Πρόσφατα παίχτηκε La voix humaine/ Η ανθρώπινη φωνή δηλαδή και πάλι σε θεατρική εκδοχή, ενώ πλείστες είναι και μουσικές-οπερατικές της εκδοχές. Και δεν ξέρεις ποια να πρωτοθαυμάσεις.
Πρόκειται για έναν θεατρικό μονόλογο που έγραψε ο Ζαν Κοκτό (1889-1963) το 1928 και τον Φεβρουάριο του 1958 ανέβηκε στην Opéra-Comique του Παρισιού υπό την διεύθυνση του Georges Prêtre, σε σκηνοθεσία και κοστούμια του συγγραφέα, με ερμηνεύτρια την Berthe Bovy. Στην Ελλάδα είχαμε δει στην Ανθρώπινη φωνή, επί κινηματογραφικής οθόνης, να σπαράσσεται η ανυπέρβλητη Άννα Μανιάνι, και πολύ αργότερα, το 1978, επί θεατρικής σκηνής, η επίσης ανυπέρβλητη Έλλη Λαμπέτη.

Η Λαμπέτη έπαιξε τον μονόλογο μαζί και άλλα δύο μονόπρακτα του Κοκτό ―τα «Ψεύτρα» και «Την έχασα»― όλα σε μετάφραση του Μάριου Πλωρίτη. Τα τρία αυτά μονόπρακτα ενταγμένα στο ίδιο θεματικό πλαίσιο έχουν χαρακτηριστεί ως οι καλύτερες ερμηνείες της Λαμπέτη. Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι το μεσογειακό ταμπεραμέντο που απαιτεί ο ρόλος και οι Μανιάνι και Λαμπέτη αποδίδουν ανυπέρβλητα την τραγικότητα που πηγάζει από τη βαθιά τους κληρονομιά και ρίζα.

Ο Κοκτό, επανέρχομαι στην Ανθρώπινη φωνή, μας δίνει έναν σπαρακτικό ερωτικό μονόλογο, μια γυναίκας, χωρίς ο τίτλος να αποκλείει και το άλλο φύλο. Στο έργο αυτό, μια γυναίκα μιλάει στο τηλέφωνο, με τον αγαπημένο της, λίγο πριν την εγκαταλείψει για να παντρευτεί μία άλλη. Τον παρακαλεί, τον εκλιπαρεί για τελευταία φορά, τι; Να μην την ξεχάσει; Να μην πάει με την άλλη στα στέκια τα δικά τους… να, να, να. Όλα αυτά τηλεφωνικά. Το ψυχρό και αδιάφορο μηχάνημα, το Telehpone, έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στον μονόλογο ―αν μη αυτό η επικοινωνία δεν θα ήταν εφικτή για την μονολογούσα ηρωίδα― και το καυτό συναίσθημά της. Ένα ψυχρό καλώδιο ενώνει δυο άκρες που η μία καίγεται και σπαράσσεται και η άλλη παραμένει ψυχρή σαν πάγος, όπως συμπεραίνουμε, γιατί αυτή, την άλλη φωνή, δεν την ακούμε, αλλά και το μήνυμα δεν βρίσκει, στην ουσία, αποδέκτη.

