Από τη στιγμή που το θέατρο είναι μέρος της κοινωνίας, είναι ταυτόχρονα και μέρος των αλλαγών και των προκλήσεων που φέρνει ο χρόνος. Η αλλαγή δεν πρέπει να φοβίζει, όπως και η πρόκληση. Αυτό που πρέπει να φοβίζει είναι η άρνησή τους. Το μάθημα της ιστορίας είναι σαφές: το θέατρο προοδεύει και μεγαλουργεί όταν δοκιμάζεται, όταν προκαλείται. Και αυτή τη στιγμή το θέατρο, τουλάχιστο του Δυτικού κόσμου, βρίσκεται μέσα σε ένα ακόμη απροσδιόριστο τούνελ δοκιμής αλλά και δοκιμασίας, σε μια δύσκολη συνθήκη Work-in-progress, όπου καλείται να δει ξανά τον εαυτό του στον καθρέφτη, να δει τα συστατικά του υλικά, τη γενικότερη ποιητική και αισθητική του σε σχέση με τις διαγραφόμενες αλλαγές, να ξανασκεφτεί την έννοια της ζωντανής του παρουσίας και να σκεφτεί τρόπους οικονομικής επιβίωσης μέσα σε μια αγορά που έχει αναγάγει την κατανάλωση σε φετίχ. Να δει τα εργαλεία και τις επικοινωνιακές στρατηγικές του, τις διεθνείς του συνεργασίες και ενέργειες, την πράσινή του μετάβαση, τη θέση του στην κοινωνία και τον ρόλο του ως μέσο ψυχαγωγίας και δημοκρατικής παιδείας. Να ξανασκεφτεί τις ιεραρχίες του, τις εργασιακές σχέσεις και συνθήκες που διαμορφώνονται, την ψυχική υγεία του ανθρώπινου δυναμικού του, βεβαίως την πολιτική του φυσιογνωμία μέσα σε ένα κόσμο όπου λίγοι πλουτίζουν και πάρα πολλοί φτωχαίνουν, σε ένα κόσμο όπου έχουν συσκοτιστεί πλέον οι δρόμοι που οδηγούν στην αλήθεια, σε ένα κόσμο ομοιωμάτων και περίεργων εργαλειοποιήσεων των sοcial media, δηλαδή να στοχαστεί ξανά επάνω τις σχέσεις του με το κοινό στο οποίο απευθύνεται και κυρίως το νεανικό και μεταπανδημικό.
Με δυο λόγια, το θέατρο καλείται περίπου να ξαναγράψει βασικά κεφάλαια από το βιβλίο της Γένεσής
του, να μας συστηθεί αισθητικά, επικοινωνιακά, εργασιακά και πολιτικά, με άλλους τρόπους, όπου, είτε αρέσει είτε όχι, ρυθμιστικό ρόλο θα έχει πλέον η δυναμική της υψηλής τεχνολογίας. Μια τεράστια πρόκληση που κανείς δεν μπορεί και δεν πρέπει να αγνοήσει, αλλά και που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με απόλυτη βεβαιότητα πόσο βαθύ και ανθεκτικό αποτύπωμα θα αφήσει στο θέατρο και τον άνθρωπο. Το βέβαιο είναι ότι θα επηρεάσει τα πάντα.
Στο δικό μου μυαλό η τεχνολογία είναι η ναυαρχίδα όλων των προκλήσεων, γι’ αυτό και την επέλεξα ως την αφετηρία του κειμένου που ακολουθεί, παρ’ όλο που δεν είμαι ειδικός στο θέμα-- εξού και το ότι περιορίζομαι σε ορισμένες μόνο προφανείς επισημάνσεις. Είμαι βέβαιος ότι οι πιο ειδικοί θα έχουν πολύ περισσότερα να σχολιάσουν.
1η Πρόκληση : Ψηφιακή ετοιμότητα
Χρειάστηκαν δυόμισι χιλιάδες χρόνια για να φτάσουμε από τη ρήση του σοφιστή Πρωταγόρα παν μέτρο ο άνθρωπος (μέτρο πραγμάτων άνθρωπος) στη ρήση της εποχής μας, παν μέτρο η τεχνολογία. Σε αυτή τη συνάντηση θεάτρου και υψηλής τεχνολογίας όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοικτά. Προφανώς, δεν ωφελεί ο πανικός, αλλά ούτε και η υπερβολική αισιοδοξία. Υπάρχουν συν και πλην.[1]
Ήδη πολλά από τα πλεονεκτήματα της τεχνολογίας (Digital Integration) τα απολαμβάνει το θέατρο (και ο θεατής) εδώ και χρόνια. Ανάμεσά τους θα μπορούσαμε να αναφέρουμε:
―Τη δυνατότητα αγοράς εισιτηρίου διαδικτυακά, επιλογή που συμβάλει, μεταξύ άλλων, στον περιορισμό της περιβαλλοντικά επιβαρυντικής μετακίνησης, όπως και στον περιορισμό χρήσης χαρτιού και φυσικά των εξόδων του θεάτρου.
― Τη δυνατότητα online οικονομικής στήριξης ενός θιάσου από τον κόσμο, το «πλήθος, χωρίς τη συμμετοχή παραδοσιακών χρηματοπιστωτικών διαμεσολαβητών (Crowd funding).
―Την ευκολότερη, ταχύτερη και οικονομικότερη διακίνηση του διαφημιστικού υλικού μιας παράστασης ή μιας δράσης, μέσα από newsletters, videos, promo trailers, παρακάμπτοντας τους διαμεσολαβητές.
―Τη μεγαλύτερη διασπορά. Τα θεατρικά νέα πλέον φτάνουν μέσω του διαδικτύου παντού και σε περιοχές που ενδεχομένως δεν έχουν δει ποτέ θέατρο, διευρύνοντας έτσι τον όγκο του κοινού.
