Με την ιδιότητα του σκηνοθέτη, ο Γιουσέφ Ιμπν αλ Μασούρ σκοπεύει να ανεβάσει, στο κεντρικό θέατρο Αλ Χάμρα της Δαμασκού, τις «Βάκχες» του Ευριπίδη, μια παράσταση όπου πρόκειται να υποδυθεί τον Πενθέα. Οι πολεμικές τέχνες που δοκίμασε αρχικά στις πρόβες έμοιαζαν με χορό και όλη η περιπέτεια του Πενθέα θύμιζε κρυπτικό ερωτικό κάλεσμα. Και δεν ήθελε αυτό. Ο ποιητής λοιπόν τώρα σχεδιάζει έναν εκτενέστατο μονόλογο, που θα ενσωματώνει όλα τα χορικά και τα λόγια τους, τα υμνητικά, τα τελεστικά, τα θρηνητικά, τα εκστατικά- όλα να λέγονται δια στόματος Πενθέα:

Σε λίγο η χώρα ολόκληρη θα χορεύει,
όταν ο Βάκχος θα οδηγεί τους θιάσους
στα όρη στα όρη,
όπου προσμένει το μέγα πλήθος των γυναικών,
που τις σήκωσε από τους αργαλειούς και τις σαΐτες
ο οίστρος του Διονύσου.¹

Πώς θα φανεί άραγε στους θεατές το ασφυκτικό δωμάτιο του θεάτρου με τους τέσσερους τοίχους ― που καθένας αντηχεί διαφορετικά την κάθε του σκέψη; Πώς θα γίνουν όλα αυτά εν μέσω πολέμου; Μα, πάνω απ’ όλα, το προβάρισμα των κοστουμιών είναι η κύρια έγνοια του ποιητή. Σκεφτόταν γι’ αυτό το θέμα επί μέρες, ατελείωτες ώρες καθημερινά. Οι συμβουλές που τελικά έστειλε σε mail στον ενδυματολόγο της παράστασης είναι οι εξής: 

                        Αγαπητέ μου Σελίμ,

Δεν θα μπορούσα να φανταστώ κάτι άλλο στη σκηνή με τη μεταμφίεση. Θέλω τον Πενθέα ντυμένο με στρατιωτικά, και στην επόμενη σκηνή να φοράει περούκα με κοτσίδες και να χαριεντίζεται φιλάρεσκα στον καθρέφτη, γιατί αυτό κάνει αντίθεση με τον προορισμό του, που είναι ο Θάνατος.
Αλλιώς τι να δει ο θεατής; Τούτος δω είναι ο βασιλιάς της Θήβας, έτσι δεν είναι; Που βρίσκεται πάνω στο θρόνο του, που προσπαθεί να τον στηρίξει. Να πει και να πείσει πως η κορυφή της πολιτείας μπορεί να φέρει και τη λύτρωση.
Ως Πενθέας, θέλω η Θήβα μου να είναι μια πόλη «εγκεφαλική», χωρίς κορμί. Ο Ευριπίδης το διέβλεπε αυτό και στην Αθήνα.
Δεν σας το είπα και στο σεμινάριο, πριν αρχίσω να σκηνοθετώ, πως ήθελα να αναδειχθεί το κορμί της Θήβας; Από τη μέση και κάτω, όμως, γιατί μιλάμε εδώ για το σεξ, μιλάμε για την αίσθηση της γης, για τις μυρωδιές της και τη μυρωδιά του σπέρματος και της κοπριάς. Φυσικά ο Πενθέας (το λέει και τ’ όνομά του) δεν το θέλει αυτό: ο Πενθέας θέλει να είναι η πολιτεία του μια εξαχνωμένη, μια θεϊκή πολιτεία, σε αναφορά προς τους ουράνιους, τους ανδρικούς θεούς. Γι’ αυτό και πρέπει το κοστούμι του να είναι πολύ ανδρικό, μιλιταριστικό. Κι έπειτα, για να σοκαριστεί το κοινό, πρέπει να φορέσει τυπικό γυναικείο ένδυμα και να εκφωνήσει τον μονόλογό του.Θέλω να πω ότι το τέλος του μονολόγου μου θα πρέπει να σημαίνει και την αρχή μιας νέας εποχής. Το υποστηρίζω αρκετά έτσι όπως στο θέτω;

Περιμένω την απάντησή σου.

Γιουσέφ»

Ο Ενδυματολόγος δεν χρονοτρίβησε, ούτε δίστασε. Καθώς το σπίτι του βρισκόταν στην άλλη άκρη της Δαμασκού, ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας ήταν τα mail. Αφού μελέτησε κάθε φράση του Ιμπν αλ Μασούρ, έσπευσε να στείλει την καλοδιατυπωμένη απάντησή του μετά από λίγες ώρες:

Αγαπητέ Γιουσέφ,

Δεν θα διαφωνούσα με το κοστούμι που περιγράφεις, μόνο που σε θέλω να βγάζεις το ανδρικό ρούχο και να μένεις ολόγυμνος πάνω στη σκηνή.
Και, αφού γυμνωθείς, σε φαντάζομαι να φοράς τους βοστρύχους και να απλώνεις το ψιμύθιο, σαν να ΄ναι αυτή μια μάσκα νεκρική, σαν να υποδύεσαι, λίγο πριν πεθάνεις, τον ρόλο του βαλσαμωμένου πτώματος, ενός ανδρείκελου που θα μονολογεί, ενώ θα είναι πια έρμαιο του Διονύσου. Προτείνω να είσαι έτοιμος για το φέρετρο, και το κεφάλι σου που θα αποκοπεί να είναι ένα τρόπαιο αναμαλλιασμένο, μια παρεφθαρμένη εκδοχή της δόξας της ομιλούσης κεφαλής.
Άκουσέ με σ’ αυτό, αγαπητέ μου! Πρέπει ο Πενθέας σου να νομίζει πως από την κορφή του έλατου θα μπορεί όλα να τα παρακολουθήσει και όλα να τα κατασκοπεύσει και να τα υποσκάψει, χωρίς να συμμετάσχει στα οδυνηρά τεκταινόμενα των γυναικών.
Γι’ αυτό πρέπει ο ίδιος να είναι ζώο από τη μέση και κάτω και να πονά. Ώστε να καταλάβει, με τον πιο οδυνηρό και φρικιαστικό τρόπο, πως δεν πρέπει κανείς να περιφρονεί το 'κάτω μισό', γιατί τα πόδια θα σηκωθούν και θα εκδικηθούν το κεφάλι. Το κάτω μισό του Πενθέα πρέπει να αποκοπεί. Γιατί έτσι κι αλλιώς δεν το τίμησε αρκετά, κι έχει κι αυτό τις άγριες,τις αιμοδιψείς του θεότητες.
Καταλαβαίνεις τι εννοώ, και καταλαβαίνεις βέβαια και τις αισθητικές/ εικαστικές παραμέτρους του εγχειρήματός μας. Βασίζομαι στο έμπειρο σκηνοθετικό σου ένστικτο. Στο χέρι σου είναι να φανεί πως δεν πρόκειται για μεταμφίεση, αλλά για αλλαγή φύλου επί σκηνής- με δεδομένες τις σκηνικές συμβάσεις της κλασικής εποχής.

Σε φιλώ και περιμένω κι εγώ τη δική σου απάντηση.

Σελίμ

Ο ήλιος έχει ανατείλει εδώ και ώρες. Ο ποιητής είναι μόνος το στο φουαγιέ του θεάτρου, και δεν ενδιαφέρεται, αυτή τη στιγμή, για την ιδιότητά του του σκηνοθέτη. Κυρίως τον απασχολούν φιλοσοφικά και ποιητικά ερωτήματα.

