Πριν λίγο καιρό, προσπαθώντας να συγυρίσω την χαώδη βιβλιοθήκη μου, τράβηξα ένα σημειωματάριο του πατέρα μου από ένα πάκο που μου φάνηκε ότι χρειαζόταν αναδιάταξη. Κάτι αισθάνθηκα να γλιστράει από μέσα, που έπεσε στα πόδια μου: ήταν ένα λεπτό κιτρινισμένο φυλλάδιο μέσα σε μια ζελατίνα.
Έφερε τη χρονολογία 1896 και είχε μια χειρόγραφη αφιέρωση: Mons.[?] M.A. Malacassi, Atene.
Ήταν μια έκδοση της Biblioteca Popolare d Cultural Greco-Salentina και αποτελούσε το πρώτο τεύχος μιας Ανθολογίας κειμένων της ελληνόφωνης περιοχής του Salento της Κάτω Ιταλίας. Επιμελητής της έκδοσης ήταν ο Vito Domenico Palumbo.
Χρειάστηκε μια μικρή έρευνα για να καταλάβω τι ήταν αυτό που έπεσε μπροστά μου και πώς είχε φτάσει εδώ, στο σπίτι μου.
Από μια αναζήτηση στο Διαδίκτυο έμαθα ότι ο Palumbo (1854-1918), με καταγωγή από την Calimera του Salento, τον οποίο αγνοούσα, ήταν ένας σημαντικός μελετητής της ελληνικής γλώσσας της περιοχής (του γκρίκο), αλλά και ποιητής, λαογράφος, καθώς και ερευνητής και μεταφραστής της νεοελληνικής λογοτεχνίας.[1]
Στη συνέχεια εντόπισα ότι είχε επισκεφτεί την Ελλάδα το 1896, και μάλιστα είχε προσκληθεί να μιλήσει στον «Παρνασσό». Σε άρθρο του Φιλολογικού Περιοδικού του Συλλόγου του 1998, που υπογράφει η Βούλα Λαμπροπούλου, παρουσιάζεται η επίσκεψη του Palumbo και την «ιστορική διάλεξή» του «Περί της εν τη Νοτίω Ιταλία Ελληνοσαλεντιανής Αποικίας».[2]
Τώρα, για το πώς το φυλλάδιο του Palumbo έφτασε στα χέρια μου, εικάζω τα εξής: Γνωρίζοντας ότι ο παππούς μου Δημήτριος (Μίμης) Φραγκόπουλος στα φοιτητικά του χρόνια,[3]
ήταν φίλος με τον Μαλακάση (υπάρχει και βιβλίο του με αφιέρωση στον παππού μου), και είχε και ο ίδιος λογοτεχνικά ενδιαφέροντα (άλλος φίλος του ήταν ο συντοπίτης του Ξενόπουλος), πιθανολογώ ότι είχε παρευρεθεί στη διάλεξη εκείνη και ανέλαβε να παραδώσει το τεύχος που ο Palumbo αφιέρωσε στον Μαλακάση – πράγμα όμως, που, άγνωστο γιατί, δεν συνέβη ποτέ. Ή πάλι, σ’ ένα πιο απλό σενάριο, ο Μαλακάσης ίσως το χάρισε στον επτανήσιο φίλο του που μπορεί να έδειξε ενδιαφέρον για το θέμα μιας ιταλίζουσας ελληνικής γλώσσας.
Ο γιος του (ο πατέρας μου) φαίνεται πως κάποια στιγμή το παράχωσε σ’ εκείνο το σημειωματάριο, κι ήρθα εγώ 130 χρόνια αργότερα να του ταράξω την ησυχία…
Αυτά ως προς το αναπάντεχο εύρημα του φυλλαδίου του Vito Domenico Palumbo. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως νομίζω ότι έχει το περιεχόμενό του, που κι αυτό μάλλον ξαφνιάζει, τουλάχιστον εμένα και κάποιους συνομηλίκους μου που γνωρίσαμε τα γκρίκο από τις εξαίρετες ραδιοφωνικές εκπομπές του Δημήτρη Μαυρίκιου προ πεντηκονταετίας, αλλά μείναμε στα όμορφα τραγούδια και δεν ψάξαμε λίγο βαθύτερα τη γλώσσα και τη λογοτεχνία.