―Η εμπειρία της πανδημίας έδειξε ότι το live streaming δεν είναι τόσο καταστροφικό, όπως αντιμετωπίστηκε στην αρχή. Λειτουργεί και ευεργετικά, καθώς διευκολύνει, μεταξύ άλλων, τη θεατρική προσβασιμότητα (Accessibility) για άτομα που είτε για λόγους οικονομικούς είτε υγείας είτε χώρου διαμονής είτε ωρών εργασίας δεν μπορούν να παρακολουθήσουν παραστάσεις. Ήτοι, βοηθά στην παράκαμψη φυσικών εμποδίων και άλλων περιορισμών, ενισχύοντας έτσι την συμπεριληπτικότητά του.
―Ενεργοποιεί τη φαντασία στην εξεύρεση αποτελεσματικών λύσεων σε διάφορα ζητήματα.
―Δίνει τη δυνατότητα πειραματισμού μέσω της δημιουργίας νέων καλλιτεχνικών υβριδικών μορφών.
―Βοηθά στη διεύρυνση και τον εμπλουτισμό των χωροχρονικών προδιαγραφών μιας παράστασης μέσα από τον περίτεχνο συνδυασμό πραγματικών και εικονικών κόσμων.
―Βοηθά στη δημιουργία εικονικού διαδραστικού περιβάλλοντος που επιτρέπει στο κοινό να εμπλακεί με το θέαμα ή να επηρεάσει την εξέλιξη της ιστορίας σε πραγματικό χρόνο, δραστηριότητα που δημιουργεί μια πιο προσωπική εμπειρία, συσκοτίζοντας τη διαχωριστή γραμμή ανάμεσα στον θεατή και το θέαμα.
― Βοηθά επίσης μέσω μιας αυτόματα ρυθμιζόμενης φωτιστικής παρτιτούρας στη δημιουργία της επιθυμητής σκηνικής ατμόσφαιρας.
―Όπως βοηθά και στην παραγωγή πολύ καλύτερης ακουστικής μέσω προηγμένων συστημάτων ήχου.
―Παρέχει τη δυνατότητα ελέγχου της ποιότητας καθώς επιδέχεται διαρκώς βελτιώσεις (στα σκηνικά μιας παράστασης, στον φωτισμό λ.χ.).
―Βοηθά μέσω της επαγγελματικής βιντεοσκόπησης μιας παράστασης στη δημιουργία ενός αρχείου υψηλής ποιότητας, απόλυτα χρήσιμου για τους μελλοντικούς μελετητές. Όπως δίνει και τη δυνατότητα σε όλο το φεστιβαλικό κύκλωμα να επιλέξει παραστάσεις από ένα ευρύτατο φάσμα αποθηκευμένων (βιντεο)παραστάσεων.
―Επίσης, περιορίζει τις περιβαλλοντικά επιβαρυντικές μετακινήσεις των συντελεστών (αφού πολλές συναντήσεις μπορούν να γίνουν διαδικτυακά).
―Όπως περιορίζει και τα έξοδα παραγωγής και συντήρησης. Η κατασκευή ενός σκηνικού στην Αμερική, λ.χ., πριν από την πανδημία κόστιζε πέντε φορές περισσότερο σε σύγκριση με σήμερα.
―Βοηθά στον υποτιτλισμό όπως και στη διερμηνεία στη νοηματική γλώσσα, εμπλουτίζοντας έτσι το εύρος του κοινού.
―Ειδικά η δυναμική είσοδος της τεχνητής νοημοσύνης και η σχέση που αναπτύσσει με την ανθρώπινη ευφυία είναι καθοριστικής σημασίας γιατί επηρεάζει εντέλει τα πάντα:
1. Περιεχόμενο έργου και κειμένου παράστασης
2. Εντοπισμό επιτελεστικών δυνατοτήτων και νέων τάσεων,
3. Ενάλυση δεδομένων (metadata) από τα κοινωνικά δίκτυα,
4. Πρόβλεψη πώς μπορεί να κινηθεί στην αγορά μια παράσταση,
5. Ψηφιακή σκηνοθεσία και σχεδιασμός: Οι σκηνοθέτες και οι σκηνογράφοι μπορούν να χρησιμοποιούν λογισμικά για να σχεδιάσουν και να οργανώσουν παραστάσεις με μεγαλύτερη ακρίβεια.
Όπως δείχνουν πρόσφατες μελέτες, οι θίασοι με επαρκή αξιοποίηση της τεχνολογίας παρουσιάζουν αποδόσεις κατά πολύ μεγαλύτερες από θιάσους που δεν έχουν καλές επιδόσεις στον τομέα.
Ο αντίλογος
Όμως, εξίσου σημαντικό για μια σύγχρονη θεατρική διεύθυνση είναι να γνωρίζει το ίδιο καλά και τα μειονεκτήματα της τεχνολογίας. Δεν είναι ένας κόσμος αγγελικά πλασμένος. Και μια τέχνη ευαίσθητη για τα κοινά, όπως το θέατρο, οφείλει να είναι πολύ προσεκτική πόσο χώρο παραχωρεί στην τεχνολογία. Για παράδειγμα:
―Η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας ενδέχεται να συρρικνώσει κατά πολύ την εμπειρία του ζωντανού θεάματος.
―Η τεχνολογία μπορεί να μειώνει σε ορισμένους τομείς το κόστος παραγωγής, όμως και εδώ υπάρχει ο κίνδυνος αυτός που επενδύει τα περισσότερα στην τεχνολογία να κερδίζει και να μονοπωλεί.
