Στις 7 Ιουλίου του 2008, καλεσμένοι από την Ηρώ Μακρή και τον Δημήτρη Νόλλα να περάσουμε λίγες μέρες μαζί τους στο εξοχικό τους στη Σκόπελο, ο Θανάσης Βαλτινός κι εγώ επιπλέαμε στο ίδιο σημείο εντελώς μόνοι μας εκείνη τη μεσημεριανή ώρα στα ανοιχτά βαθιά νερά του Λουτρακίου κάτω από το χωριό Γλώσσα για δύο ώρες, συζητώντας στην περιορισμένη σκιά από τα ψάθινα πλατύγυρα καπέλα μας. Τελικά κατάφερα να πείσω τον Θανάση να λάβει, υπό όρους, μέρος στο συνέδριο που οργάνωνα στη Σουηδία ως ένας από τους κύριους ομιλητές. Βγήκαμε στη στεριά, σκουπιστήκαμε, ντυθήκαμε, ήπιαμε καφέ και νερό στην αυλή ενός άδειου καφενείου και μόλις νιώσαμε ότι είχαμε ξεκουραστεί κάπως ο Θανάσης, ο γεννημένος το 1931, είπε ότι, αν θυμάται καλά, υπάρχει ένα πέτρινο μονοπάτι που ξεκινά κάπου εδώ κοντά, να το πάρουμε και θα μας βγάλει ίσια ψηλά στο χωριό. Είναι απότομο, σχεδόν κατακόρυφο, αλλά ίσως είναι και σκιερό. Σηκωθήκαμε και ψάχνοντας την άκρη του μονοπατιού ο Θανάσης ανέφερε κοφτά, κάνοντας μικρές παύσεις στον ρυθμό των βημάτων μας (ως δεινός περιπατητής και στοχαστής συγχρόνως), τα είτε βίαια είτε αργοσάλευτα ρήγματα του τρόμου και τα ίχνη του που διαπερνούν κάθε στιγμή της ζωής και με ελάχιστες λέξεις μίλησε για τη σωτήρια περιπέτεια της οικογένειας Λεών, την οποία στη γερμανική κατοχή, μαζί με άλλες, είχε κρύψει ο Γιώργος «Σωτήρης Μητζελιώτης», ο «παλαιός πρόεδρος της Γλώσσας Σκοπέλου» σε «μικρές καλύβες», του χωριού, και για το «κουνούπι» που περιγράφει στο διήγημα «Επείγουσα ανάγκη ελέου»: «Τριών ετών, με λιγνά ποδαράκια.» (σ. 113)

Βρήκαμε γρήγορα τη μισοκρυμμένη σε ροδόδεντρα και γιασεμιά άκρη και ανεβήκαμε με ρυθμό ζωντανό και σταθερό τις λίγες εκατοντάδες μέτρα του κακοσυντηρημένου μονοπατιού χωρίς να σταματάμε, παρά τη μεγάλη εκείνη την ώρα ζέστη και την προηγούμενη θαλασσινή μας άσκηση. Περίπου στη μέση της διαδρομής ο Θανάσης θέλησε να διαπραγματευτεί και πάλι τους όρους της συμμετοχής του στο συνέδριο. Και ο λόγος ήταν ένας, και μου τον είχε εξηγήσει από την πρώτη στιγμή που του ζήτησα να λάβει μέρος, ότι δηλαδή τα Αγγλικά του, η γλώσσα του διεθνούς συνεδρίου, δεν ήταν τόσο καλά, δεν τα είχε εμπιστοσύνη. Εντάξει, εγώ ξέρω ότι είναι καλά, σ’ έχω ακούσει πολλές φορές να τα μιλάς με επακριβή ευχέρεια. Μιλάς όπως γράφεις, και έτσι η γλώσσα σου εξαρτάται από τη συμπαγία, το μάγμα των μεστών και απεριττόλεκτων εκφράσεών σου, όχι από πολύλογη δεινότητα. Με άκουγε όπως πάντα στις περιπτώσεις αυτές, χωρίς να ακούει, χωρίς να μετατοπίζεται, χωρίς να ενδιαφέρεται να μετακινηθεί από αυτό που πιστεύει. Δείχνει όμως συγκεντρωμένο σεβασμό σε όποια γνώμη θεωρεί ότι είναι σοβαρή και καίρια. Συμφωνώ πλήρως, του λέω, με την πρότασή σου, να μοιραστείς τη συζήτηση με τη γνώστρια του έργου σου Πηνελόπη Παπαηλία (αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, συγγραφέας μεταξύ άλλων των κειμένων Genres of Recollection: Archival Poetics and Modern Greece, Palgrave Macmillan 2005, και «Δίνοντας φωνή στη Δεξιά; Η ποιητική και πολιτική της μαρτυρίας στην Ορθοκωστά» [μτφρ. Ιουλία Πεντάζου] Νέα Εστία 1802, Ιούλιος-Αύγουστος 2007, 173-197). Θα ετοιμάσω ένα κείμενο όταν επιστρέψω στην Αθήνα, απαντά με το που, καθόλου ξέπνοοι, ανεβαίνουμε και το τελευταίο σκαλί.

