω από τη συγκεκριμένη θεματολογία που πολλαπλασιάζεται χρόνο με το χρόνο, θα επιταθεί μετά την αναγνώριση από την πολιτεία της Γενοκτονίας των Ποντίων το 1994 και τη συνακόλουθη αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας το 1998.Όπως σημειώνει ο ερευνητής στην εισαγωγή του το ερευνητικό πεδίο συνεχώς μεγαλώνει και στρέφεται σε παραμελημένες και μισοφωτισμένες πτυχές του μικρασιατικού δράματος και των συνεπειών του.
Το γεγονός αυτό δικαιολογεί την καθυστέρηση της έκδοσης του δυσκολοδάμαστου αυτού υλικού, που, εκτός από τα λήμματα των δύο πρώτων εκδόσεων, περιλαμβάνει νέο υλικό της περιόδου 1992-2016 για πρώτη φορά καταγραφόμενο. Η υπολειπόμενη περίοδος 2017-2022, μαζί με την έκρηξη των εκδόσεων βιβλίων, αφιερωμάτων και δημοσιευμάτων που παρατηρήθηκε λόγω του εορτασμού της επετείου των 100 χρόνων από τη μικρασιατική καταστροφή, προγραμματίζεται από τον ερευνητή να περιληφθεί στη δεύτερη έκδοση της παρούσας βιβλιογραφίας που βρίσκεται σε στάδιο επεξεργασίας.
Όσον αφορά τη διάταξη της ύλης, έχει επιλεγεί, όπως και στις δύο προηγηθείσες εκδόσεις, η χρονολογική κατάταξη των λημμάτων που χωρίζονται σε συγκεκριμένες ενότητες. Στη συνέχεια εσωτερικά στην κάθε ενότητα σε κάθε χρονολογία τα λήμματα καταχωρίζονται αλφαβητικά, σύμφωνα με το επίθετο ή την επωνυμία των εχόντων τη συγγραφική υπευθυνότητα (πρόσωπα και συλλογικά όργανα). Εργαλεία πρόσβασης αποτελούν τα πολύ χρηστικά ευρετήρια που συμπληρώνουν το έργο, στο τέλος του τρίτου τόμου.

Το πολυποίκιλο και πολύμορφο αυτό υλικό εκτείνεται σε τρεις ογκώδεις τόμους ως ακολούθως:

Ο ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ διαρθρώνεται ως εξής: Προτάσσεται ο πρόλογος της Αντιπροέδρου της Εστίας Νέας Σμύρνης και Εφόρου των Μουσείων Θέμιδος Παπαδοπούλου, η οποία με συγκινητικούς και θερμούς λόγους υποδέχεται και παρουσιάζει τον δημιουργό Παύλο Χατζημωυσή, επαινώντας την προσωπικότητά του ως ερευνητή και το τεράστιας επιστημονικής αξίας έργο του (σσ. 9-10). Ακολουθεί η εισαγωγή του συγγραφέα, λιτή, περιεκτική και κατατοπιστική που διαφωτίζει τον αναγνώστη-χρήστη για τη στοχοθεσία της έρευνας, το περιεχόμενο και τη διάρθρωση των επιμέρους ενοτήτων και η οποία ολοκληρώνεται με τις ευχαριστίες στους συντελεστές που διευκόλυναν την έρευνα και συνέβαλαν στην έκδοση του έργου (σσ. 11-18). Ακολουθούν από τον ίδιο μεθοδολογικά προλεγόμενα, όπου περιλαμβάνονται οι προγενέστερες σχετικές βιβλιογραφικές εργασίες και μελέτες που έχουν κυκλοφορήσει κατά χρονολογία έκδοσης (σ.19), επίσης ο κατάλογος με τους τίτλους των περιοδικών που έχουν αποδελτιωθεί (σσ.20-22) και ο κατάλογος συντομογραφιών που έχουν χρησιμοποιηθεί στην παρούσα βιβλιογραφία (σσ.22-23).
Η πρώτη μεγάλη ενότητα αφορά στην καταγραφή βιβλιακού υλικού και όχι μόνο, με πρώτη θεματική ενότητα την Ιστορία (σσ.27-409 και αριθμό λημμάτων αρ.1-αρ.3537Β). Η ενότητα αυτή υποδιαιρείται σε τρεις υποενότητες :α) Αυτοτελείς εκδόσεις (σσ. 27-121, λήμματα αρ.1-αρ.764), β)Αποσπασματικές εκδόσεις (σσ.122-296, λήμματα αρ.766-αρ1884) και γ) Άρθρα περιοδικού τύπου (σσ. 296-409, λήμματα αρ. 1885-αρ.3537Β).Περιλαμβάνει πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές, πεπραγμένα δημοσίων υπηρεσιών, εκδόσεις δημοσίων φορέων, πρακτικά συνεδριάσεων συλλογικών οργάνων, επίσης μελέτες, ημερολόγια, συνέδρια ,σχολικά εγχειρίδια και λοιπά ιστορικά τεκμήρια.
Η δεύτερη θεματική ενότητα στον παρόντα τόμο αφορά στη Λογοτεχνία (σσ. 413-614, λήμματα αρ.3537Α-αρ. 5611, σύνολο 2173 λήμματα). Όπως και η προηγούμενη θεματική ενότητα υποδιαιρείται σε τρεις υποενότητες: α)Αυτοτελείς εκδόσεις (σσ. 413-483, λήμματα αρ. 3537Α-αρ.4178), β) Αποσπασματικές εκδόσεις (σσ. 484-555, λήμματα αρ.4179-αρ. 4733^Α), και γ) Άρθρα-Δημοσιεύματα περιοδικού τύπου (σσ. 555-614, λήμματα αρ. 4734-αρ. 5611). Περιλαμβάνει πρωτογενείς πηγές που αφορούν σε όλες τις μορφές του λογοτεχνικού λόγου(ποίηση, θέατρο μυθιστόρημα, διήγημα, δοκίμιο, αλληλογραφία, βιογραφία και αυτοβιογραφία, διηγήσεις, ποικίλα αφηγηματικά κείμενα κ.ά.).Επίσης δευτερογενείς πηγές (μελέτες, άρθρα, εισηγήσεις σε συνέδρια κ.ά.).Ο ερευνητής δεν υποτιμά τις πηγές του. Περιλαμβάνει εξίσου τη δόκιμη και τη λαϊκή λογοτεχνία. Επικοινωνώντας με μικρασιατικούς συλλόγους της περιφέρειας εντοπίζει επίσης σχετικές εκδόσεις και τις αποθησαυρίζει, δίνοντάς τους την ευκαιρία να έρθουν στην επιφάνεια.

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ ξεκινά με την τρίτη ενότητα του βιβλιογραφικού υλικού: Το προσφυγικό ζήτημα: Μελέτες προσφυγικής αποκατάστασης (σσ. 11-207, λήμματα αρ. 5612-αρ.7281Β)

Στην ενότητα αυτή ο ερευνητής έχει συγκεντρώσει και καταγράψει την πορεία ένταξης των προσφύγων στον κοινωνικό ιστό της Ελλάδας μετά το 1922 και εξετάζει το προσφυγικό ζήτημα στην ολότητά του ως μείζον θέμα πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής σημασίας που απασχόλησε τις ελληνικές κυβερνήσεις και την ελληνική κοινωνία επί σειρά ετών. Καταγράφονται στην ενότητα αυτή μελέτες και άρθρα, απογραφές, νόμοι, συμβάσεις, διατάγματα, δράσεις των ποικίλων φορέων για την περίθαλψη και στέγαση των προσφυγικών πληθυσμών, αιτήματα, υπομνήματα καταστα­τικά και δραστηριότητες προσφυγικών σωματείων και συλλόγων. Ας σημειωθεί ότι πολλές φορές το ειδικό αυτό υλικό συχνά ολιγοσέλιδο δεν καταγράφεται στις ελληνικές βιβλιοθήκες και παραμένει αφανές για τους Έλληνες ερευνητές. Ο Παύλος Χατζημωυσής έχει κατορθώσει με την παρούσα καταγραφή να συγκεντρώσει 1.670 σχετικά λήμματα, προσφέροντας σε κάθε ενδιαφερόμενο σύγχρονο ερευνητή και μελλοντικό μελετητή των ιστορικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών επιστημών πλούσιο υλικό για εκπόνηση των σχετικών εργασιών τους.
Ο τόμος αυτός συμπληρώνεται στη συνέχεια με την παρουσίαση βιβλιογραφικού υλικού βασικής θεματολογίας της παρούσας βιβλιογραφίας μέσα από λοιπό έντυπο υλικό (πλην βιβλίων):

α) Αφιερώματα περιοδικών (σσ. 231-300, λήμματα αρ. 7282 – αρ. 7410Β).
β) Εφημερίδες του μετώπου (σσ. 303-321, λήμματα αρ. 7411 αρ. 7419).