―Η αγορά προηγμένων τεχνολογιών (holograms, augmented reality, πολύπλοκοι φωτισμοί κ.λπ) κοστίζει πολύ, κάτι που μπορεί να είναι απαγορευτικό για μικρά ή ανεξάρτητα και οικονομικά ευάλωτα σχήματα. Όπως αποκλείονται και όσοι δεν έχουν καλή γνώση της τεχνολογίας.
―Το θέατρο διαφέρει από τον κινηματογράφο ή τα video games. Η υπερβολική χρήση τεχνολογίας μπορεί να αλλοιώσει τον χαρακτήρα του.
―Η σκηνική δράση μπορεί να επισκιαστεί, κοινώς να «καπελωθεί», από εντυπωσιακά οπτικά εφέ, αφήνοντας ελάχιστο χώρο για το κείμενο να ακουστεί και να εκτιμηθεί.
―Το ίδιο και με την υποκριτική. Αν η προσοχή στραφεί αποκλειστικά στην τεχνολογία, οι ερμηνείες των ηθοποιών περνούν σε δεύτερη μοίρα.
―Ακόμη: Όταν η τεχνολογία δεν χρησιμοποιείται σωστά και με μέτρο, το κοινό μπορεί να αισθανθεί αποξενωμένο μέσα στο χάος των εφέ, χάνοντας έτσι τη σύνδεσή του με την ουσία του έργου.
―Το live steaming ως λύση, πέρα από τα όποια θετικά στοιχεία αναφέραμε, μπορεί να διαμορφώσει έναν άλλο τύπο θεατή, έναν τηλεθεατή (téléspectateur) με διαφορετικές απόψεις περί ζωντανού θεάματος, διάδρασης κ.λπ.
―Η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας απειλεί με υποβάθμιση έως και εξαφάνιση του ανθρώπινου παράγοντα, μετατρέποντας το θέατρο σε χώρο μαζικής παραγωγής και εμπορίου εις βάρος της καλλιτεχνικής αποστολής του.
―Επίσης: Η ανεξέλεγκτη χρήση της τεχνολογίας περιορίζει την αυτονομία της τέχνης, μέσα από την ανάπτυξη μηχανισμών ελέγχου, όπως είναι η πίεση που μπορεί να ασκήσει ώστε τα θέατρα να ακολουθούν μηχανιστικά αλγόριθμους, που σημαίνει να μην έχουν την ικανότητα να αναγνωρίζουν ποιότητες, ατμόσφαιρες, συναισθήματα, το βάθος της σκέψης του δημιουργού κ.λπ.
―Συνέπεια των παραπάνω είναι η ομογενοποίηση, υπό την έννοια ότι οι αλγόριθμοι όπως είναι προγραμματισμένοι δείχνουν προτίμηση σε συγκεκριμένα είδη, θεάματα και αφηγηματικές δομές, πράγμα που περιορίζει το εύρος της καινοτομίας και του πειραματισμού συρρικνώνοντας τα πάντα σε κάτι προβλέψιμο, όπως είναι η επαναφορά στερεότυπων, προκαταλήψεων, κλισέ κ.λπ.
―Ακόμη: η τεχνητή νοημοσύνη για την ώρα ναι μεν βοηθά στην προετοιμασία μιας παράστασης, όπως είπαμε πιο πάνω, όμως όσο πιο πολύ πολιορκεί τον άνθρωπο άλλο τόσο θα περιορίζει τις αρμοδιότητες των δραματουργών και των επιμελητών κειμένων, τον ρόλο των σκηνογράφων, των φωτιστών κ.λπ.
―Στα αρνητικά θα μπορούσε κανείς να αναφέρει τη δυνατότητα της τεχνητής νοημοσύνης να δημιουργεί ρεαλιστικά deepfakes, δηλαδή κακόβουλα βίντεο τα οποία αντικαθιστούν με απόλυτη ακρίβεια το πρόσωπο και τη φωνή ενός ηθοποιού ή πολιτικού κ.λπ. με αυτό ενός άλλου ανθρώπου, με στόχο να εξαπατήσουν και να χειραγωγήσουν το κοινό, αφήνοντάς το να πιστεύει ότι πρόκειται για μία αληθινή παρουσίαση του εικονιζόμενου. Δεν έχουν καμιά σχέση με τα κατά κανόνα χιουμοριστικά “face swapping”, λ.χ., που προσφέρουν διάφορες εφαρμογές. Είναι μια πιο προχωρημένη εκδοχή των fake news, γι’ αυτό απαιτείται προσοχή.
Καταλήγοντας: Το θέατρο δεν πρέπει να γίνει προπαγανδιστής της Big Tech. Όσοι έχουν επενδύσει στην τεχνολογία την κάνουν να φαντάζει πολύ ενδιαφέρουσα, cool, φιλική, ακόμη και όμορφη. Και είναι λογικό. Είναι το εμπόρευμά τους. Και θα κάνουν το παν να μας γοητεύσουν. Όμως, πρέπει να διερωτηθούμε μεταξύ άλλων, και μαζί και το θέατρο που η δουλειά του είναι η κριτική σκέψη: Ποιος αποκομίζει τελικά κέρδη μέσα από τις τεχνολογίες και τα ολοένα και πιο προηγμένα και ταχύτερα μοντέλα τους; Ποια κουλτούρα προωθούν; Και σε βάρος ποιων; Γιατί αυτές οι τρομακτικές ταχύτητες; Ποιους εξυπηρετούν και γιατί;
Ας είμαστε λοιπόν ξεκάθαροι προς αποφυγή παρερμηνειών: η τεχνολογία, σε οποιαδήποτε μορφή της, όταν χρησιμοποιείται σωστά, προσεκτικά και με μέτρο είναι μέγα πλεονέκτημα, ευεργετεί, όμως καλό είναι να έχουμε πάντοτε κατά νου ότι, ειδικά στο θέατρο, που είναι άλλωστε και το θέμα μας, η τεχνολογία δεν κατασκευάζεται για να βοηθήσει τους καλλιτέχνες που το υπηρετούν, αλλά πιο πολύ για να τους αντικαταστήσει ή τουλάχιστον να τους περάσει από θέση κυρίαρχη σε θέση υποτακτικού. Και μπορεί πολύ εύκολα να το πετύχει γιατί ακριβώς κουβαλά μαζί της πολλά θέλγητρα, που γοητεύουν και παρασύρουν τους χρήστες. Για παράδειγμα:
1: επιταχύνει τη διαδικασία της δημιουργίας. Άλλωστε βιώνουμε την εποχή ταχύτητας. Η υπομονή ολοένα και λιγοστεύει. Οπότε, γιατί να θεωρήσουμε ως δεδομένο ότι δεν θα αγγίξει και το θέατρο αυτή η νοοτροπία; Οι γρήγορες και διόλου κοπιαστικές λύσεις-προκάτ πάντοτε θέλγουν.