Το γενικό θέμα του συνεδρίου ήταν «Γράφοντας σε μια μετα-ντεριντιανή εποχή» και είχε στόχο να συζητήσει τη σχέση της γραφής με τον λόγο, και ιδιαίτερα με έναν λόγο που πηγάζει από την κατάφαση και παράγει κατάφαση: «Έχουμε ή πρόκειται ποτέ να φτάσουμε στο μέλλον για το οποίο έχει γράψει ο Ζακ Ντεριντά; Μπορούμε να σκεφτόμαστε, να γράφουμε και να ενεργούμε καταφατικά, πέρα ​​από το «αρνητικό κίνημα» - το «ούτε-ούτε» - από το οποίο εξαρτιόταν ακόμη και ο Ντεριντά;» Και: «Το συνέδριο θα ασχοληθεί με αυτά και παρόμοια ερωτήματα και καλωσορίζουμε προτάσεις που συζητούν εάν η σκέψη, η γραφή και οι δημιουργικές μορφές ή πρακτικές (με ή χωρίς τη βοήθεια της αποδόμησης) έχουν ή δεν έχουν καταφέρει να μας δώσουν θεωρίες, μυθιστορήματα, ποιήματα, δράματα, ταινίες ή τέχνη που χρησιμοποιούν τον λόγο χωρίς να κάνουν χρήση της βίας που αποτελεί συστατικό μέρος του.» (Η πλήρης ανακοίνωση του συνεδρίου βρίσκεται εδώ.

Ύστερα από μερικές μέρες του έστειλα μια σειρά από σκέψεις και ερωτήσεις πάνω στο θέμα του συνεδρίου που σκέφτηκα ότι ίσως θα τον κατατόπιζαν.

Αγαπητέ Θανάση,
σου στέλνω τις λίγες σκέψεις που νομίζω συνοψίζουν το θέμα. Ο τίτλος που είχαμε συζητήσει και που τελικά μπήκε είναι Unanticipated Reversals: History, Language, Literature, Απρόσμενες αντιστροφές: Ιστορία, γλώσσα, λογοτεχνία.
Αυτό που επιδιώκω με το συνέδριο είναι να φανεί μια γραφή που δεν είναι μόνο κριτική (δουλεύοντας έτσι με τη βοήθεια της άρνησης), που έχει περάσει από την κριτική (ιδεολογιών, μεταφυσικής, κλειστών δομών, ταυτοτήτων, ορισμών κλπ) σε μια καταφατική, ενεργή, διευρυντικά δημιουργική και άμεση προσφορά, έχοντας ωστόσο πάντα υπόψη της την κριτική και τα αποτελέσματά της (γι’ αυτό κάνω λόγο, στο κείμενό μου για σένα και αλλού, για τραγική συνείδηση) [«Εδώ μπροστά μας», Νέα Εστία 1802, 103-111]. Η Ορθοκωστά και πολλά άλλα κείμενά σου κάνουν ήδη αυτή την προσφορά, ενέχουν την κριτική, αλλά είναι ήδη πράξεις άμεσης κατάφασης.

