«Μεταξύ των επιφανών καλλιτεχνών των τιμησάντων και των τιμόντων ου μόνον την μικράν νήσον Τήνο, αλλά και την Ελλάδα σύμπασαν, είναι ο Γιαννούλης Ι. Χαλεπάς, άγνωστος μεν ίσως εις τους πολλούς, γνωστότατος δε εις τους εις τας ωραίας τέχνας ασχολούμενους». Αυτά έγραφε ο γλύπτης Ξενοφών Σώχος, σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε το 1902 στην Πινακοθήκη. Περιέγραφε τις εντυπώσεις από μία επίσκεψη στο χωριό του μεγάλου γλύπτη, τον Πύργο, όπου συνάντησε έναν άνθρωπο μόνο, πάμφτωχο και «παραλοϊσμένο», σύμφωνα με τους συγχωριανούς του.
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς (1851-1938), που πέρυσι εορτάστηκε η επέτειος των 80 ετών από το θάνατό του, δέχθηκε πρόσφατα έναν ακόμα φόρο τιμής. Ιδιαίτερο αυτή τη φορά, αφού απονέμεται, για πρώτη μάλιστα φορά, μέσα από τις εικόνες ενός κόμικς. Πρόκειται για το graphic novel Γ. Χαλεπάς – Ο μύθος της νεοελληνικής γλυπτικής, που υπογράφουν ο σχεδιαστής Θανάσης Πέτρου με τον σεναριογράφο Δημήτρη Βανέλλη και κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πατάκη.
Με μακρά και δόκιμη θητεία στα κόμικς, δεν είναι η πρώτη φορά που οι δύο δημιουργοί ενώνουν τις δυνάμεις τους. Προηγήθηκαν τρία άλμπουμ, όλα με λογοτεχνική καταγωγή: Παραρλάμα και άλλες ιστορίες του Δημοσθένη Βουτυρά (Τόπος 2011), Το Γιούσουρι και άλλες φανταστικές ιστορίες (Τόπος, βραβείο καλύτερου κόμικς 2012 στα Comicdom Awards) και Η μεγάλη βδομάδα του πρεζάκη (Τόπος 2015). Αυτή τη φορά το εγχείρημά τους είχε ειδικό βαθμό δυσκολίας, αφού πηγή τους δεν ήταν κείμενα της λογοτεχνίας, αλλά η βιογραφία τού πιο διακεκριμένου γλύπτη της νεότερης Ελλάδας.
Το επίτευγμα των Θανάση Πέτρου και Δημήτρη Βανέλλη είναι αξιοσημείωτο. Κατάφεραν (διότι περί κατορθώματος πρόκειται) να μεταφέρουν στις 176 σελίδες του βιβλίου τη ζωή του Χαλεπά, από τα παιδικά χρόνια μέχρι το θάνατό του, χωρίς να προδώσουν ή να αφαιρέσουν το παραμικρό από τα σημαντικότερα γεγονότα που σημάδεψαν τον βίο αυτού τού ιδιοφυούς καλλιτέχνη, του μισότρελου ερημίτη, του πάμφτωχου «αγίου» της ελληνικής γλυπτικής. Παράλληλα, μπόρεσαν να ανασυστήσουν πειστικά το περιβάλλον και την εποχή του Χαλεπά, αποδίδοντας με τη γλώσσα των κόμικς τους δαίμονες που βασάνιζαν το μυαλό του.
Εικονογραφημένο εξαιρετικά και εμπλουτισμένο με πλήθος ντοκουμέντων (δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής, ιατρικές γνωματεύσεις, κανονισμοί λειτουργίας ψυχιατρικών ιδρυμάτων, μια σπάνια συνέντευξη του Γ. Χαλεπά δημοσιευμένη στην Ελληνική οκτώ χρόνια πριν το θάνατό του κ.ά.) το βιβλίο χωρίζεται σε τρία κεφάλαια, που καλύπτουν τις αντίστοιχες βασικές περιόδους στη ζωή και το έργο του Χαλεπά. Στο πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο «Ελπίδες», εικονογραφούνται τα νεανικά του χρόνια, μέχρι την εμφάνιση της αρρώστιας. Στην «Άβυσσο» παρακολουθούμε τον εγκλεισμό του στο φρενοκομείο της Κέρκυρας, καθώς και χρόνια που έζησε και εργάστηκε στην Τήνο μετά την έξοδό του από το ίδρυμα. Στην «Ανάσταση» τέλος, μεταφερόμαστε στην εποχή που έζησε και δημιούργησε στην Αθήνα μέχρι το θάνατό του, γαληνεμένος και καταξιωμένος επιτέλους. Συνδετικός κρίκος των τριών κεφαλαίων είναι ένας επινοημένος χαρακτήρας σε ρόλο αφηγητή, που κρατά το νήμα της ιστορίας και οδηγεί τον αναγνώστη μέχρι την τελευταία σελίδα.