2: Άμεσα σχετικό με το παραπάνω. Προσφέρει τη δυνατότητα παράκαμψης όλης της επίπονης προεργασίας που απαιτεί ένα έργο τέχνης . Οδηγεί κατευθείαν στο αποτέλεσμα. Και, το πιο σημαντικό:
3: απαλλάσσει τον χρήστη από την όποια ευθύνη έχει απέναντι στο αποτέλεσμα, κατά πόσο είναι ρηχό, αδιάφορο, ανόητο, ανακυκλωμένο κ.λπ. Ουδείς λογοδοτεί. Και αυτό βολεύει πάρα πολλούς.
Με δυο λόγια: η τεχνολογία, από τη στιγμή που της επιτρέπεται να λειτουργεί από θέση κυρίαρχη, αφαιρεί από τον άνθρωπο-καλλιτέχνη αυτό που νιώθει όταν δημιουργεί και που δεν είναι άλλο από το αίσθημα της ευθύνης, της απόλαυσης και της ανταμοιβής, ακόμη και όταν τον δυσκολεύει ή ίσως επειδή ακριβώς τον δυσκολεύει.
Σε κάθε περίπτωση, πέρα από τις όποιες θετικές και αρνητικές επιπτώσεις που έχει, και που θα συνεχίσει να έχει στη διαμόρφωση της ποιητικής του θεάτρου, της οντολογίας του, της υποκριτικής και της επικοινωνίας του, η τεχνολογία με τους ασύλληπτους ρυθμούς που αναπτύσσεται μοιραία θα αλλάξει ριζικά και τις εργασιακές σχέσεις, καθώς επίσης και την έννοια της ειδικότητας. Ήδη βλέπουμε ότι ολοένα και περισσότερο πυκνώνει η παρουσία στον χώρο ατόμων που δεν έχουν τη γνώριμη θεατρική παιδεία, είναι ωστόσο καλοί γνώστες των δυνατοτήτων αναπαραγωγής εικόνων και φαντασιώσεων μέσω της τεχνολογίας, Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που αυτή τη στιγμή οι ειδικότητες που έχουν ζήτηση στο θέατρο αφορούν τα social media, digital marketing, web development, data analytics και cybersecurity/privacy/data handling.
Όλα αυτά αποτελούν μια τεράστια πρόκληση για το θέατρο που διαμορφώνεται από δω και πέρα. Το κατά πόσο αυτό θα αποδειχτεί μια ευλογία ή μια κατάρα εξαρτάται, επαναλαμβάνω, από τον ίδιο τον άνθρωπο/καλλιτέχνη, κατά πόσο γνωρίζει τι ακριβώς ζητά από την τεχνολογία και κυρίως πού θέτει τα όρια.
2η Πρόκληση: Η κοινότητα, πού είναι και τι είναι;
Το θέατρο, ως παράγωγο και αναπόσπαστο κομμάτι της εξελικτικής πορείας της πόλης (ή της κοινότητας), πάντοτε αντανακλούσε τις δομές, την πολιτική και οικονομική της πραγματικότητα. Δηλαδή με τον τρόπο και τη λειτουργία του (ανα)παρήγαγε την αστική εμπειρία και κατά συνέπεια την ίδια την πόλη/κοινότητα. Η βασική διαφορά της εποχής μας με προγενέστερες εποχές έγκειται στο ότι η παγκοσμιοποίηση με τις διασπορικές της τάσεις έχει αλλάξει πολλά από τα γνώριμα συμπεράσματα που αφορούν τη λέξη κοινότητα.