Τη σκυτάλη από τον θεατρικό Κοκτό παίρνει ο μουσικός Φρανσίς Πουλένκ (1899-1963), ο οποίος έδωσε την δική του οπερατική εκδοχή στην Ανθρώπινη φωνή, το 1958, συνδυάζοντας επιπλέον δύο ακόμα έργα, το The Telehpone του Gian Carlo Menoti και την ταινία του Roberto Rosselini L’Amore (1948), με την Anna Magniani, η οποία υπήρξε σύντροφος του Ροσελίνι, αλλά τον έχασε από την Ίνγκριντ Μπέργκμαν, δύο χρόνια αργότερα, όταν έσκασε το μπουρλότο του έρωτα τής Μπέργκμαν με τον Ροσελίνι, στα γυρίσματα της ταινίας Στρόμπολι / Ηφαίστειο (1950), με την Μπρέγκμαν ήδη έγκυο στο παιδί του.
Το Στρόμπολι είναι ένα νησί στο τυρρηνικό πέλαγος και ένα από τα τέσσερα ενεργά ηφαίστεια της Ιταλίας, το οποίο, τύχη αγαθή, κατά ευτυχή συγκυρία δηλαδή, τράνταξε το νησί τις μέρες των γυρισμάτων, και η λάβα του έκαψε την Μανιάνι, όπως, στον μύθο, η φωτιά του Δία έκανε στάχτη τη Σεμέλη. Τα στοιχεία της φύσης πήραν θέση στον πόλεμο του Ροσελίνι με την πρώην αγαπημένη του, τη «λύκαινα» και «εκρηκτική σαν ηφαίστειο», όπως την αποκαλούσαν, στης οποίας τα σπλάχνα, ο εγκέλαδος ξύπνησε ό,τι άγριο υπήρχε. Ο Ροσελίνι έλεγε για κείνην και τις εκρήξεις της ότι «γεννήθηκε έχοντας το συκώτι της στα δόντια». Βεβαίως και επειδή έχει ο καιρός γυρίσματα, θα έρθει και η ώρα της Μπέργκμαν να βρεθεί στον πάγκο, όταν στα γυρίσματα ενός ντοκιμαντέρ για την Ινδία, o Ροσελίνι θα ερωτευτεί τη σεναριογράφο, θα χωρίσει την Μπέργκμαν και θα παντρευτεί την Ινδή, που ήταν έγκυος και αυτή. Κάθε ταινία και αγαπημένη, κάθε ταινία και παιδί. Κάθε ταινία και νέα πρωταγωνίστρια στην καρδιά του λατίνου εραστή. Δεν ξέρουμε όμως αν και η Μπέργκμαν έπαιξε την «ανθρώπινη φωνή» ή η δική της βόρεια και ψυχρή ιδιοσυγκρασία δεν ταίριαζε με τον ρόλο.
Όλα, τηρουμένων των αναλογιών και σε ανορθόδοξη χρονολογική σειρά, ποιο πρώτο ποιο δεύτερο, συνυπάρχουν αθέατα, στον θεατρικό μονόλογο του Κοκτό: τα στοιχεία της φύσης, η σχέση των δημιουργών μεταξύ τους ―ο εκρηκτικός έρωτας της Μπέργκμαν με τον Ροσελίνι, ο εκρηκτικός χωρισμός από την Μανιάνι― και ένα πλούσιο καλλιτεχνικό διακείμενο, όλα ενορχηστρωμένα στην La voix humaine/ Η ανθρώπινη φωνή, για να αποδώσουν την κραυγή της εγκαταλελειμμένης, της προδομένης γυναίκας, στην επιφάνεια, της μάνας γης και φύσης, στο βάθος. Ο μονόλογος της ηρωίδας του Κοκτό μόνο με τις δυνάμεις της φύσης σε έξαρση μπορούν να παρομοιαστούν.

Λύνει αέρας τα στοιχεία και βροντή προσβάλλει τα βουνά
μοίρα των αθώων είσαι δική μου Μοίρα

(συνηγορούν και οι στίχοι του Οδυσσέα Ελύτη)

Ο Ζαν Κοκτό ήταν δισεγγονός του Βίκτωρος Ουγκό, μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, σκηνοθέτης και ζωγράφος, προερχόταν από μια κοινωνικά ακμαία οικογένεια που του διέθετε τα μέσα για να υπηρετήσει όλες τις κλίσεις του. Έτσι αναδείχτηκε σε μια πολύ σημαντική και πολυπρισματική καλλιτεχνική περσόνα του 20^ού αιώνα, την εποχή που άκμαζαν οι υπερρεαλιστές, οι ιμπρεσιονιστές, οι μοντερνιστές γενικώς, την εποχή των μεγάλων καλλιτεχνικών ανακατατάξεων και ανατροπών, την εποχή που το Παρίσι ήταν φάρος και έλαμπε στο διεθνές στερέωμα, όπως πάντα βεβαίως λάμπει. Για πάρα πολλά χρόνια, στενός φίλος του, εξ απορρήτων, ήταν ο ωραίος, πολυτάλαντος και πολυεπίπεδος ηθοποιός της εποχής Ζαν Μαρέ.
Στο βαθύ διακείμενό του Κοκτό συμβιούν ο αρχαίος μύθος, η πλούσια γαλλική παράδοση αλλά και οι σύγχρονοί του που επίσης είχαν παρόμοια παιδεία. Ήταν ο Μαρσέλ Προυστ και ο Αντρέ τον Ζιντ, στη ζωγραφική ο Πάμπλο Πικάσο και ο Αμεντέο Μοντιλιάνι, στη μουσική ο Ερίκ Σατί και ο Ιγκόρ Στραβίνσκι, στον χορό ο ιμπρεσάριος των ρωσικών μπαλέτων Σεργκέι Ντιαγκίλεφ που και εκείνος με τη σειρά του αξιοποιούσε τον πρώτον μεταξύ των πρώτων χορευτή Βάσλαβ Νιζίσκι που χόρεψε το Απομεσήμερο ενός Φαύνου του Ντεμπισί, την Ιεροτελεστία της Άνοιξης του Στραβίνσκι και άλλα επίσης. Με λίγα λόγια, θα λέγαμε, ότι ο Κοκτό βρέθηκε στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα όπου θα μπορούσε να δώσει διέξοδο σε κάθε δαιμόνιο που κέντριζε το πνεύμα του.
Η «ανθρώπινη φωνή», και όχι γυναικεία μόνο, όπως προκύπτει από τα δεδομένα, μπορεί να είναι και η φωνή της Φύσης που, όταν μέσα της βράζει, ουρλιάζει και ξεσπά βίαια, όταν αισθάνεται ότι αδικείται, τρόπος του λέγειν, αν μεταφράσουμε τα ξεσπάσματα της σε κάποιου άλλου επιπέδου «οργή». Οι Αρχαίοι μας είχαν δώσει πρόσωπο σε όλα, άλλωστε, και δεν πρέπει να το ξεχνάμε.
Τα έργα του Κοκτό είναι πολλά και σε πολλά από αυτά ασχολήθηκε με μυθικά πρόσωπα της ελληνικής τραγωδίας, αναπλάθοντας τον αρχαίο μύθο και ερμηνεύοντάς τον με τα κλειδιά της εποχής του. Μεταξύ αυτών και το έργο La machine infernal, αλλιώς η Καταχθόνια μηχανή και αλλιώς αλλιώς μια άλλη εκδοχή του μύθου της Σφίγγας και του Οιδίποδα, πριν εκείνος φτάσει στη Θήβα και γνωρίσει την Ιοκάστη. Η Σφίγγα είναι όργανο στα χέρια των θεών, όμως ερωτεύεται τον Οιδίποδα και θέλει να ζήσει πλάι του με ανθρώπινη μορφή και όχι μόνο με φωνή. «Μ’ αλλιώς η Μοίρα το βουλήθη» που λέει και ο Γιώργος Σεφέρης και πρέπει να υποκύψει στην Ανάγκη, βαρύνουσα λέξη στην τραγωδία. Μόλις ο Οιδίπους λύσει το αίνιγμα ―έτσι νομίζει― η Σφίγγα θα πεθάνει κι αυτός θα μπει θριαμβευτής στη Θήβα για να διαπράξει το ανοσιούργημα, χωρίς να το ξέρει. Όμως η Σφίγγα δεν είναι άλλη από την Νέμεση, την τιμωρία και την εκδίκηση που τον περιμένει… Θαυμαστά ταιριάζουν όλα, και ο «νικητής» θα πληρώσει ακριβά τις αμαρτίες των προγόνων του, το προπατορικό του αμάρτημα... τα αρχαία Λαβδακιδάν που τον καταδιώκουν…

Ο Κοκτό έχει μελετήσει καλά το δίχτυ που έχουν απλώσει οι θεοί για να παγιδέψουν τους ανθρώπους. Πολύ καθαρά το περιγράφει και Σεφέρης που και εκείνος μελετά καλά το μύθο και ξέρει από δίχτυα και ψαράδες. Το βλέπουμε στο ποίημα «Αγιάναπα Α΄»· είναι το παράξενο γεγονός, να βλέπει το φως του ήλιου σαν δίχτυ :

Παράξενο, το βλέπω εδώ το φως του ήλιου· το χρυσό δίχτυ / όπου τα πράγματα σπαρταρούν σαν τα ψάρια / που ένας μεγάλος άγγελος τραβά/ μαζί με τα δίχτυα των ψαράδων· (θυμάμαι την έμφαση που έβαζε στη λέξη «παράξενο» ο ποιητής Κυριάκος Χαραλαμπίδης).