Γιατί επιλέξατε τον Γιαννούλη Χαλεπά ως πρωταγωνιστή του νέου βιβλίου σας και ποια στοιχεία από τον χαρακτήρα και τη ζωή του αναδείξατε περισσότερο;

Θανάσης Πέτρου: Ο Χαλεπάς έζησε μια απίστευτα τραγική και βασανισμένη ζωή. Μια ζωή κατά την οποία στερήθηκε σχεδόν τα πάντα, σε όλα τα επίπεδα της προσωπικότητάς του, κάτι που ούτε κατά διάνοια μπορούμε να φανταστούμε. Έζησε μόνος και σιωπηλός, ήταν για χρόνια ο τρελός του χωριού, ευτυχώς όμως είδε, έστω και σε μεγάλη ηλικία, την αναγνώριση του μεγαλειώδους έργου του και την αγάπη του κόσμου. Αυτό το κλίμα της εσωτερικής διαμάχης, της σύγκρουσης με τους δαίμονές του, της καταπίεσης από το περιβάλλον του και της σιωπής νομίζω πως προσπαθήσαμε να βγάλουμε στο έργο μας.

Δημήτρης Βανέλλης: Νομίζω ότι το δυνατότερο στοιχείο της προσωπικότητάς του είναι το ασίγαστο πάθος που έκαιγε μέσα του για την τέχνη. Αυτό το στοιχείο είναι που προσπάθησα να αναδείξω. Πώς μπορεί κάποιος που υποφέρει τόσο να έχει τόσο πάθος για δημιουργία; Το βασικό εύρημα για το «κτίσιμο» της ιστορίας στο βιβλίο είναι η επινόηση ενός ανώνυμου, φανταστικού αφηγητή, ο οποίος μιλά –μετά από δική του έρευνα υποτίθεται– για τη ζωή του Χαλεπά, σε μια παρέα φίλων, στο [καφενείο] «Νέον» της Ομόνοιας. Νομίζω ότι δίχως αυτόν και δίχως τη ζωντάνια που δίνει σε μια αφήγηση το πρώτο πρόσωπο, το όλο πράγμα θα ήταν πιο ξερό, πιο ακαδημαϊκό.

Πόσος χρόνος χρειάστηκε για να ολοκληρωθεί το κόμικς;

Θ.Π.: Γύρω στον ένα χρόνο. Το σενάριο και τα σχέδια ολοκληρώθηκαν σε δέκα περίπου μήνες με καθημερινή εντατική δουλειά και μετά υπήρξε μια επισταμένη επιμέλεια με διορθώσεις, βελτιώσεις κ.λπ.».

ΔΒ: Στα προηγούμενα κόμικς μας, επειδή ήταν εμπνευσμένα από λογοτεχνία, επρόκειτο δηλαδή για φανταστικά, επινοημένα κείμενα, συζητούσαμε λιγότερο. Τώρα που για πρώτη φορά καταπιαστήκαμε με μια αληθινή ιστορία, έπρεπε να υπάρξει μεγαλύτερη συζήτηση για το τι κρατάς και τι αφήνεις, πώς δουλεύεις με τα ντοκουμέντα που υπάρχουν (έγγραφα, αυτούσια κείμενα της εποχής κ.λπ.), πώς διατηρείς τελικά την ισορροπία ανάμεσα στο «ντοκιμαντερίστικο» στοιχείο και την αφήγηση.

Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίσατε και τι προβλήματα χρειάστηκε να επιλύσετε στη διάρκεια της δημιουργίας;

Θ.Π.: Αφού συμφωνήσαμε με τον Δημήτρη ποιος θα είναι ο «αφηγητής» μας, αυτός ξεκίνησε να γράφει το σενάριο και εγώ άρχισα να αναζητώ και να συλλέγω υλικό που θα με βοηθούσε στην εικονογράφηση – και όχι μόνο. Διάβασα ένα πολύ μεγάλο μέρος της ελληνικής βιβλιογραφίας για τον Γιαννούλη Χαλεπά. Οι προκλήσεις και τα ζητήματα που προέκυπταν ήταν αρκετά, από τα πιο απλά, όπως για παράδειγμα με ποιον τρόπο θα απεικονιστεί ο Χαλεπάς, τα έργα του, η ατμόσφαιρα του κάθε τόπου και της κάθε περιόδου. Τον Χαλεπά τον γνωρίζουμε από αρκετές φωτογραφίες, στις οποίες όμως είναι ηλικιωμένος. Στο κόμικς έπρεπε να τον απεικονίσω από την παιδική του ηλικία μέχρι τα γεράματά του. Υπάρχει μία και μοναδική φωτογραφία στην οποία εικονίζεται ο Γιαννούλης σε νεαρή ηλικία. Αντίστοιχα υπάρχει μόνο μία φωτογραφία στην οποία ποζάρει καθιστός ο πατέρας του. Δεν βρήκα, δυστυχώς, κάποια φωτογραφία της μητέρας του που θα με βοηθούσε στην απεικόνισή της.