Η παραδοσιακή εικόνα της κοινότητας —μια μικρή, τοπικά προσδιορισμένη ομάδα ανθρώπων με κοινές αξίες, παραδόσεις και πρόσωπο με πρόσωπο σχέσεις— δεν αρκεί πλέον για να περιγράψει τις σύγχρονες μορφές κοινωνικής συνύπαρξης. Η σύγχρονη κοινότητα είναι μια ρευστή μορφή κοινωνικής οργάνωσης, που δεν περιορίζεται σε φυσικά ή θρησκευτικά ή φυλετικά όρια. Το σημειώνω αυτό, γιατί έχει πολύ μεγάλη σημασία, καθώς αφορά άμεσα στον τρόπο που οι θίασοι και πολύ περισσότερο τα μεγάλα Εθνικά/Κρατικά θέατρα, οργανώνονται, διαμορφώνουν το ρεπερτόριό τους και την επικοινωνιακή πολιτική τους. Η διαμορφωμένη ή έστω υποψιασμένη άποψη για την κοινότητα στην οποία απευθύνονται, είναι προαπαιτούμενο για τη σωστή τους λειτουργία. Οπότε κάποια βασικά ερωτήματα, γενικά και πιο ειδικά, επιβάλλεται να αντιμετωπιστούν. Για παράδειγμα:
―Τι είναι για ένα θέατρο η κοινότητα πέρα από φυσικός χώρος (οικιστήριο);
―Η γεωγραφική εγγύτητα είναι προαπαιτούμενο μιας σύγχρονης κοινότητας;
―Ποιες είναι οι αξίες της, τα ήθη, τα έθιμα, οι ανάγκες της; Τι την απαρτίζει πολιτισμικά;
―Και τι γίνεται με μια ψηφιακή/διαδικτυακή κοινότητα, δηλαδή με την απουσία γεωγραφικών και πολιτιστικών ορίων;
―Πώς φαντάζονται την κοινότητα τα θέατρα, πέρα από το εξειδικευμένο γούστο της καλλιτεχνικής τους επιτροπής ή της καλλιτεχνικής τους διεύθυνσης;
―Τι σημαίνει για τα θέατρα συμμετοχή της κοινότητας; Και πώς; Και με ποιους; Και με τι στόχο; Πώς την αντιλαμβάνονται αυτή τη συμμετοχή: ευκαιριακή, προσωρινή, άρα ελάχιστα ή καθόλου δεσμευτική; Ή μήπως συνεχή και σταθερή;
―Μπορεί το θέατρο να αναδείξει τις κοινοτικές διαφορές και τις ομοιότητες, με άλλα λόγια, να αναδείξει τον πολύ σύνθετο τρόπο συνύπαρξης των μελών της, χωρίς «εντός» και «εκτός», «όμοιους» και «άλλους»; Και πώς;
―Η ομοιογένεια είναι προϋπόθεση ύπαρξης μιας κοινότητας; Και εάν όχι, τι σημαίνει το αντίθετό της, η ετερογένεια;
―Σε μια ετερογενή κοινότητα υπάρχει η αίσθηση του ανήκειν ή όχι;
―Πώς η κοινότητα φιλοξενεί (ή αποβάλλει) τη διαφορά και πώς το διαχειρίζονται αυτό τα θέατρα, και δη τα εθνικά;
―Οι ηθικές σχέσεις είναι αναγκαίες για την ύπαρξη της κοινότητας;
―Η κοινότητα προϋποθέτει και αίσθημα συλλογικού πνεύματος (communality);
―Τι είναι καλύτερο, μια κοινότητα πολιτών ή ιθαγένειες χωρίς κοινότητα;
―Μήπως τελικά η κοινότητα είναι μια φαντασιακή κατασκευή ή μια «κατασκευή» σε διαδικασία μόνιμης μετάλλαξης, άρα κατά βάση «άπιαστη»;
Τα σημειώνω όλα αυτά, εν πολλοίς γνώριμα ερωτήματα, για να καταλήξω στην απλή σκέψη που λέει ότι όταν ένα θέατρο απευθύνεται σε μία ή σε περισσότερες κοινότητες πρέπει αφενός να έχει μια καλά διαμορφωμένη εικόνα σε ποιους απευθύνεται και αφετέρου να δείχνει ότι πραγματικά νοιάζεται και δεν το κάνει από ρεπερτοριακή ή μοδάτη ή ευκαιριακή ή οικονομική υποχρέωση (που είναι συνήθως η πάγια τακτική).
Τούτο σημαίνει ότι το θέατρο που θέλει να βρίσκεται κοντά στις πολυπλόκαμες και ομολογουμένως δυσπερίγραπτες εξελίξεις των καιρών μας πρέπει να αντιμετωπίζει το κοινό και την κοινότητά του ως μια κινούμενη άμμος, που ποτέ δεν ακινητοποιείται. Ως μια έννοια χωρίς σταθερό κέντρο. Η σύγχρονη κοινότητα, σε αντίθεση με τη σταθερή παραδοσιακή κοινότητα, είναι μια ρευστή, «έκ-κεντρη» πραγματικότητα, πολύμορφη και συχνά ελέω τεχνολογίας, αποϋλοποιημένη και επιφυλακτική απέναντι στη λογική των συμπερασμάτων. Τούτο σημαίνει πως και το θέατρο οφείλει να μετακινείται διαρκώς και με ταχύτητα, να αναζητά και να ενημερώνεται και σε επίπεδο δραματικών έργων, υλικών, σκηνοθετικών προτάσεων, προσδοκιών και εργασιακών συνθηκών, ώστε να κρατά τον δίαυλο επικοινωνίας με την κοινότητα ζωντανό και γόνιμο. Αυτονόητο, όχι όμως εύκολο. Και αυτό με φέρνει στην επόμενη απόλυτα σχετική με τα παραπάνω πρόκληση.
3η Πρόκληση: ο «άπιστος» και surprise-proof θεατής
Το μοντέλο του company man, δηλαδή του υπάλληλου ή του θεατή που παρέμενε πιστός για όλη του τη ζωή σε μια εταιρεία ή ένα θίασο ή ακόμη και σε μια κοινότητα, έχει παρέλθει. Οι πολίτες λιγοστεύουν και πολλαπλασιάζονται οι κοσμοπολίτες-νομάδες του πραγματικού όσο και διαδικτυακού χώρου. Μέσα από αυτές τις νέες χωρικότητες (και χρονικότητες) προκύπτουν, και θα συνεχίσουν να προκύπτουν ακόμη πιο έντονα, οι νέοι θεατές, οι free lancers, με άλλες απόψεις γύρω από έννοιες όπως τόπος, σύνορα, φύλα, χρώμα, πίστη, συμμετοχή, διαπολιτισμικότητα, διοίκηση, ακόμη και θέατρο (ζωντανό και μη). Νομάδες που εκτίθενται διαρκώς σε άλλους πολιτισμούς , σε άλλες νοοτροπίες, προσδοκίες και ταχύτητες. Όλοι αυτοί ναι μεν δηλώνουν πολίτες μιας κοινότητας, όμως επί της ουσίας είναι «κοσμο-πολίτες», δηλαδή άτομα σε μια διαρκή χωροχρονική μετακίνηση και επανατοποθέτηση. Είτε βιωματικά είτε διαδικτυακά έχουν μάθει να συνομιλούν με την παγκόσμια κουλτούρα αλλάζοντας γρήγορα παραστάσεις, αναζητώντας την εμπειρία εκεί όπου μπορούν να βιώσουν τη μεγαλύτερη απόλαυση.
