Οι άνθρωποι γεννούν τις εποχές, οι εποχές τις επαναστάσεις, οι επαναστάσεις τα συνθήματά τους. Το σύνθημα είναι το punctum της ιστορικής μνήμης, εξέχει από το κείμενο και λογχίζει τον αναγνώστη με τον απόηχο της ισχύος του. Πολύ συχνά εξέχει και με κυριολεκτικό τρόπο, γραμμένο σε κρεμασμένα πανό –«Ιl est interdit d' interdire!»– ή κρεμασμένο σαν παιδική ζωγραφιά σε σχολικό τοίχο – «Ελευθερία ή Θάνατος!». Το επαναστατικό μήνυμα διατρέχει και κανονικοποιεί την ιστορική γνώση, σε σημεία φτάνει και να την αντικαθιστά.

Δεν είναι όμως ο σκοπός του κειμένου αυτού να μιλήσει για τα συνθήματα της Επανάστασης του 1821, όπως έκανε για παράδειγμα έξοχα η Έφη Γαζή στο παλιότερο βιβλίο της Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930. Ούτε θα συζητήσει για το πώς δημιουργείται η ιστορική μνήμη, όπως πραγματεύεται το πολύ πρόσφατο Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930 της Χριστίνας Κουλούρη. Αντί αυτού, θα βασιστεί σε μια πιο ήπια διαπίστωση: Από τα συνθήματα που είναι συνυφασμένα με το 1821, τα περισσότερα προέρχονται από το έργο του Ρήγα Βελεστινλή, που αργότερα ονομάστηκε και Φεραίος. Δε θέλει ιδιαίτερες ιστορικές γνώσεις για να συνειδητοποιήσει κάποιος ότι το «Ελευθερία ή Θάνατος» δεν είναι ένα πρωτότυπο σύνθημα, και ότι είχε χρησιμοποιηθεί στην Αμερικάνικη Επανάσταση το 1775 και αργότερα στη Γαλλική Επανάσταση το 1789. Οι φράσεις όμως του Ρήγα «Ως πότε παλικάρια θα ζούμε στα βουνά» και «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά», δεν έχουν ανάλογο εκτός της Επανάστασης του 1821. Ή μήπως έχουν;

Οι περισσότεροι και περισσότερες από εμάς, αν ρωτηθούν, εύκολα θα αναγνωρίσουν την πρώτη φράση ως μέρος του Θούριου, ίσως δε απαγγείλουν, ή ακόμη συχνότερα τραγουδήσουν, τη συνέχεια. Η δεύτερη φράση όμως φέρνει αμηχανία. Είναι ίσως από τη Χάρτα ή από το Σύνταγμα; Η απάντηση είναι όχι. Η φράση προέρχεται από ένα από τα πρώτα δυο βιβλία του Ρήγα Βελεστινλή, το Φυσικής Απάνθισμα, το οποίο εκδόθηκε την ίδια χρονιά (1790), στο ίδιο μέρος (Βιέννη) και για το ίδιο κοινό με το κατά τι πιο γνωστό Σχολείον των ντελικάτων Εραστών. Φαίνεται παράδοξο ένα από τα πρώτα βιβλία του Ρήγα να είναι ένα πόνημα για αυτό που σήμερα ονομάζουμε Φυσικές Επιστήμες, και που τότε λεγόταν Φυσική Φιλοσοφία ή Φυσική Ιστορία. Η παραδοξότητα όμως αυτή λέει περισσότερα για την εποχή μας παρά για τον Ρήγα τον ίδιο. Η ιδέα ότι η μελέτη της φύσης είναι αξιακά ουδέτερη και ευρετικά ανεξάρτητη από την κοινωνία είναι παιδί των αρχών του 20^ού αιώνα, και δεν θα έβρισκε πολλούς υποστηρικτές την εποχή του Ρήγα. O François-Marie Arouet, ευρύτερα γνωστός ως Βολταίρος σίγουρα δεν θα ήταν ένας από αυτούς, μια που το 1738 είχε συγγράψει ένα ολόκληρο βιβλίο για τον Νεύτωνα μαζί με την σαφώς πιο ειδική Émilie du Châtelet. Σε συνδυασμό με τα Lettres philosophiques sur les Anglais του 1734, ο Βολταίρος πίστευε ότι θα μπορούσε να παρακινήσει τους συμπατριώτες του προς τα Διαφωτιστικά φιλοσοφικά και κοινωνικά ιδεώδη, αν τους έπειθε για τη σημασία της νευτώνειας φιλοσοφίας.