Πώς τεκμηριώθηκε εικονογραφικά η εποχή του Χαλεπά;

Θ.Π.: Το καλοκαίρι του 2018 επισκέφθηκα την Τήνο και τον Πύργο και συγκέντρωσα αρκετό φωτογραφικό υλικό που χρησιμοποίησα στη συνέχεια στις εικόνες μου. Πέρα από το σπίτι του Χαλεπά, το οποίο υπάρχει μέχρι σήμερα, σχεδόν αναλλοίωτο, χρειαζόμουν διάφορα βοηθητικά στοιχεία. Έπρεπε, για παράδειγμα, να απεικονίσω τη Σιναία, όπως αποκαλούσαν τότε την υπό ανέγερση Ακαδημία, οπότε ανέτρεξα σε βιβλία με φωτογραφίες της Αθήνας από τον 19^ο αιώνα. Βρήκα επίσης την εκκλησία στα Αλάτσατα της Μικράς Ασίας, εκεί όπου έκανε ο Χαλεπάς για πρώτη φορά απόπειρα αυτοκτονίας.

Στο βιβλίο μεταφέρονται αυτούσια άρθρα εφημερίδων της εποχής (συμπεριλαμβανομένης της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως), ιατρικές γνωματεύσεις, κανονισμοί λειτουργείας ψυχιατρικών ιδρυμάτων και πολλά ακόμα τεκμήρια που συνδέονται με τον Χαλεπά. Πώς καταλήξατε σε αυτά;

Θ.Π.: Αναζητώντας συνεχώς υλικό που θα μας βοηθούσε, ανακάλυψα τυχαία το βιβλίο του Χριστόδουλου Τσηριγώτη Στατιστική του εν Κερκύρα φρενοκομείου, του 1878, ο οποίος ήταν γιατρός και διευθυντής εκείνη την εποχή του φρενοκομείου Κερκύρας. Συζητώντας με τον Δημήτρη, καταλήξαμε πως το υλικό που είχα βρει μας ενδιέφερε για να δώσουμε το κλίμα και τις συνθήκες εγκλεισμού του Χαλεπά στο φρενοκομείο. Έτσι, βρήκα σιγά σιγά δημοσιεύματα και νόμους από το 1838 έως το 1865 που ρύθμιζαν τη δημιουργία και τη λειτουργία του φρενοκομείου. Οπότε στη συνέχεια, βασισμένος σε βιβλιογραφικές παραπομπές, άρχισα να αναζητώ δημοσιεύματα που αφορούσαν το έργο και τη ζωή του Χαλεπά σε εφημερίδες και περιοδικά από τα αρχεία της Βουλής που κάλυπταν μια περίοδο από 1875 έως το 1938. Τελικά, αρκετές πληροφορίες που μάθαμε από αυτά τα δημοσιεύματα, είτε εντάχθηκαν μέσα στο σενάριό μας, είτε συμπεριλήφθηκαν αυτούσια στο βιβλίο.

ΔΒ: Σημαντική ήταν η απόφαση να συμπεριληφθούν αυτούσια δημοσιεύματα ή ντοκουμέντα της εποχής. Αυτό το «σπάσιμο» της αφήγησης εξισορροπείται, πιστεύω και ελπίζω, από την παράθεση ολοσέλιδων εικόνων με τοπία, βουβές σκηνές κ.λπ. Εικόνες που δεν αφηγούνται ακριβώς, αλλά πλουτίζουν με εικαστικό τρόπο και δίνουν μια άλλη διάσταση στο βιβλίο. Όσον αφορά τώρα το καθαρά πραγματολογικό μέρος, τα γεγονότα… Ξέρετε, υπάρχουν πολλές βιογραφίες του Χαλεπά, κάποιες μυθιστορηματικές, με πολλές σάλτσες και επινοημένες καταστάσεις, καθώς και πολλοί μύθοι γύρω από τη ζωή του. Κάναμε μεγάλη προσπάθεια να μείνουμε στα αυθεντικά γεγονότα, όπως καταγράφονται σε αφηγήσεις όσων τον έζησαν από κοντά (του αδελφού του Νικόλα, του φίλου των φοιτητικών χρόνων Κωνσταντινίδη κ.λπ.), καθώς και στα βιβλία του Στρατή Δούκα, που ήταν φίλος και βιογράφος του στα γεράματα. Μπορώ να πω ότι όσα περιέλαβα τελικά στο σενάριο είναι διασταυρωμένα, είναι όσα όντως συνέβησαν στη διάρκεια αυτής της απίστευτης ζωής.