Ανάμεσα στα τόσα θλιβερά και αποκαρδιωτικά ή, απ’ την άλλη, ανούσια κι ανιαρά, που επισωρεύει στο κατώφλι μας μέσα στον κυβερνοχώρο η καθημερινή ειδησεογραφία, πού και πού κάποιος ευφάνταστος αρχισυντάκτης, υποθέτω, αφήνει να ξεγλιστρήσει κάποιο σύντομο μήνυμα που μπορεί να στρέψει την προσοχή μας κάπου αλλού, σε κάτι ανεπίκαιρο, οδηγώντας σε άκαιρες σκέψεις που αίφνης, σαν μια σκουντιά, μπορούν να μας ενεργοποιήσουν πνευματικά και συναισθηματικά, μακριά από τη ρουτίνα που νεκρώνει.
Τέτοια ήταν η είδηση που διέκρινα μέσα στο σωρό τις προάλλες, σε ιστότοπο αγγλικής εφημερίδας. Δεν ξέρω αν την είδαν κι άλλοι. Παρέπεμπε στην πολύ πρόσφατη (25-8-2021) ανακοίνωση του βρετανού ελληνιστή Tim Whitmarsh στο Cambridge Classical Journal, με τίτλο «Less Care, More Stress: A Rhythmic Poem From the Roman Empire» (Λιγότερη έγνοια, περισσότερη ένταση: ένα ρυθμικό ποίημα από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία).
Το θέμα της ανακοίνωσης είναι μια πολύ σύντομη, ανώνυμη ποιητική σύνθεση στα ελληνικά από την μέση ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο (2^ος – 3^ος μ.Χ. αι. ή χοντρικά 100-250 μ.Χ.), που γνώρισε μεγάλη διάδοση, καθώς γραπτές εκδοχές της έχουν βρεθεί από την Ισπανία ως τη Μεσοποταμία και από την Ουγγαρία ως την Αίγυπτο.
Το μικρό αυτό ποίημα μιλά για τον έρωτα. Βέβαια αυτό από μόνο του δεν το καθιστά αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Εκείνο που του προσδίδει ξεχωριστή σημασία είναι το πώς μιλά, αλλά και το πώς είναι γραμμένο, μα πάνω απ’ όλα το πώς έχει συντεθεί – δηλαδή η ίδια η στιχουργική του. Όμως ίσως είναι καλύτερα να αφήσουμε τον αρχαιογνώστη καθηγητή να μας το παρουσιάσει. Διαβάζουμε, λοιπόν, στο πρώτο μέρος της σύνοψης που προηγείται της ανακοίνωσης:

«Το παρόν άρθρο εξετάζει ένα σύντομο κείμενο που είχε ευρεία διάδοση στη μέση Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τόσο σε τετράστιχη όσο και εξάστιχη εκδοχή, συνήθως γραμμένο πάνω σε ημιπολύτιμους λίθους. Ένα μέρος του μπορεί να αναγνωστεί σύμφωνα με τους κανόνες της κλασικής (ποσοτικής) μετρικής, αλλά πιο εντυπωσιακή είναι η συστηματική ρυθμική (τονική) μορφή του. Δεν υπάρχουν άλλα δείγματα τονικής ποίησης σε τόσο πρώιμη εποχή. Το ποίημα αυτό ενδεχομένως αναδεικνύει ένα υπόστρωμα, μέχρι τώρα κατά το μέγιστο μέρος αφανές, μιας λαϊκής ποίησης που προηγήθηκε των μετρικών επαναστάσεων στην ποίηση της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντινού κόσμου».

Δηλαδή το ποίημα αυτό είναι ιστορικά σημαντικό γιατί αλλάζει την χρονολόγηση της μετάβασης από την μετρική με βάση το μήκος της συλλαβής (μακρά-βραχεία) στην τονική μετρική (τονισμένες και άτονες συλλαβές), από όπου και oι καταβολές της νεότερης στιχουργικής μας. Και είναι ενδιαφέρον γιατί την αλλαγή αυτή την πάει πιο πίσω στο χρόνο (εξ ου και το “more stress” στον τίτλο του άρθρου που παραπέμπει στην ένταση αλλά και στον τονισμό). Και η αλλαγή της μετρικής ενδεχομένως σχετίζεται με τον τρόπο που μιλιέται, που προφέρεται η ελληνική γλώσσα και ο τρόπος με τον οποίο γράφεται – τόσο όσο προς το σχήμα του γράμματος όσο και ως προς την ορθογραφία (εδώ «μέλι» και «φίλι» αντί «μέλλει» και «φίλει»). Ωστόσο το στιχούργημα παραμένει, κατά ένα μέρος τουλάχιστον (στ. 3-6), μέσα στην παραδοσιακή μετρική (γίνεται λόγος για ανακρεόντειο μέτρο), καταλαμβάνοντας μια ενδιάμεση θέση στην ιστορία αυτής της μετάλλαξης.