Οι διασωθείσες εφημερίδες του μετώπου αποτελούν το πιο σπάνιο ειδικό ερευνητικό υλικό. Από τους υπολογιζόμενους 50-80 τίτλους εφημερίδων του μετώπου, δημιουργήματα των στρατευμέ­νων, στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται κατ’ αλφαβητική σειρά της επωνυμίας κάθε εφημερίδας με χρονολογική σειρά των διασωθέντων φύλλων, εφημερίδες του μετώπου από τις συλλογές του ΕΛΙΑ, της Βιβλιοθήκης της Εστίας Νέας Σμύρνης, της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού και του αρχείου των αδελφών Δεσποτοπούλου και άλλων μελών της μικρασιάτιδας Αδελφής του Στρατιώτη.

γ) Μονόφυλλα (σσ. 325-409, λήμματα αρ. 7419Α – αρ. 7632).

Το εξίσου σπάνιο αυτό υλικό ποικίλης θεματολογίας, που έχει εντοπιστεί σε βιβλιοθήκες και προσωπικά αρχεία, χρονολογείται από το 1919 έως το 1992 και συμπληρώνεται με μερικά αχρονολόγητα. Τα περισσότερα αφορούν δραστηριότητες μικρασιατικών συλλόγων, καθώς και μπροσούρες πολιτικού και καλλιτεχνικού περιεχομένου, κλπ.
Οι δύο τελευταίες αυτές ενότητες εντυπωσιάζουν με την εικονογράφησή τους. Με ασπρόμαυρη ή έγχρωμη εικονογράφηση μεταφέρουν νοερά τον αναγνώστη στην εμπόλεμη εποχή του μικρασιατικού μετώπου, αλλά και με τις έγχρωμες αφίσες και λιθογραφίες στη μετέπειτα πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας.

Ο ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ αφιερώνεται στον τομέα των τεχνών. Περιλαμβάνει μουσικές συνθέσεις και κινηματογραφικές ταινίες. Απουσιάζει το κεφάλαιο του θεάτρου που βρίσκεται υπό διαμόρφωση και σύμφωνα με τον σχεδιασμό του συγγραφέα προγραμματίζεται να περιληφθεί στη δεύτερη έκδοση της βιβλιογραφίας του. Το περιεχόμενο της βιβλιογραφίας αλλάζει σε αυτό τον τόμο. Ο συγγραφέας δεν αρκείται πλέον στη μνεία των τεκμηρίων, όπως έχει κάνει στους δύο προηγούμενους τόμους, αλλά παραθέτει τα ίδια τα τεκμήρια, αποδεικνύοντας την ιδιαίτερη προτίμησή του σε κάποιους τομείς που έχει μελετήσει επισταμένως.
Πρώτη στη σειρά η Μουσική. Οι μουσικές συνθέσεις (σσ. 11-316, λήμματα αρ. 7633-αρ. 8003) και παράρτημα μουσικών εκδόσεων( σσ. 306-3160, λήμματα αρ. 3689-αρ. 6979Α).
Καθώς η Μικρασιατική καταστροφή του 1922 υπήρξε ισχυρότατο κίνητρο έμπνευσης για τους πρόσφυγες και τους Ελλαδίτες μουσικούς, ο συγγραφέας συγκέντρωσε και παραθέτει κατά χρονολογική σειρά μουσικές συνθέσεις και μουσικά έργα ανεξάρτητα από τα γεγονότα της χρονικής περιόδου 1919-1922, τα οποία ταξινομεί σε πέντε ενότητες: Α΄. Η Σμύρνη και η Μικρά Ασία, Β΄. Ο Μικρασιατικός πόλεμος, Γ΄. Ελευθέριος Βενιζέλος, Δ’. Κωνσταντίνος, Ε΄. Δημοτικά Τραγούδια. Ο αναγνώστης διατρέχει το υλικό αυτό με μεγάλη συγκίνηση λόγω του συναισθηματικού φορτίου που μεταφέρει το υλικό αυτό, εκφράζοντας τον πόνο της προσφυγιάς και τις αναμνήσεις των χαμένων πατρίδων.

Ακολουθεί η ενότητα για τον Κινηματογράφο ο οποίος χωρίζεται σε δύο μέρη: στον Ελληνικό Κινηματογράφο και στον Τουρκικό.