Από τα γραφεία τουρισμού μέχρι τα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, όλα είναι στημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να θέλξουν τον νέο πελάτη, τον καταναλωτή εμπειριών. Ιδίως στο διαδίκτυο, οι προσφερόμενες εναλλακτικές πηγές από το streaming digital content μέχρι την καθαρά εμπορική ψυχαγωγία, είναι πάρα πολλές και όλες στοχευμένες. Πλέον μιλάμε για μάρκετινγκ εμπειριών (συναισθημάτων, σκέψης, δράσης, κ.λπ) και όχι υπηρεσιών και προϊόντων όπως ήταν παλιά.
Με τα ψηφιακά δεδομένα στην κατοχή των ενδιαφερόμενων εταιρειών, οι χρήστες του διαδικτύου (και δυνάμει θαμώνες των θεατρικών αιθουσών) βομβαρδίζονται καθημερινά από μηνύματα που τους ζητούν περισσότερη συμμετοχή, δηλαδή περισσότερες αγορές με αντίτιμο μεγαλύτερες και πιο «εξωτικές» ή ξεχωριστές απολαύσεις. Όλες αυτές οι ψηφιακές «επιθέσεις» αποσκοπούν στην καλλιέργεια μιας ιδιαίτερης μορφής πίστη στο προϊόν που πουλάνε.[2]
Αυτή η έκθεση σε πληθώρα ερεθισμάτων και προτάσεων έχει δημιουργήσει μια νέα γενιά καταναλωτών θεαμάτων (και εμπειριών) που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει surprise proof, δηλαδή μια γενιά που δεν ξαφνιάζεται εύκολα ούτε δηλώνει εύκολα πιστή σε κάτι. Και αυτό αποτελεί τεράστια πρόκληση για το θέατρο του 21ου
αιώνα, καθώς καλείται να βρει τρόπους ώστε να ανοίξει νέους, καινοτόμους δρόμους επικοινωνίας και διαλόγου τόσο με το κοινό της Generation Z , όπως αποκαλείται, αλλά γενικά και με τον κόσμο της κοινότητας όπου εδρεύει καθώς και με τις χιλιάδες πολυταξιδεμένους κοσμοπολίτες της, ώστε να τους προσφέρει την ξεχωριστή ποιοτική καλλιτεχνική εμπειρία που θα κάνει τη διαφορά, εκείνη την εμπειρία που θα τους κάνει να αισθανθούν ότι το θέατρο απευθύνεται σε αυτούς προσωπικά, τους αφορά.
Οι του μάρκετινγκ ονομάζουν αυτή την επικοινωνία με το κοινό, πελατοκεντρική προσέγγιση (Consumer-Centricity policy),[3] η οποία μπορεί να ακούγεται σχετικά εύκολη, όμως δεν είναι καθόλου έτσι. Θέλει πολύ καλό σχεδιασμό και φυσικά σωστό μάρκετινγκ. Και αυτό με φέρνει στην επόμενη πρόκληση.
4η Πρόκληση: μάρκετινγκ και μεταμοντέρνα αγορά
Η νέα οικονομία, σε συνδυασμό με τη διαδικτυακή κουλτούρα, έχουν δημιουργήσει έναν ασφυκτικό κλοιό γύρω από το θέατρο, τις εργασιακές σχέσεις και τις συνθήκες που το διέπουν, σπρώχνοντάς το ολοένα και πιο κοντά στη λογική του ευπώλητου προϊόντος. Η ανταγωνιστική λογική της νεοφιλελεύθερης αγοράς λέει πως παντού πρέπει να υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Το αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής είναι γνωστό: μικρός αριθμός νικητών και μεγάλος αριθμός ηττημένων.