Κι εδώ, στο φυλλάδιο αυτό, που όπως είπαμε αποτελεί το πρώτο τεύχος μιας ανθολογίας, εμφανίζεται ένα ολοκληρωμένο λογοτεχνικό έργο με τίτλο Il Lamento, ή στα γκρίκο O Lamento (Ο Θρήνος), που ανάγεται στον 16ο αιώνα. Πρόκειται για ένα θρήνο για τον θάνατο μιας όμορφης 23χρονης κοπέλας από την Καλημέρα, με την οποία πιθανότατα ο ποιητής ήταν ερωτευμένος, σε terza rima (ομοιοκατάληκτα τρίστιχα) διακοσίων περίπου στίχων συνολικά.
Το έργο αυτό το επιμελήθηκε και το επεξεργάστηκε, ή ανασύστησε με βάση πολλές φθαρμένες μεταγραφές ο Palumbo,[4]
αλλά πάντως ο ίδιος τονίζει ότι πρόκειται για το πρώτο κείμενο δημιουργού (autore) στα γκρίκο του Salento, ενδεχομένως ενός χωρικού που δεν γνώριζε γραφή και ανάγνωση.
Χρονολογώντας το ποίημα σύμφωνα με τον στίχο 101 που αναφέρει ότι η ωραία Κατερίνα πέθανε το 1566,[5]
το εντάσσει στο πλαίσιο της μόδας των θρήνων στην Ιταλία του του 15ου
και του 16ου αιώνα, και εντοπίζει συγγένειες με την παράδοση της Τοσκάνης, ακολουθώντας το πρότυπο του θρήνου για τον θάνατο του Λορέντζο των Μεδίκων, που συνέγραψε ο μεγάλος φλωρεντινός ποιητής Angelo Poliziano το 1492.[6]
Το ποίημα ανοίγει με μια έκκληση να θρηνήσουν όλες οι μανάδες «που έχουνε παιδία», με τους στίχους:
Klafsete. mane, pou exete pedia Κλάφσετε μάνες που έχετε παιδία
Ce klafsete ma pono dinato Και κλάφσετε με πόνο δυνατό
Na sas erti atta fiddha tis kardia Να σας έρτει από τα φύλλα της καρδία
Tis sas finnune propri to ccero Τι σας αφήνουνε πιο πριν [απ’] τον καιρό
erkete to T;anato ti e rispetei Έρκεται ο Τάνατο τι [δ]ε ρισπετέι
ma to trapani-tu to koftero Με το δρεπάνι του το κοφτερό
Στη συνέχεια αναπτύσσεται ένας διάλογος ανάμεσα στην Κατερίνα (Katerini) με τη μητέρα της (Mana), όπου η θυγατέρα δεν βλέπει σωτηρία, αλλά η μάνα ακόμα ελπίζει. Η Κατερίνα επιμένει λέγοντας «mana-mu o Tanato teli na me pari/Egrafse to onoma mou sto xarti», ενώ η μητέρα αποκρίνεται «Pedi-mmu kai na mi to matapi/Na mi kratesi to malo penzieri (η κακιά σκέψη). Κάποια στιγμή εμφανίζεται ο Θάνατος, οπότε η Κατερίνα αλλάζει στάση και του ζητά να της δείξει πού είναι γραμμένο το τέλος της. Κι ο Θάνατος απαντά πως αν θέλει να της δείξει τη γραφή (A tteli na su difso ti scrittura) θα στο δείξω «για να δεις ότι είναι βέβαιο ότι θα διαβείς το μεγάλο χάσμα».
Το όλο ποίημα θα κλείσει με μια επίκληση στην Θεία Πρόνοια που έτσι θέλησε τα πράγματα να γίνουν.[7]
Είναι βέβαια δύσκολο να κρίνουμε την λογοτεχνική ποιότητα του κειμένου, καθώς περιλαμβάνει τόσους ιταλισμούς, είναι γραμμένο με το λατινικό αλφάβητο και αποδίδει την τοπική προφορά η οποία συχνά μπερδεύει (όπως π.χ. η λέξη kuluri που αναφέρεται στα χρώματα [colori]). Βέβαια η μίξη δύο γλωσσών μπορεί να προσδώσει μια αναπάντεχη έμφαση σε φράσεις όπως η vera alissia (η αληθινή αλήθεια). Όλα αυτά δεν επιτρέπουν μια αβίαστη, «κανονική» ανάγνωση. Αυτό που μένει είναι μια απόλαυση που προέρχεται από τον «εξωτισμό» του κειμένου και το παιχνίδι της αναγνώρισης των ελληνικών λέξεων πίσω από την ιδιότυπη ορθογραφία. Και όταν έρχεται το πιο έντονο μέρος του θρήνου, μετά τον στίχο 142, δύσκολα παρακολουθούμε τα λόγια ώστε να ταυτιστούμε με τον συγγραφέα που έχασε την αγαπημένη του.