Κάποια σημεία για συζήτηση:

1. Γιατί αυτός ο τίτλος, τι σημαίνει Αντιστροφές (γιατί πληθυντικός), γιατί είναι απρόσμενες, πώς εννοείται η ιστορία εδώ, καθώς και η γλώσσα και η λογοτεχνία.
2. Ποια ήταν η άποψη για την ιστορία στην Ελλάδα πριν από την Ορθοκωστά και ποια μετά. Τι ρόλο έπαιξε το έργο τέχνης στην αποκατάσταση αν όχι της αλήθειας τουλάχιστον της στάσης προς την ιστορική αλήθεια. Ποια ήταν και ποια είναι η αλήθεια αυτή, οι αλήθειες αυτές.
3. Τι ρόλο παίζει η ιστορική αλήθεια στη δημιουργία αισθητικής, ενός έργου τέχνης, όπως είναι η Ορθοκωστά. Μπορούμε να μιλάμε για αλήθεια όταν μιλάμε για έργο τέχνης.
4. Ποια η δύναμη του έργου τέχνης σε σχέση με την ιστορία από την οποία αντλεί και την ιστορική στιγμή κατά την οποία γράφτηκε. Θα μπορούσε η Ορθοκωστά να είχε γραφτεί αμέσως μετά τα γεγονότα που αφηγείται; Εδώ έχω κατά νου και την κριτική που δέχτηκε ο ΝτεΛίλο για το τελευταίο του βιβλίο, Falling Man. Τα γεγονότα της Νέας Υόρκης είναι τόσο φρέσκα, σύμφωνα με μερικούς κριτικούς, που τα κάνουν πιο δυνατά από κάθε προσπάθεια αισθητικής αναπαραγωγής τους. Βέβαια η Ορθοκωστά φέρνει στο φως το κρυμμένο, κάνει δηλαδή κάτι εντελώς διαφορετικό, εξού και η Ανατροπή. Όμως η χρονική απόσταση παίζει κάποιο ρόλο; Η Ορθοκωστά τη χρειάζεται για να την καταργήσει, κάνοντας παρόντα αυτά που ήθελαν πολλοί να ομολογήσουν, να μαρτυρήσουν. Και μάλιστα μέσα από ομολογίες, μαρτυρίες. Λες και η προφορικότητα πιο δυναμικά αναιρεί την απόσταση του χρόνου. Έτσι αντί για γραπτά ντοκουμέντα, κείμενα αρχείων στη σκόνη του χρόνου, η αμεσότητα την παρουσίας, της φωνής (η υλικότητα της φωνής), του υποκειμένου (η πολλαπλότητα του) που αφηγείται. Η χρονική απόσταση γίνεται παρούσα στιγμή. (Παραδείγματα/αποσπάσματα από το βιβλίο.)
5. Πώς συλλέχτηκε και δουλεύτηκε το γλωσσικό υλικό. Πώς άλλαξε για να γίνει λογοτεχνία. (Παραδείγματα/αποσπάσματα από το βιβλίο.) Η πολυφωνία, οι πολλές οπτικές γωνίες τόσο σχετικά με τα γεγονότα όσο και με τις διάφορες παρατηρήσεις που φαινομενικά είναι εκτός γεγονότων (όπως και στο σημείο 7 παρακάτω).
6. Το έργο τέχνης τώρα αναιρεί την ιστορία, την υπερβαίνει, την υπονομεύει, ή την υπογραμμίζει, την υποθάλπει, την αποκαθιστά πιο αποτελεσματικά από την ιστορική διατριβή;
7. Η λογοτεχνία με την αισθητική της δύναμη διευρύνει και καταφάσκει την ίδια την ύπαρξη. (Παραδείγματα/αποσπάσματα εδώ από το βιβλίο, όπου λέγονται πράγματα που δεν έχουν άμεση σχέση με τα τραγικά γεγονότα.)
8. Η παρουσία του συγγραφέα στην Ορθοκωστά (όπως άλλωστε και σε πολλά άλλα κείμενα), η ανεξαρτησία του, καθώς και η ανεξαρτησία του κειμένου και του αναγνώστη. Η δημιουργία στο πλαίσιο της απελευθέρωσης της σχέσης συγγραφέα και κειμένου, ιστορίας και λογοτεχνίας, διαχρονικού και σύγχρονου, εγώ και άλλων, ορθού και μη ορθού (στις ηθικές προκαταλήψεις, αλλά και στις αισθητικές επιλογές, όπως το μέγεθος των κεφαλαίων ή του τι λέγεται εκεί).
9. Η δύναμη της τραγικής γνώσης (και της κάθαρσης…) (αναφέρεσαι στο τραγικό στη σελ. 21 στη Νέα Εστία [«Πρόθεσή μου είναι να γίνει διακριτό το τραγικό στοιχείο εκείνης της σύρραξης»]) μέσω της αισθητικής, αλλά και αντίστροφα.

Αυτά μπόρεσα να συνοψίσω τώρα, αλλά στη συνέχεια σίγουρα θα φτάσουμε και σε άλλα. Πάντως εδώ υπάρχει νομίζω υλικό για ένα κείμενο 45 λεπτών (δέκα, δεκαπέντε σελίδων). Και για τη συζήτησή μας κατόπιν. Αυτή δεν θα ξεπεράσει τα δέκα λεπτά.

Ο Βαλτινός ανταποκρίθηκε με το κείμενο το οποίο παρουσιάζουμε εδώ ακριβώς όπως το έλαβα τότε, ώστε να διατηρείται αναλλοίωτη η αποφασιστική, τολμηρή παρουσία του συγγραφέα σε αυτό, και στο οποίο δίνω τίτλο μια φράση από την κατακλείδα του: «Η ιστορία γράφεται με γεγονότα, η λογοτεχνία με λέξεις.»

Στη Γλώσσα, σε ένα σημείο της επαρχιακής οδού Σκοπέλου Λουτρακίου με θέα τη θάλασσα συνόψισα και πάλι αυτό που περιγράφω στο μικρό βιβλίο μου με τα μικροφωτοδοκίμια, Θανάσης Βαλτινός – Ήλοι, ελιές, λέξεις, ήλιος:

Περπατώντας με τον Θανάση Βαλτινό περπατώ μαζί με την ιστορία, τη συνείδηση της παρουσίας της. Μεταφέρομαι από τη μια στιγμή στην άλλη χωρίς μεταφορές, όπως στα κείμενά του. Ο Θανάσης Βαλτινός κυριολεκτεί.
Όταν μιλώ μαζί του το καταλαβαίνω αυτό και από τον τρόπο που τονίζει κάποιες συλλαβές, από το πώς επιμηκύνει συγκεκριμένα φωνήεντα σε επιλεγμένες περιστάσεις. Όταν ξεχνώ την ιστορία αφήνομαι στο τώρα της, στο παρόν, αυτό που θα γίνει, που γίνεται, που έχει ήδη γίνει ιστορία. Ο Βαλτινός βαδίζει αποφασιστικά και ήρεμα ως η ιστορικοποίηση της στιγμής, παρευρίσκομαι στη γένεση του γεγονότος. (Σαιξπηρικόν 2017, 9.)