Η όπερα, που συνέθεσε πάνω στο έργο του Κοκτό ο Φρανσίς Πουλένκ (1889-1962), ευτύχησε να αποδοθεί από πολλές και εξαιρετικές σοπράνο… Στις 6 Φεβρουαρίου 1958 ήταν η Γαλλίδα σοπράνο, Ντενίζ Ντιβάλ (1921-2016), μούσα του συνθέτη.
Στην Ελλάδα, υποστήριξαν την Ανθρώπινη φωνή, με την ευκαιρία της η κάθε μία και όλες εξαιρετικά οι σοπράνο Ζανέτ Πηλού, Έλενα Κελεσίδη, Μυρσίνη Μαργαρίτη, Μαρία Κόκκα, Χριστίνα Τσιμπρή και, όπως φαίνεται, θα είναι πολλές ακόμη και στις μέλλουσες γενεές, αφού το θέμα δεν χάνει την επικαιρότητα του από την εποχή του μύθου, με το παράδειγμα της Μήδειας η οποία από τον πόνο της εγκατάλειψης μετατρέπεται σε φριχτή δολοφόνο των παιδιών της.

Ας μην κλείσουμε τη μικρή περιήγησή μας, χωρίς να αναφέρουμε το ακόλουθο σημαντικό επεισόδιο με την Μαρία Κάλλας, το οποίο αφηγείται ο ίδιος ο Πουλένκ: «Το La voix humaine γεννήθηκε από ένα αστείο. Ήμουν στο Μιλάνο για τις παραστάσεις των Διαλόγων των Καρμηλιτών και ένα βράδυ, η Μαντάμ Κάλλας τραγουδούσε με τον Ντελ Μόνακο. Και έγινε πολλή συζήτηση για ένα μικρό σκάνδαλο. Στο τέλος της τελευταίας πράξης, η Μαντάμ Κάλλας είχε σπρώξει τον κύριο Ντελ Μόνακο εκτός σκηνής για να υποκλιθεί μόνη της. Έτσι, εκείνη τη στιγμή, ο εκδότης και φίλος μου, κύριος Hervé Dugardin, ο οποίος είναι διευθυντής των εκδόσεων «Ricordi» στο Παρίσι, μου είπε: Θα έπρεπε να κάνεις κάτι για την Κάλλας μόνη της· θα μπορούσε να υποκλιθεί με την ησυχία της. Γιατί δεν γράφεις το La voix humaine γι' αυτήν; Έφτιαξα την ταινία “Η Ανθρώπινη Φωνή”, αλλά ήμουν αποφασισμένος να μην τη δώσω στην Μαντάμ Κάλλας. 14 Μαΐου 1959, μεταδόθηκε στο ORTF.».
Το ενδιαφέρον είναι πως και η Μαρία Κάλλας είχε την τραυματική εμπειρία του ερωτικού βιώματος που ήταν αποτέλεσμα της πλήρους απογοήτευσής της, στην οποία ο γάμος του αγαπημένου της με μια άλλη γυναίκα της ανακοινώθηκε, όχι από το τηλέφωνο, αλλά από τις εφημερίδες. Και εκείνη, βέβαια, με τη σειρά της, είχε πάρει τον σύζυγο από την προηγούμενη σύζυγο … Γαϊτανάκι που παίζει η ζωή.
Στο πραγματικό επίπεδο η Κάλλας έχασε και τον ρόλο και τον αγαπημένο της, ο Κοκτό δεν ξέρουμε τι είχε χάσει τότε, πάντως ο Πουλένκ έχασε που δεν έδωσε τον ρόλο στην Κάλλας και τον έδωσε στη δική του μούσα την Ντενίζ Ντιβάλ (ποιος την θυμάται τώρα πια, που λέει ο Νίκος Γκάτσος και ο Μάνος Χατζιδάκις, για την «Περιμπανού»). Το πικρό θέμα όμως είναι τόσο διαχρονικό και επίκαιρο· γυναίκες πάντα έτοιμες για τον ρόλο της πρωταγωνίστριας και μετά για τη θυσία ή για το έγκλημα ή την απελπισία έως θανάτου και που καμιά τους κανείς δεν θα ξεχάσει…. Ξεχνάει κανείς μια Μαντάμα Μπατερφλάι, ας πούμε;