Λένε ακόμη ότι ήρθε και κάποιος ξένος,
ένας Λυδός εξορκιστής, ένας αγύρτης·
η κόμη του ξανθοί μυρωμένοι βόστρυχοι,
στο βλέμμα του λάμπει ο πόθος της Αφροδίτης·
μέρα και νύχτα συντροφεύει νεαρές γυναίκες,
υπόσχεται την έκσταση του Βάκχου.²

Είναι ο θεός ζωντανός επί σκηνής; Και για ποιον θεό μιλάμε; Ποια είναι η πολιτεία που θέλει να αφανίσει, να καταστρέψει; Αναρωτιέται ποιο θα έπρεπε είναι το τέλος του μονολόγου του Πενθέα. Αυτό το τέλος θα είναι και ο τρόπος με τον οποίο θα διοχετευθεί επί σκηνής ο πόνος του κορμιού του, η αρχόμενη τρέλα του. Το άγχος του Ιμπν αλ Μασούρ μεγαλώνει. Ανά πάσαν στιγμή, οι σειρήνες για τους βομβαρδισμούς μπορούν να διακόψουν τις πρόβες και να τους στείλουν όλους τρεχάτους στο κοντινότερο καταφύγιο.
Όλα νομίζει πως μπορεί να τα δει ο Πενθέας, σκαρφαλωμένος στην ευλύγιστη κορυφή του έλατου. Ακόμη και το τέλος της πολιτείας.
Πώς θα αρθρωθεί σε λόγια η πεποίθηση του ποιητή ότι όλα πάνε λάθος, ότι η ανθρωπότητα έχει περιπέσει σε ασυγχώρητα λάθη; Η μόνιμη αίσθησή του είναι ότι οι λαοί ζουν σε παραίσθηση, θεωρώντας πως ανήκουν σε έθνη, ενώ ταυτόχρονα ο πόλεμος μαίνεται σε όλα τα μέτωπα. Οπότε, κάθε επιμέρους ποιητική του έξαρση, αντικρυσμένη υπό το πρίσμα του πολέμου, τον ρίχνει σε όλο και βαθύτερη μελαγχολία: κι αυτή βγαίνει πάνω στη σκηνή.
Γι’ αυτό και απαντά, με τη σειρά του, τα εξής:

Σ’ ευχαριστώ για το αναλυτικό γράμμα.

Καταρχάς σου δηλώνω πως με έπεισες, κι έπειτα το διάβασα στη Σαμίρα και συμφωνεί κι εκείνη μαζί μας. Όμως εξακολουθώ να μην καταλαβαίνω πώς νοείται ο πόνος του κάτω μισού του σώματος. Τόσες γενεές γαλουχήθηκαν -κι εμείς μαζί- να βλέπουν έναν ακάνθινο στέφανο στο κεφάλι του εγκεφαλικού θεού τους.
Οι Έλληνες δεν ήξεραν απ΄ αυτά τα πράγματα, και η δυσκολία ενός σύγχρονου κοινού συνίσταται στην προσέγγιση του ίδιου νοήματος από την ανάποδη. Νομίζω ότι η πλειοψηφία θέλει τον πόνο να αποδίδεται με κραυγές, και μάλιστα -ει δυνατόν- κραυγές που να ακούγονται play back. Ζούμε στην εποχή της Κλινικής Πόνου. Πώς να κραυγάσει το κομμένο κεφάλι του Πενθέα, πώς να γυρίσει να δει η Αγαύη τι ακριβώς κρατά: τι αποτρόπαιο τρόπαιο; Πώς να κραυγάσει ένα σώμα που βακχεύεται;

Βλέπεις ; δεν είναι τόσο απλό...

Γιουσέφ Ιμπν αλ Μασούρ

Δυο μέρες αργότερα ―η καθυστέρηση έγινε επειδή μεσολάβησαν νέοι, δριμείς βομβαρδισμοί στη Δαμασκό―  απάντησε και ο ενδυματολόγος:

         Αγαπητέ μου Γιουσέφ, σ’ ευχαριστώ για την εμπιστοσύνη,

όμως θα σου’λεγα να γίνεις λιγότερο κυριολεκτικός. Βγες λίγο από τον εαυτό σου, σου είπα ότι είναι αλλαγή φύλου, μεταμόρφωση, όχι τρανσβεστισμός. Πονάει το κορμί της Θήβας και σπαράσσεται, κι ο Πενθέας σου δεν καταλαβαίνει Χριστό πάνω στον θρόνο του, που τον κρατά με τη βία. Ποιος είναι ο φίλος του λαού και ποιος ο εχθρός του;
Αν πάλι δεν θέλεις να το δεις έτσι, πάρτο αλλιώς: πες, λόγου χάριν, ότι σου έλεγαν να διαλέξεις ανάμεσα στον πόνο της γέννας και την επίμονη ημικρανία. Τι θα διάλεγες; Αντιλαμβάνεσαι τι θέλω να πω. Σκέψου ότι ο Διόνυσος των «Βακχών» μπορεί να πάρει ό,τι πρόσωπο και όποια φωνή θέλει ― γιατί να μην μπορείς εσύ να διαλέξεις ποιος είναι ο πόνος που θα εκφράσεις; Γιατί να μην τον εκφράσεις άηχα, φερ’ ειπείν; (μιαν ιδέα σου λέω). Ναι, άηχα. Χωρίς περικοκλάδες. Με απόλυτη σιωπή.
Σε παρακαλώ, λοιπόν, μη μου μιλάς για play back! Έχουμε το κοινό στο αμφιθέατρο να ψάχνει το τραγικό εκτός πλαισίου, και το μόνο που μας μένει ως επιλογή είναι να κόψουμε το κεφάλι και να πονάει το κομμένο κεφάλι, και όχι το αφημένο σπαραγμένο κορμί. Εν ανάγκη να κραυγάζει το κομμένο κεφάλι, ρε φίλε!Πόλεμο δεν έχουμε;
Το βλέπεις αυτό μπροστά σου ως προοπτική; Θυμήσου πως δεν υπάρχει ένας τρόπος μόνο για να “μιλιέται” ένα έργο. Ο δικός σου τρόπος είναι άμεσος, ας μην το χαλάσουμε αυτό.
Είναι δική σου η τελική πινελιά.

Πιστεύω σύντομα να σταματήσουν τα πυρά και να μπορέσουμε να αρχίσουμε τις πρόβες μας.

Σελίμ

Ποιά είναι αυτή η τελική πινελιά που θα σπάσει το πλαίσιο; αναρωτιέται ο ποιητής, έντονα επηρεασμένος από την αλληλογραφία του με τον Σελίμ. Πώς αποκόπτεται η κεφαλή από τον κορμό, και πώς νοείται ο πόνος του κάτω ημίσεος του κορμιού; Πώς θα εξελιχθεί η επικίνδυνη σχέση του με τους ανθρώπους, εφόσον το έργο του θέλει να το «μιλήσει» με αυτόν τον αλλόκοτο τρόπο; Δικαιούται η τέχνη να ερεθίζει το κοινό; Κι έπειτα: να πει ή να μην πει μες στον μονόλογό του αυτό που νιώθει;

Φανερώνει ο Πενθέας το γήινο γένος του.
Εβλάστησε από τον αρχαίο δράκοντα.
Τον έσπειρε ο Εχίων ο γήινος
τέρας αγριόμορφο, όχι άνθρωπο θνητό,
γίγαντα φονικό, των θεών αντίπαλο.³

Ο Πενθέας του είναι ένα πρόσωπο προσκολλημένο σε ένα παλιό, ξεχασμένο πένθος ―η δική του τραγωδία είναι εντός πλαισίου― ενώ τώρα... τώρα ο λαός του έχει χίλιους νέους λόγους για να πενθεί.
Έξω και ψηλά από το κεφαλόσκαλο, δυο σπιθαμές πέρα απ’ τον κεντρικό δρόμο, ανταλλάσσονται πυρά. Στις νότιες συνοικίες συγκρούονται οι αντάρτες με τον κυβερνητικό στρατό.

Η Δαμασκός φλέγεται.

Οι πρόβες μάλλον δεν πρόκειται να ξεκινήσουν.

[1] Στίχοι 114-119 από τα χορικά των «Βακχών» του Ευριπίδη, στη μετάφραση του Θ. Κ. Στεφανόπουλου
[2] Στίχοι 233-238.
[3] Στίχοι 538-542.