Io mia pu itela ce gapo panta Εγώ μια που ήθελα και αγαπώ για πάντα
C’ en brisketai addhi mia sekundu cini Και δεν βρίσκεται άλλη μια σαν εκείνη
Ja posson ion oria ce galanta Που να ήταν τόσο ωραία και γκαλάντα (ευγενική)
Τελικά, το μεγάλο εγχείρημα για μια ανθολογία της λογοτεχνίας του Σαλέντο δεν θα προχωρήσει. Δεν θα υπάρξει δεύτερο τεύχος. Όπως σημειώνει ο Giovannino Aprile, τα έσοδα από το πρώτο τεύχος θα είναι πενιχρά. Ο Palumbo θα συνεχίσει βέβαια να εκδίδει δείγματα της ελληνοσαλεντιανής ποίησης σε κάποια περιοδικά, όπως το Cultura Salentina, Kalimera, και Helios, που διηύθυνε ο ίδιος, τα οποία όμως είναι πλέον εξαιρετικά δυσεύρετα.[8]
Προφανώς πολλά πράγματα έχουν χαθεί, ή περνάνε στις παρυφές του ερευνητικού πεδίου, εκεί όπου μόνο πολύ εξειδικευμένοι ερευνητές διαβαίνουν. Ήδη από το 1952, μέσα από μια επιστολή του σπουδαίου βυζαντινολόγου Φαίδωνα Κουκουλέ στο Διεθνές Συνέδριο των Σαλεντιανών Σπουδών στο Lecce, μαθαίνουμε ότι στο Πανεπιστήμιο Αθηνών βρίσκονται πολλά ανέκδοτα χειρόγραφα του Palumbo, που τίθενται στη διάθεση των διοργανωτών του Συνεδρίου αν ήθελαν να αναλάβουν την επιμέλεια και δημοσίευσή τους.[9]
Σύμφωνα με τον Paolo Stomeo που αναφέρει την επιστολή του Κουκουλέ, η οποία –όπως μας πληροφορεί– περιλήφθηκε στα πρακτικά εκείνου του συνεδρίου, τα χειρόγραφα του Palumbo δημοσιεύτηκαν το 1955 από τον Oronzo Parlangeli, έναν σπουδαίο μελετητή του Γκρίκο με εκτενές ερευνητικό έργο, που περιλαμβάνει και εργασίες για την Κρητική λογοτεχνική παράδοση.
Σίγουρα γίνονται και σήμερα προσπάθειες διάσωσης αυτού του υλικού, και ένα μεγάλο μέρος του αρχείου του Palumbo φυλάσσεται στο Μουσείο της Calimera. Βέβαια, αυτό δεν το κάνει ιδιαίτερα προσιτό.
Όμως ζούμε πια σε μια άλλη εποχή και εύκολα εντοπίζεις αρχειακό υλικό, όπως την πλατφόρμα που λειτουργεί υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου του Μονάχου, με τίτλο Korpus im Text, η οποία περιλαμβάνει μια περιεκτικότατη ανάρτηση για τις διαλέκτους της Ιταλίας. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα ηλεκτρονικό συλλογικό τόμο σε επιμέλεια R. Bauer και T. Krefeld, με πλήθος άρθρων, μεταξύ των οποίων και η εξαιρετική πρόσφατη μελέτη του Marcello Aprile (κατιόντα του Giannino Aprile, που συναντήσαμε πιο πάνω[10]) με τίτλο Il Grico, που μας προσφέρει μια συνολική εικόνα και μια διεξοδική συζήτηση του όλου θέματος.[11]
Ας ελπίσουμε ότι το ενδιαφέρον δεν θα σβήσει και ότι, με τα μέσα της ψηφιακής μας εποχής, θα μπορέσουμε να ανακτήσουμε τις ψηφίδες μια ελληνόφωνης λογοτεχνικής παράδοσης που μας συνδέει με έναν ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου (Κάτω Ιταλία, Επτάνησα, Κρήτη και την Κύπρο) και με έναν χρόνο που μας πηγαίνει ως τον ύστερο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση.