Πρώτη συνάντηση: με τον Πεσόα – Η ενσάρκωση τού τίποτα

Πολυσύμπαν versus μονοσύμπαν

ήρεμα, ήρεμα
ημέρες περιπάτου
εξημέρωση των μεν
ήμερα δε[1]

doucement, doucement
journées de balades
adoucissement des uns
autres sans douceur[2]

rami rami atmink
diena ateis
ir nors prisijaukink
vistiek nueis[3]

manso, manso
manso passeio matutino
amansando uns
mansos enfim[4]

lightly, lightly
days of strolling
taming of these ones
but gently[5]

lightly, lightly
a walking light
lightening the ones
and lightly[6]

[1] Δ. Αγραφιώτης, ποίημα «Ναι» Κλίναμεν 0, Δεύτερη σειρά, 1990.
[2] Μετάφραση της Claire Benedetti, 2001, D. Agrafiotis, Oui, éditions de l’ Attente, Μπορντό 2004, σ. 18.
[3] Ανέκδοτη μετάφραση στα λιθουανικά του ποιήματος από τον Σ. Σουλιώτη, 2000.
[4] Μετάφραση από τον Alipio Carvalho Neto, Δ. Αγραφιώτης, «N, ao», Confraria Do Vento, Ρίο ντε Τζανέιρο 2022
[5] Δημοσθένης Αγραφιώτης και Takesada Matsutani, «Y,es» Estepa Editions, Paris 2015. Μετάφραση στα αγγλικά από τον Άγγελο Σάκκη, στα ιαπωνικά από την Ανδριανή Ψαράκη.
[6] Η μετάφραση του ποιήματος στα αγγλικά πραγματοποιήθηκε από την ομάδα των ποιητών Kate Newman, Pat Boran, Tony Curtis, Teo Dorgan, στο πλαίσιο του σεμιναρίου συλλογικής μετάφρασης, στο The Tyron Guthrie center
Ireland, στο Annagmakerring. Μετάφραση από τα ελληνικά: Δημοσθένης Αγραφιώτης και Νίκος Φωκάς. Poetry Network /3, Dedalus, Poetry Ireland, 1994.

Η μέθοδος της συλλογικής μετάφρασης αναπτύχθηκε τη δεκαετία του ΄80 από τον Bernard Noël και τον Emmanuel Hocquard στους κόλπους του Ιδρύματος Royaumont. Η μέθοδος συνίσταται στην ανάδυση ενός συλλογικού μεταφραστή, αποτελούμενου από μια ομάδα ποιητών, οι οποίοι συνοδεύουν τον καλεσμένο ποιητή σε ένα σεμινάριο μίας περίπου εβδομάδας. Ο συντονιστής του εγχειρήματος της συλλογικής μετάφρασης στο Royaumont ήταν τότε ο Rémy Hourcade, γιος του Pierre Hourcade που ήταν πολιτιστικός σύμβουλος της γαλλικής πρεσβείας στη Λισαβώνα. Εκείνη την εποχή είχε ανακαλύψει τα ποιήματα του Πεσόα και υπήρξε ο πρώτος μεταφραστής του ποιητή στη γαλλική γλώσσα. Ο Rémy Hourcade θεωρείται «πρέσβης» της μοντέρνας ποίησης της Πορτογαλίας. Έτσι, είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε, στη διάρκεια του σεμιναρίου μου στο Royaumont, το ζήτημα της ετερωνυμίας ως πολυδύναμη τακτική (manoeuvre, όπως λέγεται στον Καναδά) για την ποιητική γραφή.

Υποθέτουμε πως, όταν το ίδιο ποίημα μεταφράζεται σε διαφορετικές γλώσσες, προκύπτουν πολλαπλοί τρόποι ύπαρξης του ποιητή· δηλαδή δημιουργείται μια κατάσταση ήμι-ετερωνυμική

Lightly, lightly, ever so lightly
A wind passes so lightly
And dies away, ever so lightly
And I know not what I think
Not do I try to know*

Τα δύο παραπάνω ποιήματα δείχνουν ότι μια συνάντηση είναι εφικτή ανάμεσα στους δύο ποιητές, χάρη στη μετάφραση ενός ποιήματος σε μια γλώσσα (στα αγγλικά στην προκειμένη περίπτωση). Αυτή η συνάντηση πραγματοποιείται από μια σειρά ιδρυμάτων και εκδοτικών οίκων και με την κινητοποίηση των ποιητών-μεταφραστών. Αυτός ο τύπος ποιητικής συνάντησης είναι, πρωτίστως, μια πολιτιστική συνάντηση. Μια τέτοια (έμμεση) συνάντηση όπως περιγράφηκε προηγουμένως είναι ταυτόχρονα θαυμαστή και αβέβαιη, επιθυμητή και απρόβλεπτη.