Ο λόγος του Βαλτινού έχει την ορμή της αμεσότητας, της διαχρονικότητας και της μελλοντικότητας της στιγμής μέσα του, την ορμή της φωνής του, της διάθεσής του, της κίνησης του σώματός του, του βάθους της μνήμης του, της μετακοσμητικής στάσης του στον κόσμο. Ο Βαλτινός μιλά και βαδίζει, κατευθύνεται και απευθύνεται σε ένα εμπρός, ανοίγει και εισδύει συγχρόνως στην επόμενη στιγμή. Το τραγικό των συγκρούσεων που περιγράφει το μετατρέπει σε τραγική συνείδηση που καταφάσκει χάρη στην ανοιχτότητα της επερχόμενης στιγμής:

Αποφασιστικά και δίχως πρόθεση άλλη απ’ αυτό που εξαρχής καθιστά πασιφανές. Ούτε επιθετικά. Κάθε άλλο, μια απλή, ευθύβολη ευθύτητα. Ή υπόθεση: όλα εξελίσσονται εδώ τη στιγμή αυτή, και την επόμενη πάλι εδώ, ρητά και με τη στέρεη βεβαιότητα της τραγικής επίγνωσης. Όλα όσα έχουν ήδη διηθηθεί και συμπυκνωθεί, και έχουν καταλήξει στη στιγμή αυτή εδώ, στη σταθερή αλλά σε κίνηση πάντα στάση που δημιουργεί κάθε νέο βήμα. Γι’ αυτό δεν πρόκειται για κατάθεση ή παράθεση: κάθε επιλογή για το πού θα πατήσει και κάθε βήμα είναι ήδη ένα ανάπτυγμα. Το ρητό και το υπόρρητο συμπίπτουν στο ανοιχτό εδώ, στη διάχυση της παρούσας στιγμής. (Ήλοι, ελιές, λέξεις, ήλιος, 12.)

Μια τέτοια στιγμή αποτελεί το «Κεφάλαιο 45» στην Ορθοκωστά, τόσο με την ελαχιστοποιημένη μορφή του όσο και με το αίφνης αποκλίνον και κατά τον συγγραφέα ερωτικό περιεχόμενό του:

«Οι Τσιβεριώτες! Αν δεν ερχόταν η λεμονιά κοκκάρι θα φύτευαν.»

Και επιπλέον, στο κείμενο του Βαλτινού που δημοσιεύουμε εδώ διαβάζουμε:

«Η λεμονιά είναι το δέντρο που περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο χρησιμοποιείται σαν ερωτικό συμβολικό υποκατάστατο της γυναίκας. Το δημοτικό τραγούδι είναι γεμάτο με τέτοιες λεμονιές. Και το λεμόνι βεβαίως, σύμβολο της πίκρας αλλά συχνότερα του γυναικείου μαστού. Αυτή λοιπόν η λεμονιά έρχεται μέσα στο ζόφο εκείνων των σκληρών χρόνων να κουβαλήσει στους Τσιβεριώτες τον έρωτα. Να τους ορθώσει από το χαμάλικο σκύψιμο στο φύτεμα των κρεμμυδιών.»

Πολλές οι ερωτικές σκηνές και εικόνες στα κείμενα του συγγραφέα. Μια προσπάθεια να αμβλυνθεί η τραγικότητα των ιστορικών και υπαρξιακών συγκρούσεων, των εσωτερικών και εξωτερικών καταστροφών και κατακρημνίσεων, να εμφανιστεί ή έστω να υπαινιχθεί και μάλιστα κάποτε αμήχανα ή αδέξια η συχνά μελαγχολική δυνατότητα μιας κάθαρσης, μιας αγνότητας βαθιά σε σώματα και ψυχές.
Αλλά σε κάθε κείμενο του Θανάση Βαλτινού, μέσα από τα επακριβώς συνοψισμένα και διατυπωμένα γεγονότα, μέσα από τον καίριο και αιφνιδιαστικό λόγο τους, τη συγκρατημένα ορμητική λογιστική τους, μέσα από το βάρος της στιγμής που κάθε λέξη αποκαλύπτει, αναδύεται τελικά η κατάφαση μιας αδιαπραγμάτευτης καλοσύνης και μιας τρυφερής αγάπης, οι οποίες με τη μεταμόρφωση της πραγματικότητας του περιεχομένου σε αισθητικό και αισθησιακό έργο αποκτούν ακόμη αμεσότερη ισχύ.