Εδώ λοιπόν βρίσκεται η εξήγηση και ο κρίκος που συνδέει το μέχρι σήμερα παραμελημένο βιβλίο, το σύνθημα και την πρόθεση του συγγραφέα του. Το βιβλίο δεν γράφτηκε παρά τα απελευθερωτικά ενδιαφέροντα του Ρήγα, αλλά επειδή ακριβώς αυτά υπήρχαν. Ο σκοπός είναι να μορφωθεί το «πεπτωκός Ελληνικόν γένος», όπως λέει ο ίδιος ο Ρήγας στην εισαγωγή, και για αυτό το λόγο το βιβλίο όλο είναι γραμμένο σε απλή γλώσσα και με τη μορφή ερωταποκρίσεων μαθητή και δασκάλου. Με την ίδια την πένα του Ρήγα, και πάλι από την εισαγωγή

Το δε σύνθημα «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται σωστά» εμφανίζεται στη σελίδα 24, στο κεφάλαιο «Περί Γης». Πρώτη έκπληξη: Το γνωμικό δεν είναι έμπνευση του Ρήγα, αλλά όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο συγγραφέας, οφείλεται στον Χάλερ, δηλαδή στον Ελβετό γιατρό και ποιητή Albrecht von Haller (1708-1777), που μαθήτευσε με τον πατέρα της σύγχρονης φυσιολογίας Herman Boerhaave και του οποίου η έννοια της αιωνιότητας τρομοκράτησε τον Καντ και ενέπνευσε τον Χέγκελ. Το γνωμικό προέρχεται, λοιπόν, από τη μελέτη της φύσης, και ως τέτοιο το χρησιμοποιεί ο Ρήγας, για να συζητήσει μάλιστα το ηλιοκεντρικό σύστημα, τον Γαλιλαίο και τον Κοπέρνικο. Αξίζει να δούμε όλο το σχετικό απόσπασμα:

Ο Ρήγας διαλέγει ένα ιδιαίτερα φορτισμένο επεισόδιο να διηγηθεί. Θα μπορούσαμε να επισημάνουμε την ιστορική ανακρίβεια του ότι ο Κοπέρνικος δεν έπεται, αλλά σαφώς προηγείται χρονικά και διανοητικά του Γαλιλαίου, αλλά έτσι ίσως χάσουμε ότι η ανακρίβεια μπορεί και να είναι μέρος του επιχειρήματος. Ο Ρήγας ενδιαφέρεται να δείξει ότι όπου υπάρχει ελευθερία, η σκέψη ανθίζει, ενώ ο φόβος της τιμωρίας οδηγεί σε σφάλματα, και όχι να αναζητήσει την πατρότητα του ηλιοκεντρικού συστήματος. Με την γνώση των μελλούμενων, η σύνδεση ελευθερίας της σκέψης και αστρονομίας αποδεικνύεται προφητική. Εφτά χρόνια αργότερα, το 1797, και πάλι στην Βιέννη, θα εκδοθεί το Εκ της Ελλαδικής πανοπλίας κατά των οπαδών του Κοπερνίκου εν τρισί διαλόγοις, του Σέργιου Μακραίου, καθηγητή στην Αθωνιάδα Σχολή και μετά από λίγα χρόνια επικεφαλής της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης, υπό την πίεση των εξελίξεων, θα καταδικάσει συλλήβδην τις νέες ιδέες που έρχονται από την Ευρώπη, και, λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση, θα αφορίσει συγγραφείς, θα απαγορεύσει τη διδασκαλία συγκεκριμένων «φιλοσοφικών μαθημάτων» στα οποία περιέχονται και οι Φυσικές Επιστήμες, και θα επιφορτίσει τον κληρικό Ιλαρίωνα Σιναΐτη να εποπτεύει την τυπογραφική δραστηριότητα στην Κωνσταντινούπολη, με εντολή να δημεύει βιβλία που δεν είχαν υποβληθεί σε εκκλησιαστικό έλεγχο.

Δεν είναι όμως μόνο τα γνωμικά και τα συνθήματα που προδίδουν το σκοπό του βιβλίου, αλλά και η προέλευση του. Σε αντίθεση με άλλους λόγιους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης ή ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, ο Ρήγας δεν είχε ειδική εκπαίδευση πάνω στη Φυσική Φιλοσοφία της εποχής του, ούτε αργότερα έδειξε ειδικό ενδιαφέρον. Γεννιέται λοιπόν το ερώτημα ποια είναι «της Γερμανικής και Γαλλικής γλώσσης τα ουσιωδέστερα» που χρησιμοποιείσαι για να γράψει το έργο του. Όπως έχουν δείξει μελέτες του Δ. Καραμπερόπουλου, το Φυσικής Απάνθισμα ερανίζει το πιο αρχετυπικά έργο του Διαφωτισμού, την Encyclopédie των Diderot και d’ Alembert. Δεν είναι δε παράλογη η υπόθεση ότι ο Ρήγας είχε εν γένει την Encyclopédie κατά νου όταν σκέφτηκε να γράψει ένα επιστημονικό βιβλίο ως μέσο μόρφωσης του «γένους» του. Και όπως ήταν αναμενόμενο, δεν έμεινε στην μετάφραση και προσαρμογή αποσπασμάτων, αλλά προχώρησε στην ανασκευή δεισιδαιμονιών και δοξασιών που θεωρούσε ως χαρακτηριστικές του χαμηλού επιπέδου των ελληνόφωνων πληθυσμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η πίστη στα «στοιχιά» ή τους «βρουκόλακες». Στο κεφάλαιο «Πύρινα φαινόμενα εν τω αέρι», τα οποία με χαρακτηριστικά αριστοτελικό τρόπο θεωρεί ότι συμπεριλαμβάνουν τους κομήτες και τις εκλείψεις, ο Ρήγας μιλάει για το πως η σήψη των σωμάτων δημιουργεί εύφλεκτα αέρια, τα οποία με έναν σπινθήρα μετατρέπονται σε στήλες φωτιάς. Εδώ διακόπτει ενδοκειμενικά ο μαθητής τον δάσκαλο και λέει

