1. Στις 14 Δεκεμβρίου κλείνουν είκοσι χρόνια από τον ξαφνικό θάνατο του Β. Γκ. Ζέμπαλντ στον δρόμο ανάμεσα στο Νόριτς, στο πανεπιστήμιο του οποίου ήταν καθηγητής, και στο σπίτι του στο Poringland (γράψαμε γι' αυτό στον Χάρτη 10), όπου έμενε με τη σύζυγό του και την κόρη τους. Ο θάνατός του προήλθε από καρδιακή προσβολή καθώς οδηγούσε το μικρό αυτοκίνητό του, στο οποίο επέβαινε και η κόρη του. Η ογκώδης βιογραφία της Carole Angier Speak, silence: In search of W.G. Sebald (Bloomsbury 2021), η πρώτη για τον συγγραφέα, επιβεβαιώνει το γεγονός αυτό και διορθώνει την εικόνα που είχε για χρόνια διαμορφωθεί, ότι ο Ζέμπαλντ σκοτώθηκε είτε κατά τη σύγκρουση με το φορτηγό, στο οποίο έπεσε στη συνέχεια το αυτοκίνητό του, είτε από ανεύρυσμα. Μαθαίνουμε όμως και ότι ο Ζέμπαλντ ήταν πάντα ένας αφηρημένος και γι’ αυτό κακός οδηγός με αρκετά ατυχήματα, μικρά και μεγάλα ήδη στο ιστορικό του. Το πιο αποκαλυπτικό ωστόσο είναι ότι η Angier μας δίνει μια καλή εικόνα της κακής κατάστασης της καρδιάς του Ζέμπαλντ τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Παρόλο όμως που είχε συνείδηση των καρδιακών του προβλημάτων δεν φρόντιζε τη μεγάλη του αρτηριακή υπέρταση, κάπνιζε αδιάκοπα άφιλτρα τσιγάρα και αρνούνταν να πάει σε γιατρό. Η Angier προσθέτει σε όλα αυτά και τις επιπτώσεις από τις όλο και πιο συχνές και πιο έντονες περιόδους κατάθλιψης που τον έκλειναν στον εαυτό του και τον ωθούσαν σε μοναχικά ταξίδια και περιπλανήσεις.

2. Μαθαίνουμε από τη βιογραφία κάτι που βέβαια το ξέραμε και από άλλες δημοσιευμένες πηγές, αλλά τώρα πιο εμπεριστατωμένα και εκτενέστερα, ότι ο Ζέμπαλντ δεν ήταν πάντα ένας μελαγχολικός και κλειστός ή κατηφής χαρακτήρας. Συχνά ήταν χαρούμενος, αστείος ή ακόμη και παιχνιδιάρης. Και μπορούσε να είναι φιλικός και αξιαγάπητος, αλλά και συχνά απροσδόκητα πικρόχολος, επιθετικός και επικριτικός. Η Angier δίνει μεγάλη σημασία στο ψυχολογικό υπόβαθρο και τις ψυχολογικές διαστάσεις της συμπεριφοράς του Ζέμπαλντ προς φίλους και συνεργάτες. Προσωπικά όμως δεν πείθομαι από τις περιγραφές και τις αναλύσεις της, τα ψυχογραφήματά της. Ούτε υπερβολικές βρίσκω τις συμπεριφορές και τις διαθέσεις του Ζέμπαλντ ούτε κάποιο ρόλο έχουν παίξει στη συγγραφή των βιβλίων του, τουλάχιστον κάποιον άμεσο ρόλο ή κάποιον που η ίδια έχει μπορέσει να εμπεδώσει. Μάλιστα η Angier καταλήγει και μόνη της στο συμπέρασμα ότι ο Ζέμπαλντ ήταν απλά ένας πολύ ευαίσθητος άνθρωπος, και στην ευαισθησία αυτή οφείλουμε τον τρόπο με τον οποίο έχει προσεγγίσει τόσο τους χαρακτήρες των κειμένων του, όσο και τα γεγονότα στα οποία αυτοί συμμετέχουν.

3. Κατά τον ίδιο τον Ζέμπαλντ σημείο σταθμός της σχέσης του με τη χώρα του και τον ίδιο του τον εαυτό υπήρξε η προβολή της ταινίας του Billy Wilder Death Mills όταν πλησίαζε τα δεκαοχτώ του χρόνια. Τότε δέχτηκε το σοκ της ολοσχερούς επίγνωσης του τι έπραξαν οι Ναζί κατά των εβραίων. Βέβαια, όπως τονίζει η Angier αυτό «δεν ήταν αλήθεια, αφού υπήρξε το πιο κρίσιμο σημείο των συγκρούσεών του με τον πατέρα και των συζητήσεών του με τους φίλους του για χρόνια». Ιδιαίτερα η τραυματική σχέση του Ζέμπαλντ με τον πατέρα του, ο οποίος υπηρέτησε στον γερμανικό στρατό κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούσε πάντα πηγή άγχους και προβλημάτων. Έτσι ήταν και αυτό ένα από τα πολλά ψέματα, μαθαίνουμε από τις μαρτυρίες που καταγράφει η Angier, που για ανεξήγητο λόγο συνήθιζε να λέει ο Ζέμπαλντ. Και αυτό συνέβαινε και κατά τα ανήσυχα νεανικά του χρόνια και κατά τα πιο νηφάλια, όταν είχε γίνει γνωστός σαν συγγραφέας, όταν είχε πια δημιουργήσει τον ήρεμο αισθητικό του κόσμο.

4. Την ανεξήγητη για μας ηθική στάση του Ζέμπαλντ περιπλέκει και κάτι άλλο που διαβάζουμε στη βιογραφία του: Συχνά είτε αλλοίωνε τις φιλολογικές πηγές στα θεωρητικά του κείμενα είτε αδιαφορούσε να τις αναφέρει είτε απαξίωνε γενικά ορθογραφικούς και συντακτικούς κανόνες. Μαζί με τα ψέματα ίσως και η στάση αυτή να ήταν μέρος της συχνής σύρρευσης του πραγματικού με το μη πραγματικό στη ζωή του, της απόστασης που ήθελε να κρατά από αυτή, της φυγής του από αυτή.

5. Το πιο σημαντικό όμως που μας αποκαλύπτεται, ίσως από τις καλύτερες συνεισφορές του βιβλίου, είναι η σχέση στα κείμενα του Ζέμπαλντ ανάμεσα στη μυθοπλασία και την πραγματικότητα από την οποία εκκινούν. Η έρευνα της Angier δείχνει πόσο και πώς ο Ζέμπαλντ χρησιμοποίησε και συχνά εκμεταλλεύτηκε εμπειρίες και μνήμες υπαρκτών προσώπων για να πλάσει τα δικά του στα κείμενά του, δίχως όμως να αναφέρει ή να σέβεται τις πηγές του. Κάποιοι το δέχτηκαν αυτό, κάποιοι δεν του το συγχώρεσαν. Οι περιγραφές της Angier, οι οποίες στηρίζονται σε συνεντεύξεις με την οικογένεια και φίλους του Ζέμπαλντ, είναι πολύτιμες κυρίως για τον τρόπο που διαφωτίζουν την πλευρά αυτή του περιεχομένου των κειμένων. Η αισθητική των κειμένων βέβαια παραμένει πάντα ένα άλλο και, στην περίπτωσή μας, εντελώς διαφορετικό θέμα. Η ίδια ακριβώς ρευστότητα μεταξύ αλήθειας και ψεύδους αφορά και πολλές από τις φωτογραφίες σε όλες του τις λογοτεχνικές αφηγήσεις: Δηλαδή δεν είναι πάντα αυτές που ο Ζέμπαλντ αναφέρει ή που το κείμενο μάς αφήνει να πιστέψουμε. Όπως γράφει η Carole Angier «αυτό υπονομεύει» την τεχνική και την αντίληψη που δημιουργεί ότι διαβάζουμε για ένα τεκμηριωμένο ιστορικό γεγονός.

6. Θα πρέπει οπωσδήποτε να πούμε ότι με «οικογένεια» στη βιογραφία εννοείται κυρίως η αδελφή του Ζέμπαλντ, με την οποία είχε την πιο στενή σχέση. Η γυναίκα του και η κόρη του δεν δέχτηκαν να συμμετέχουν ούτε να παραχωρήσουν πρόσβαση στην αλληλογραφία του συγγραφέα και στα αρχεία τους ούτε να επιτρέψουν να χρησιμοποιηθούν παραθέματα από τα κείμενά του. Δεν μαθαίνουμε τους λόγους. Ίσως απλά και μόνο να ήθελαν να προστατεύσουν την προσωπική τους ζωή, όπως ακριβώς έκανε ο ίδιος ο Ζέμπαλντ όσο ζούσε. Η Angier σέβεται αυτή τη στάση και είναι διακριτική όταν γράφει για την οικογένειά του και για την ερωτική του ζωή. Η στενή σχέση του Ζέμπαλντ με τη Marie, μια από τις αποκαλύψεις της βιογραφίας, περιγράφεται ως «φιλία». Και ίσως να ήταν αυτό και μόνο. Πάντως δίχως τις μαρτυρίες των δικών του δεν μπορούμε να ισχυριστούμε, όπως κάνει η Angier, ότι η «αγάπη δεν ήταν ένα επιτυχές μέρος της ζωής» του Ζέμπαλντ. Πόσο όμως μπορεί να ενδιαφέρει αυτό εμάς;

7. Έτσι και μετά την ανάγνωση της πολυσέλιδης βιογραφίας η ζωή του Ζέμπαλντ παραμένει ένα μυστήριο, όπως ακριβώς φαίνεται να επιθυμούσε και ο ίδιος. Ίσως περιστασιακά έλεγε ψέματα επειδή έπληττε και αναζητούσε μια πιο ανεξερεύνητη ζωή από αυτή που ζούσε ή απολάμβανε μια μορφή φυγής καθώς ίσως ένιωθε φυλακισμένος στην πραγματικότητα της στιγμής εκείνης. Και μήπως δεν ήταν η διαρκής φυγή ένα μεγάλο μέρος της ζωής του και των κειμένων του. Δεν είναι ένα είδος φυγής οι φωτογραφίες στα κείμενά του, ασπρόμαυρες μάλιστα, ώστε να δείχνουν καλύτερα τις αποστάσεις ή και τα κενά μέσα στο χρόνο. Δεν είναι η αισθητική του μια μορφή τελετουργίας της φυγής; Της αναζήτησης μέσω της φυγής;

8. Παραμένει το μεγάλο ζήτημα, το πιο όμορφο και ως αποτέλεσμα και ως ένα για πάντα ενεργά αναπάντητο μυστήριο: Ο τρόπος που έγραφε, το αφηγηματικό του ύφος. Το καταφύγιό του ως φυγή. Ο Ζέμπαλντ δημιούργησε τη δική του σύνθετη και ωστόσο τόσο φυσική πραγματικότητα. Μέσα εκεί (όπως μέσα στην ιδιωτικότητα του σπιτιού του στο Poringland, το οποίο αναπαλαίωσε με τα χέρα του, προφανώς μαζί με τη γυναίκα του) παραμένει ανέγγιχτος να αιωρείται λίγο ή πολύ πάνω από τη γη και σαν άγγελος της ιστορίας, γαλήνιος ωστόσο και στοχαστικός, περιπατητικός, να προχωρά μπροστά κοιτώντας προς τα πίσω.