Ο Ελληνικός Κινηματογράφος (σσ. 377-643) περιλαμβάνει τις εξής υποενότητες: Α΄ Επίκαιρα (journals) (σσ. 377-378), Β΄ Ντοκιμαντέρ – Ανεξάρτητες Παραγωγές (σσ. 375-455), Γ΄ Ταινίες μεγάλου μήκους (σσ. 456-459), Δ΄ Ταινίες μικρού-μεσαίου μήκους (σσ. 460-497), Ε΄ Τηλεοπτικές σειρές (σσ. 498-508) και ΣΤ΄ Τηλεοπτικές εκπομπές-ντοκιμαντέρ (σσ. 509-644).
Πηγές του, εκτός από τη γνωστή βιβλιογραφία για τον ελληνικό κινηματογράφο είναι οι επίσημες συλλογές της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, του Κινηματογραφικού Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών, του Εθνικού Οπτικοακουστικού Αρχείου, του Αρχείου της ΕΡΤ, καθώς και ποικίλων ηλεκτρονικών αρχείων και ιστοσελίδων.
Στο κεφάλαιο αυτό ο συστηματικός ερευνητής καταθέτει 544 κινηματογραφικές εγγραφές, ένα βασικό corpus προσφοράς στους μελλοντικούς ερευνητές του ελληνικού κινηματογράφου που θα θελήσουν να το εμπλουτίσουν με σχετικό υλικό από τις εκτός Ελλάδος συλλογές ιστορικών αρχείων και βιβλιοθηκών, ειδικών και μη.
Ακολουθεί ο Τουρκικός Κινηματογράφος (σσ. 647-738) με υποενότητες αντίστοιχες του ελληνικού κινηματογράφου και συνεχή αρίθμηση εγγραφών (αρ. 545- αρ. 735), ο οποίος ολοκληρώνεται με παράθεση βιβλιογραφίας (σ. 738), (βιβλία + διαδικτυακοί τόποι).
Η δομή των εγγραφών στην ενότητα αυτή είναι ίδια για τον ελληνικό, όπως και για τον τουρκικό κινηματογράφο: Αναφορά του τίτλου της ταινίας ή της εκπομπής με διπλή αύξουσα αρίθμηση, η πρώτη αφορά όλη την ενότητα του κινηματογράφου και η δεύτερη μέσα στην παρένθεση το σύνολο των λημμάτων της βιβλιογραφίας. Ακολουθούν τα στοιχεία της ταυτότητας κάθε εγγραφής (σκηνοθέτης, σεναριογράφος, ηθοποιοί κ.ά.), καθώς και η διάρκεια κάθε ταινίας ή εκπομπής.
Για κάθε εγγραφή ακολουθεί συνοπτική περίληψη του περιεχομένου της ταινίας ή της εκπομπής.

Ανάμεσα στις δύο μεγάλες ενότητες των Μουσικών Συνθέσεων και του Κινηματογράφου (Ελληνικού και Τουρκικού) παρεμβάλλεται ένα κεφάλαιο για τους Χάρτες (σσ. 319-376). Με δεδομένο ότι το πεδίο αυτό σε σχέση με τη θεματική της βιβλιογραφίας είναι απέραντο, η ενότητα αυτή αποτελεί ένα ευπρόσωπο τμήμα της βιβλιογραφικής ύλης, ως συμπλήρωμα της αντίστοιχης ενότητας της δεύτερης έκδοσης της πρώτης βιβλιογραφίας (1997). Η κατάταξη των χαρτών γίνεται χρονολογικά. Καταχωρίζονται πρώτα οι χάρτες με θέμα τη Μικρά Ασία και ακολουθούν οι χάρτες της Ανατολικής Θράκης και του Πόντου. Οι χάρτες και τα σχεδιαγράμματα των πολεμικών επιχειρήσεων και των μαχών κατατάσσονται στο τέλος κάθε χρονικής περιόδου, αμέσως μετά τους αχρονολόγητους χάρτες.
Το σημαντικότερο τμήμα του κεφαλαίου αυτού είναι οι χάρτες και τα σχεδιαγράμματα της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού η προσφορά της οποίας στη μικρασιατική εκστρατεία υπήρξε καθοριστική και αποφασιστικής σημασίας, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας.
Ο τρίτος τόμος ολοκληρώνεται με το πιο χρήσιμο τμήμα της βιβλιογραφίας: Τα ευρετήρια.