Ο Ρήγας αφιερώνει μια σελίδα από τις 189 του βιβλίου συζητώντας το φαινόμενο, αναφέροντας πως αδέρφια έχουν προδώσει αδέρφια και πως άρχοντες βασάνισαν υπηκόους, ψάχνοντας τους θησαυρούς που ο «μύθος των γραιών» λέει πως βρίσκεται εκεί που είναι ο πύρινος άνθρωπος. Σε ακόμα πιο προσωπικό τόνο, σημειώνει πώς στη γενέθλια πόλη του, την «εις την επαρχίαν Δημητριάδος πόλιν Βελεστίνον» έβλεπε κανείς συχνά τέτοιες φωτιές και πώς

Τέτοιες προσαρμογές κάνει συχνά ο Ρήγας στο κείμενο, πότε συζητώντας για τους «μύλους» των παραθύρων που επιτρέπουν στα ρούχα να στεγνώσουν, και πότε για το πώς είναι λάθος να πιστεύει κανείς ότι τα «εφταμηνίτικα παιδιά» ζουν ενώ τα «οχταμηνίτικα» όχι, και πώς πρέπει κανείς να θρέψει ένα πρόωρο βρέφος. Ο στόχος είναι η αμάθεια και η δεισιδαιμονία, τα οποία όμως είναι πολιτικά διακυβεύματα. Ή αλλιώς: Αν όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά, μήπως όποιος μάθει να συλλογάται καλά, θα συλλόγαται και ελεύθερα;

Ο Ρήγας δεν είναι ο μόνος που εκδίδει τέτοια βιβλία την εποχή εκείνη. Ίσα ίσα, από το 1750 μέχρι το 1810, υπάρχει μια εκδοτική έκρηξη βιβλίων μελέτης της φύσης, με τίτλους όπως Γραμματική των Φιλοσοφικών Επιστημών (1799) ή Τα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις (1805). Πολλά από αυτά τα έργα, και μάλιστα τα τεχνικά πιο άρτια, είναι γραμμένα από κληρικούς όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Άνθιμος Γαζής: Η σχέση Ορθόδοξης εκκλησίας, Φυσικών Επιστημών και Διαφωτισμού είναι πιο σύνθετη από αυτή που προδιαγράφουν αφορισμοί περί του ασυμβίβαστου ή της εκ γενετής εχθρότητας. Συχνή επωδός στις εισαγωγές είναι οι αναφορές για την ανάγκη να μορφωθεί το «δυστυχές και εκπεπτωκός γένος των Ελλήνων» με τις νέες ιδέες και να καταπολεμηθεί η δεισιδαιμονία του λαού. Κάποια από τα έργα αυτά τον σκοπό τους τον δηλώνουν στον τίτλο, όπως η αγνώστου συγγραφέα Φυσική Δημώδης εις παύσιν της δεισιδαιμονίας. Εκ της γερμανικής γλώσσης μεταφρασθείσα (1810).

Και εδώ πλέον κλείνει και ο κύκλος, και καλούμαστε να σκεφτούμε τι δηλώνει ο τίτλος του ίδιου μας του κειμένου. Στα Δίκαια του Ανθρώπου, ο Ρήγας θα πει: «Ολοι χωρίς εξαίρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα, η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη». Μέρος της προκοπής ήταν εκεί που κάποτε έβλεπαν βρουκόλακες, να βλέπουν τώρα αξιοθαύμαστα πύρινα φυσικά φαινόμενα. Ας αντιστρέψουμε το μπαρτιανό punctum: Ποια διαπρύσια σύγχρονα ιστορικά φαινόμενα θα «ηξεύρουμε τα γράμματα» να τα διακρίνουμε ως βρυκόλακες;