Το άβαταρ

Μια διαφορετική συνάντησή μου με τον Πεσόα πραγματοποιήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 στη Λισαβώνα όπου βρέθηκα για ένα ποιητικό προσκύνημα. Είχα λοιπόν τότε την ευκαιρία να επισκεφθώ το σπίτι του (Μουσείο Πεσόα) και να φάω στο αγαπημένο του εστιατόριο, στο αγαπημένο του τραπέζι, μπακαλιάρο, το αγαπημένο του φαγητό. Φεύγοντας από το εστιατόριο, καθώς περιπλανιόμουν στους δρόμους της πόλης που λάτρεψε, πρόσεξα έναν άνδρα που φορούσε ένα κλασικό κοστούμι κι ένα λευκό καπέλο Παναμά. Περπατούσε κατά μήκος της αποβάθρας, με ήρεμο και σταθερό ρυθμό. Τον ακολούθησα από απόσταση και τον φωτογράφισα· μου έμοιαζε σαν μετενσάρκωση ή περισσότερο σαν άβαταρ του Πεσόα. Δεν θέλησα να του μιλήσω, για να μην καταστρέψω την ψευδαίσθηση μιας εκ του μακρόθεν συνάντησης με τον ποιητή.
Μετά την πρώτη συνάντηση με τον Πεσόα μέσω των μεταφράσεων, ένας άλλος τύπος συνάντησης συνέβη, μέσω μιας ανθρώπινης παρουσίας, ενός φαντάσματος του ποιητή Πεσσόα. Παράξενη διατάραξη του χρόνου, αιώνιο παράδοξο της παρουσίας-απουσίας.

* Μετάφραση του ποιήματος του Albero Careiro (Fernando Pessoa) από τον E. Honig στο S.M. Brown1991. Fernando Pessoa, A Little Larger Than the Entire Universe: Selected Poems, XIII.

Δεύτερη συνάντηση: με τον Bernard Koest

Ιαπωνία: Η ήρεμη διαφορά

Σκάβοντας στο μπλογκ του Bernard Koest, ανακάλυψα ότι έχει κάνει μια σειρά ασπρόμαυρων φωτογραφιών στην Ιαπωνία τη δεκαετία του 1990. Αυτό το καλλιτεχνικό εγχείρημα ήταν μέρος μιας εγκατάστασης στο πλαίσιο της «άνοιξης των ποιητών», στη Μασσαλία το 2005 · ο τίτλος του ήταν Et le départ, trop tôt, quand on n’a encore rien compris.^[1]
Αυτή η αρχαιολογική ανακάλυψη με οδήγησε να σχηματίσω την ακόλουθη υπόθεση: Το δίπολο ανησυχία / ησυχία προκύπτει κάθε φορά που προσπαθούμε να βιώσουμε, να εξερευνήσουμε, να μελετήσουμε και κυρίως να φωτογραφήσουμε την πολιτιστική διαφορά. Η περίπτωση της Ιαπωνίας είναι ένα σχεδόν ιδανικό πεδίο έρευνας της πολιτιστικής διαφοράς «μέσα απ’ τη διαφορά και πέρα απ’ αυτή», κατά τη ρήση του Claude Lévi-Strauss.
 Ο ταξιδιώτης(voyageur), και όχι ο τουρίστας, κάνει μια προσπάθεια να συλλάβει την πολιτισμική διαφορά· ο ταξιδιώτης-φωτογράφος με τον φακό του αναλαμβάνει να χτίσει μια φωτογραφική διαδρομή και δυνητικά να δημιουργήσει ένα πρωτότυπο φωτογραφικό έργο. Με άλλα λόγια, η περιπέτεια του πολιτιστικού (culturologue) φωτογράφου διακατέχεται από ένα πνεύμα : travel/art-vel, ή voyage/voy-art^[2]
Την ίδια περίοδο (1990-2000), είχα την ευκαιρία να ζήσω την ίδια περιπέτεια: να φωτογραφίσω την «ιαπωνική εξαίρεση» βγάζοντας ασπρόμαυρες φωτογραφίες αντλώντας έμπνευση από τη δουλειά του φωτογράφου Werner Bishof (1916-1954) για την Ιαπωνία. Ψάχνοντας στα φωτογραφικά αρχεία μου, παρουσιάζω εδώ μια επιλογή από φωτογραφίες που τραβήχτηκαν στην Ιαπωνία.
 Οι φωτογραφίες αυτές δείχνουν πως τα βλέμματά μας διασταυρώθηκαν πολλές φορές. Πράγμα σχεδόν μοιραίο για τον ταξιδιώτη-φωτογράφο, που διασχίζει ένα πολύ διαφορετικό γλωσσολογικό περιβάλλον (σε γραπτό και προφορικό λόγο) και περιορίζεται στους δημόσιους χώρους. Το φωτογραφίσιμο (photographiable), κατά τον François Soulages,^[3] επιβάλλεται μ’ έναν τρόπο σχεδόν αυτόματο. Απ’ όπου προκύπτουν οι συλλογικές σκηνές στους δρόμους ή στα πάρκα, λεπτομέρειες υπαίθριων καθημερινών πρακτικών, η διάρθρωση των χώρων, ο χρονικός ρυθμός, οι χειρονομίες των ανθρώπων, ξεκάθαρες ιδιαιτερότητες για τους ξένους επισκέπτες. Τα βιβλία του Château^[4] και του Doi Takeo^[5] φωτίζουν το πιθανό ή απίθανο μονοπάτι προς την Ιαπωνικότητα. Αυτά τα δύο σύνολα φωτογραφιών της Ιαπωνίας , στο πλαίσιο των δύο ιδιαίτερων καλλιτεχνικών μας πρακτικών, οδηγούν σε δύο διαφορετικούς συνδυασμούς καταστάσεων : αμοιβαιότητα, δημιουργική μύηση και αμφισβήτηση, και διασταύρωση των a priori πολιτιστικών αναφορών των δύο φωτογράφων-ταξιδιωτών. ταξιδιωτών-φωτογράφων. Συμπερασματικά, κάθε φωτογράφος εγκαθίσταται και προσαρμόζεται σ’ ένα ιδιότυπο διανοητικό στρώμα του δίπολου, ανησυχία / ησυχία.

Εν είδει ανησυχητικού κλεισίματος

Η συνάντηση με τον Πεσόα, μέσω των μεταφρασμένων ποιημάτων μας ή μέσω ενός άβαταρ δείχνει ότι η φαντασιακή πλευρά μπορεί καμιά φορά να είναι πιο δυνατή και από την πραγματική. Έτσι, οδηγεί σε μια εκδοχή του δίπολου [ησυχία / ανησυχία], διαποτισμένη από την αντιφατική νοσταλγία του τίποτα και του απείρου.
Η συνάντηση με τον Bernard Koest έγινε μέσα από τις φωτογραφίες της Ιαπωνίας και μέσω των εμπνευσμένων από τον Πεσσόα αφορισμών μου· αναδεικνύει τη διαφορά και τα όρια του φωτογραφίσιμου· πράγμα που οδηγεί σε μια άλλη εκδοχή του δίπολου [ανησυχία / ησυχία ] διαποτισμένη αυτή τη φορά από μια επιθυμία που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια πολιτιστική αναγέννηση.

[1] https: //vggbernadkoest.blogspot.com/2011/12/et-le-depart-1993-2003.html
[2] Δ. Αγραφιώτης. Εντοπίες, Κλίναμεν, Αθήνα 2020. Βιβλίο - καλλιτέχνημα του φωτογράφου σε συνεργασία με τον Alexine Levain.
[3] Francois Soulages, Esthétique de la photographie (1998), Paris, Armand Colin, 2023 – ελληνική έκδοση το 2024.
[4] D Château Une esthétique Japonaise, L’Harmattan, ouverture philosophique/Esthétique, Paris 2019.
[5] Doi Takeo, Le jeu de l’indulgence, Paris, Le Sycomore, 1982. (L’Asiathèque. Traduction: E. Dale Saunders).

________________
Το κείμενο πρωτο-δημοσιεύτηκε στο βιβλίο: François Soulages (direction), Le plurivers d’un artiste.A partir de Bernard Koest, Collection Eidos/Serie Artiste, L’ Harmattan, Παρίσι 2025, (σελίδες 53-63), με τον τίτλο:A partir du Japon et de Koest.La différence inquiétante. Μετάφραση στα ελληνικά από τη Φανή Σωφρονίδου.