Ως έχει η κατάσταση, πιο πολύ μετράνε τα νούμερα (οι απτές επιδόσεις) παρά το θέμα, το περιεχόμενο ή ο ανθρώπινος παράγοντας. Το software υποχωρεί μπροστά στο hardware. Και το θέατρο οφείλει να σταθεί δυναμικά απέναντι σε αυτή τη φιλοσοφία και στο κλίμα φετιχοποίησης την κατανάλωσης, ένα κλίμα που αντιμετωπίζει τους πολίτες/πελάτες σαν μηχανήματα ATM, ένα κλίμα που πιέζει το θέατρο να εγκαταλείψει τις όποιες άμυνές του σε αναζήτηση θεατρόφιλων και να κάνει μάρκετινγκ το αξίωμα που λέει: στον πολίτη μαθαίνουμε να αγοράζει θέατρο και όχι να παρακολουθεί. Όμως, αυτή η μεθόδευση μπορεί ενδεχομένως να ταιριάζει σε έναν πωλητή αυτοκινήτων, δεν είναι τρόπος να αποκτήσει το θέατρο πιστούς φίλους. Έργο του θεάτρου είναι πρωτίστως να μάθει στον πολίτη να παρακολουθεί, που σημαίνει να μάθει στον πολίτη να σκέφτεται κριτικά. Και για να το πετύχει αυτό δεν αρκεί να εστιάζει μόνο στις στρατηγικές μάρκετινγκ που αναφέραμε. Απαιτείται πρωτίστως μια βασική και λειτουργική φιλοσοφία μάρκετινγκ. Και ερωτήματα όπως τα παρακάτω έχουν να κάνουν με αυτή τη φιλοσοφία. Για παράδειγμα, γιατί επιλέγει αυτό το κοινό και όχι κάποιο άλλο; Τι έχει κατά νου; Τι έχει να προσφέρει ως θίασος σε αυτό το κοινό; Και κυρίως, τι κοινό επιθυμεί να έχει στην πλατεία: ένα κοινό χειραφετημένων θεατών ή την κοινότητα ως ένα συλλογικό σώμα; Και τέλος, πώς φιλοδοξεί να κινηθεί ανάμεσα στην αλήθεια των γεγονότων και το συναίσθημα που προκαλούν τα γεγονότα, ώστε να κερδίσει αυτό το επιθυμητό κοινό; Δηλαδή, πώς σχεδιάζει να διανύσει την απόσταση ανάμεσα στην πραγματικότητα που βιώνει το κοινό και τις Μετά-αλήθειες που τη συνοδεύουν; Που σημαίνει, πώς διοχετεύει τις δικές του ξεχωριστές αλήθειες στην αγορά της κοινότητας;
Με άλλα λόγια, στόχος ενός σύγχρονου και χρήσιμου θεατρικού μάρκετινγκ είναι να σφυρηλατήσει συνθήκες όπου θα κυριαρχούν ως βασικά στοιχεία η συναισθηματική σύνδεση με την κοινότητα, η εμπιστοσύνη, οι κοινές αξίες, η ανταποδοτικότητα και η ετοιμότητα αλλαγής. Δηλαδή, επιβάλλεται η μετακίνηση από το διπολικό μοντέλο κατανάλωσης που λέει απευθυνόμαστε με ένα προϊόν (εν προκειμένω ένα θέαμα) στον πελάτη, το αγοράζει, το χειροκροτεί (ή όχι) και μετά αγοράζει καινούριο, σε κάτι πιο αμοιβαίο, αυθόρμητο, προσωπικό και διαδραστικό. Τούτο σημαίνει ότι το θέατρο πρέπει να μάθει πώς να επικοινωνεί με τον καταναλωτή-θεατή πέρα από το γεγονός ότι κάτι του πουλάει, δηλαδή του παραδίδει την αξία που ζητά με βάση τα χρήματα που πλήρωσε. Υπάρχει και η άλλη πλευρά του νομίσματος: η αξία που ο θίασος θέλει να πάρει από τον πελάτη-θεατή. Αυτό απαιτεί ένα επικοινωνιακό μοντέλο που να βασίζεται στο κτίσιμο δεσμών σχεδιασμένων γύρω από τα ενδιαφέροντα πομπών και δεκτών και όχι δεσμών βασισμένων αποκλειστικά στην οικονομική συνδιαλλαγή. Και αυτό, όπως σημειώνεται πιο πάνω, προϋποθέτει ένα καθαρό όραμα ως προς τον ρόλο που έχει ιέσει για τον εαυτό του κάθε θίασος στον χώρο του. Τι μορφή θεάματος θέλει να προσφέρει και τι εμπειρίες ώστε να ενισχυθούν οι δεσμοί με την κοινότητα; Τι σχέσεις θέλει να καλλιεργήσει ώστε να ενισχύσει το εκπαιδευτικό και κοινωνικό του έργο;[4]
Συμπέρασμα: Η έξυπνη επικοινωνία, λοιπόν είναι αυτή που συνομιλεί με το κοινό στοχαστικά, συμπεριληπτικά, με έγνοια, γνώση, ειλικρίνεια, καθαρότητα και κυρίως χωρίς διάθεση χειραγώγησης: Leading with Purpose, Not Patronage, συμβουλεύουν οι ειδικοί του μάρκετινγκ. Που σημαίνει: Εγκατάλειψη των γνώριμων σχέσεων οικονομικής συναλλαγής (transactional relationships) και στροφή σε σχέσεις πιο φιλικές, πολυσχιδείς, πολυεπίπεδες, χαλαρές, κοινωνικές και εκπαιδευτικές που επιτρέπουν και στα μέλη της κοινότητας να ορίσουν σε ένα βαθμό τις σχέσεις που επιθυμούν να έχουν με το θέατρο, και παράλληλα να καλλιεργήσουν το γούστο τους.
Όλα αυτά φυσικά για να γίνουν πραγματικότητα απαιτούν και ένα ανάλογο μοντέλο θεατρικής ηγεσίας. Και αυτό μας φέρνει στην επόμενη πολύ μεγάλη πρόκληση που αφορά την καλλιτεχνική διεύθυνση, την οποία θα εξετάσουμε μαζί με άλλες προκλήσεις στο Β’ μέρος του άρθρου που θα δημοσιευτεί στο επόμενο τεύχος του Χάρτη.
[1] Για μια εκτενέστερη ανάλυση των αλλαγών που έχει προκαλέσει η υψηλή τεχνολογία στον χώρο της ψυχαγωγίας, βλ. Bharat Dhiman, «A Paradigm Shift in the Entertainment Industry in the Digital Age: A Critical Review,» SSOAR, 2023. Επίσης, Α. Β. Albarran, S. M. Chan-Olmsted, & M. O. Wirth, eds., Handbook of Media Management and Economics. Routledge, 2018.