Τώρα, τι ακριβώς λέει αυτό το ποίημα; Και πώς είναι γραμμένο; Η εκδοχή που μελετάμε έχει ως εξής:

ΛΕΓΟΥCΙΝ / Α ΘΕΛΟΥCΙΝ / ΛΕΓΕΤΩCΑΝ / ΟΥ ΜΕΛΙ ΜΟΙ / CΥ ΦΙΛΙ ΜΕ / CΥNΦΕΡΙ CΟΙ

Λένε /ότι θέλουνε/ Ας λένε / Δεν με νοιάζει /εσύ αγάπα με/σου κάνει καλό

Δεν πρόκειται ασφαλώς για υψηλή ποίηση, αλλά έχει ενδιαφέρον αυτή η «αντικομφορμιστική» στάση (δεν με νοιάζει τι λέει ο κόσμος, δεν ακολουθώ τους κανόνες) που δηλώνει μια διάθεση ατομικότητας και διεκδίκησης ανεξαρτησίας. Είναι μια στάση με στοιχεία που θυμίζουν την μεταπολεμική νεανική ποπ κουλτούρα που εκφράστηκε με απλά τραγούδια αναζητώντας την ανεξαρτησία της νεολαίας και τον έρωτα ελεύθερο από συμβάσεις. Έτσι κι εδώ το ποίημα στέκεται σε ένα ενδιάμεσο σημείο, καθώς το απλό αυτό τραγουδάκι που απευθύνεται προς την ερωμένη ή τον ερωμένο αποκτά κάποιες βαθύτερες κοινωνικές προεκτάσεις. Ίσως είχε δημιουργηθεί ένα «μεσαίο» κοινό με μια κάποια οικονομική άνεση και μια μέση μόρφωση και καλλιέργεια, που επέφερε μεταβολές στη συμπεριφορά των ατόμων και στην εκφορά της γλώσσας.
Γι’ αυτό και ο Whitmarsh (για να επανέλθουμε στην σύνοψη του άρθρου του) σημειώνει: «Αυτή η υβριδική διάσταση ανάμεσα στην υψηλή τέχνη και την λαϊκή κουλτούρα εντοπίζεται και στο περιεχόμενο του ποιήματος, το οποίο από τη μια απευθύνεται προς την ποιητική της ελιτίστικης διανόησης (με διακειμενικές νύξεις και την περιφρόνηση των απόψεων του πλήθους), ενώ από την άλλη εκδηλώνει, ως ένα βαθμό, μια σεξουαλικά επιθετική διεκδίκηση σωματικής ατομικότητας».
Αυτή η αμφίσημη θέση του εκδηλώνεται και από τους πολλούς τρόπους με το οποίος το κείμενο είναι γραμμένο, από μάλλον αδέξια χαραγμένες εκδοχές πάνω σε τοίχο, σαν graffiti (όπως στην Καρθαγένη της Ισπανίας), μέχρι προσεγμένες «γραφιστικές» συνθέσεις σε μικρές επιφάνειες ημιπολύτιμων λίθων, σαν κοσμήματα (όπως το πιο γνωστό που έχει βρεθεί σε γυναικείο τάφο στο Aquincum της σημερινής Ουγγαρίας, χρονολογημένο ως 2^ου-3^ου αι. μ.Χ.)

Εδώ το ποίημα παρουσιάζεται σαν ένα αντικείμενο καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας που σχεδιάστηκε για να βλέπεται, όχι μόνο να διαβάζεται. Στην εκδοχή αυτή έχει στοιχηθεί τετραγωνισμένα, αυξομειώνοντας τις αποστάσεις μεταξύ των γραμμάτων, και γεμίζοντας (στον πέμπτο στίχο) ένα κενό που δεν μπορεί αλλιώς να καλυφθεί, με ένα σχήμα που θυμίζει φύλλο και παραπέμπει στα τυπογραφικά κοσμήματα μιας πολύ μεταγενέστερης εποχής, ενώ παράλληλα έχει δοθεί φροντίδα ώστε στους τρεις πρώτους στίχους να μοιάζουν τα αρχικά Λ, Α, Λ, ενώ στο επόμενο τρίστιχο τα C τείνουν να κλείσουν ώστε να υπάρχει μια ομοιομορφία των Ο, C, C. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ έχουμε ένα είδος οπτικής ποίησης που γνώρισε μια άνθιση και στις μέρες μας, ένα είδος βέβαια που απαντάται σε διάφορες εποχές, κι είναι σχεδόν πάντα μια ποιητική έκφραση χωρίς μεγάλες αξιώσεις, αλλά έρχεται σαν ένα παιχνίδισμα, μια απλή και απαλή χειρονομία που μπορεί ωστόσο (ή ακριβώς γι’ αυτό) να αποκτήσει μεγάλη απήχηση. Όπως αυτό το είδος κοσμήματος, στο αρχαιολογικό Μουσείο της Βουδαπέστης, που θα πρέπει να γνώρισε μεγάλες πωλήσεις στην εποχή του.

Όπως το θέτει ο φιλόλογός μας: «[Το ποίημα αυτό] αποτελεί μια πολύτιμη μαρτυρία μιας μέσου επιπέδου λογοτεχνίας (και ενός μέσου δημογραφικού συνόλου), που ταλαντεύεται ανάμεσα σε φιλοδοξίες μιας ελιτίστικου τύπου ατομικότητας και τον μιμητικό καταναγκασμό ενός καταναλωτικού ήθους που διαπερνά την αυτοκρατορία».
Πιθανότατα το εκχυδαΐζω λέγοντας ότι θα ήταν κάτι σαν τα hits της pop-music, σαν ας πούμε το Love me Do των Beatles, που το θυμίζει λίγο από την άποψη του περιεχομένου, δηλαδή απλά τραγούδια με στίχους που μπορούν σε διάφορες στιγμές της ζωής μας να εκφράσουν κάτι που δεν είναι μεγαλεπήβολο αλλά οπωσδήποτε εξαιρετικά σημαντικό:

CΥ ΦΙΛΙ ΜΕ, CΥNΦΕΡΙ CΟΙ