Καθώς ο ερευνητής απευθύνει το έργο του σε κάθε ενδιαφερόμενο, ειδικό ή μη /και μυημένο ή όχι στην εξειδικευμένη έρευνα, έχει επιλέξει τη συνεχή αύξουσα αρίθμηση των λημμάτων από το πρώτο (1) μέχρι το 9004, με εργαλείο πρόσβασης στο πλούσιο αυτό υλικό το ευρετήριο αλφαβητικής κατάταξης ονομάτων Ελλήνων και ξένων στα ελληνικά που αποδελτιώνονται από κάθε λήμμα. Ακολουθούν επιμέρους εξίσου βοηθητικά ευρετήρια: ευρετήριο ξένων προσώπων (σσ. 806-810), ευρετήριο θεμάτων και τόπων στα ελληνικά (σσ. 811-842), ξενόγλωσσο ευρετήριο θεμάτων και τόπων (σσ. 842-844), ελληνικό ευρετήριο για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση (σσ. 844-848) και τέλος ξενόγλωσσο ευρετήριο για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση.
Σε σχέση με τον πρώτο τόμο, πρέπει να επισημανθεί η πλούσια εικονογράφηση στην πλειονότητα των λημμάτων των δύο τόμων. Εδώ ο ερευνητής έχει φροντίσει να εμπλουτίσει τα λήμματά του με σπάνιο εικονογραφικό υλικό, καθιστώντας τους δύο αυτούς τόμους, πέραν της ιστοριογραφικής και πραγματολογικής αξίας τους, και αντικείμενο εικαστικού ενδιαφέροντος, στον τομέα της γραφιστικής τέχνης των νεότερων χρόνων.

Συμπερασματικά η παρούσα τρίτομη έκδοση αξιολογείται υπό την ακόλουθη πολυπρισματική θεώρηση:
―Πρόκειται για θεμελιώδες ερευνητικό εργαλείο, που έρχεται να συμπληρώσει ένα τεράστιο κενό στη βιβλιογραφία της ελληνικής ιστοριογραφίας των νεότερων χρόνων που αφορά, μετά την Επανάσταση του 1821,στο μείζον εθνικό ζήτημα της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής και των συνεπειών της.
―Το έργο αυτό ανοίγει νέους ορίζοντες σε ειδικούς και μη και κάθε ενδιαφερόμενο από τον χώρο των ιστορικών, πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών επιστημών, επίσης από τον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και του πολιτισμού, που θα θελήσει να αναζητήσει νέα δεδομένα ,να μελετήσει και να εκπονήσει ποικίλα μελετήματα.
―Εντυπωσιάζει για τη νηφαλιότητα και την αντικειμενικότητά της ( βλ. περίπτωση τουρκικού κινηματογράφου),χωρίς να υποτιμά καμία πληροφορία που μπορεί να αντληθεί μέσα ακόμα από κάθε τυχαίο φυλλάδιο ή μονόφυλλο.
―Μέσα από το έργο του, ο συγγραφέας διδάσκει τις νεότερες γενιές συνέπεια, αυτοπειθαρχία και πίστη στην αποστολή του. Και ο ίδιος, ως νεοφώτιστος κάθε φορά, διδάσκεται από κάθε πτυχή της ανθρώπινης δημιουργίας και προσφέρει ένα μνημείο εθνικής διδαχής για τους συγχρόνους του και για τις μετέπειτα γενιές.

Ο ιατρός και ιστορικός ερευνητής Παύλος Χατζημωυσής καταθέτει ενώπιον μας την τρίτομη βιβλιογραφία του, opus magnum για τον ίδιο, αλλά και για την αυτογνωσία της ρωμιοσύνης. Μέσα από αυτή αποκαλύπτει την έκταση και το βάθος του εθνικού τραύματος και συντηρεί την εθνική μνήμη.
Να ευχηθούμε η συλλεκτική αυτή έκδοση που βρίσκεται τώρα κατατεθειμένη στις σημαντικότερες βιβλιοθήκες της χώρας και στα χέρια επίλεκτων ιστορικών επιστημόνων και όχι μόνο, να κυκλοφορήσει σε περισσότερα αντίτυπα για το ευρύ κοινό και στη συνέχεια να προχωρήσει η ηλεκτρονική ψηφιοποίησή της που θα προσφέρεται δωρεάν μέσω του διαδικτύου σε κάθε ενδιαφερόμενο.