[2] Οι ειδικοί στο μάρκετινγκ απομονώνουν και φέρνουν ως παράδειγμα διάφορα είδη σύγχρονης «πίστης», όπως:
―η αδρανοποιημένη πίστη (inertia loyalty), όταν αισθάνεται ο πελάτης ότι δεν έχει εναλλακτική ή καλύτερη ή πιο συμφέρουσα λύση ή ελκυστική πρόταση, όπως συμβαίνει με μια εταιρεία που εμφανίζεται στην αφορά ως η πιο φτηνή ή με κάποιο σπάνιο εμπόρευμα ή όπως συμβαίνει με μια παράσταση που προωθείται στην αγορά ως πολύ ιδιαίτερη ή πάρα πολύ ακριβή κ.λπ. Αυτή η επιλογή καλλιεργεί μια μορφή πίστης, όμως είναι μια πίστη πολύ ευάλωτη, γιατί εύκολα βρίσκει ανταγωνιστές έτοιμους να προσφέρουν ακόμη πιο φτηνές τιμές ή ακόμη πιο ιδιαίτερες παραστάσεις κ.λπ.
―η εμπορευματική πίστη
(mercenary loyalty), διαμορφώνεται από αγαθά που εμφανίζονται στην αγορά ως προσφορά, πχ. εκπτωτικά κουπόνια των σούπερμαρκετ ή το frequent flyer programme γι’ αυτούς που ταξιδεύουν πολύ ή όπως είναι η προσφορά δωρεάν εισιτηρίων για μια παράσταση, εφόσον κάποιος συμμετάσχει σε ένα διαγωνισμό κ.λπ. Και αυτή η μορφή πίστης λειτουργεί εντός συγκεκριμένων χρονικών ορίων. Όσο διαρκεί η προσφορά.
―η αληθινή πίστη (True loyalty), εκεί όπου υπάρχει συναισθηματική σύνδεση με το αντικείμενο, εμπιστοσύνη, κοινές αξίες, ανταποδοτικότητα που οδηγεί τους πελάτες να απορρίπτουν άλλες ανταγωνιστικές προσφορές.
―τέλος η πίστη καλτ
(Cult loyalty), όταν ένας πελάτης ταυτίζεται έντονα με ένα brand (που μπορεί να είναι και κάποιο θεατρικό σχήμα), οπότε αισθάνεται πως αν επιλέξει κάποιο άλλο προδίδει βαθύτερες αξίες του. Έτσι παραμένει, ενισχύοντας την ομάδα ομοϊδεατών. Για περισσότερα βλ. Timi Garai, “Customer Loyalty Framework: More on Inertia, Mercenary, Cult & True Loyalty,» Flowbox (https://getflowbox.com/blog/customer-retention/)
[3] Για περισσότερα βλ. Heather Wintermantel, «How to Create a Customer-centric Strategy in 2025,» Zendesk Blog, February 24, 2025. (https://www.zendesk.com/blog/customer-centric-business/). Επίσης: Dennis Shiao, “How to Create a Customer-centric Strategy for your Business,” Super Office, 26 March 2025. (https://www.superoffice.com/blog/how-to-create-a-customer-centric-strategy/)
[4] Για παράδειγμα, ένας από τους τρόπους μεγαλύτερης εμπλοκής του κοινού που συστήνουν οι ειδικοί του μάρκετινγκ είναι η στρατηγική ενίσχυσης/αξιοποίησης του εκτοπίσματος της επωνυμίας ενός χώρου, ενός κτίσματος, μιας εμπειρίας κ.λπ. (Sharpening Brand Strategy). Π.χ., μια παράσταση σε ένα πολύ γνωστό χώρο που κουβαλά μια ιστορία ή σε ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο που επίσης σημαίνει κάτι το ιδιαίτερο για τον κόσμο ή σε μια πολυσυζητημένη ιστορία.
Μια άλλη επιλογή που συστήνουν είναι η διεύρυνση της άμεσης συμμετοχής (Expanding Direct Involvement) που αφορά άτομα που
θέλουν να αξιοποιήσουν την ευκαιρία ώστε να εμπλακούν προσωπικά στο έργο του θιάσου, άτομα που αγκαλιάζουν τις αξίες του θιάσου και παράλληλα λειτουργούν και ως πρεσβευτές των αξιών της κοινότητας.
Υπάρχει ακόμη η στρατηγική ενδυνάμωσης των σχέσεων κοινού και θιάσου (Leveraging Affiliation Opportunities), επιλογή που κινείται πέρα από την απλή πώληση του εισιτηρίου. Πώς ο κόσμος της κοινότητας έμπρακτα δείχνει ότι ταυτίζεται με τις προσπάθειες του θιάσου, ακόμη κι αν δεν μπορούν να παρακολουθούν συστηματικά τις παραστάσεις; Εδώ θα μπορούσε να λειτουργήσει και ένα πρόγραμμα με χαμηλότερες τιμές για όλη τη σεζόν ως πακέτο ή όπως κάνει ο θίασος της Α. Μνουσκίν Cirque du Soleil, με το πρόγραμμα «Free Club Cirque program» που προσφέρει, πέρα από ειδικές τιμές, ελεύθερη πρόσβαση σε πολλές δράσεις της ομάδας, διοχετεύει νέα, εκπαιδευτικές πληροφορίες κ.λπ.
Τέλος, με τη χρήση της τεχνολογίας μπορεί να καλλιεργηθούν διαδραστικές εμπειρίες, που επίσης μπορούν να εμπλέξουν το κοινό με νέους τρόπους, πυροδοτώντας έτσι την περιέργεια και το ενδιαφέρον του (ιδίως των νέων). Για περισσότερα βλ. μεταξύ άλλων: Charles B. Matson, “Optimizing Audience Interaction,” Medium, March 23, 2025 (https://medium.com/@gkc4afc5ny... ). Επίσης, Catsy, “Digital Brand Experience: 10 Key Steps for Optimization.”( https://catsy.com/blog/digital-brand-experience/)