Aυτοπαρουσίαση με τον εμπιστευτικό, τάχα, τρόπο που επικαλούνται όσοι επιθυμούν να διαδοθεί κάτι.

Μανόλης Ξεξάκης, Το Θέατρο της Οικουμένης, μυθιστόρημα, Α’ τόμος, Τα θεμέλια της ζωής, εκδ. Iανός

*

Ένας Κρητικός καλεί τον σύντεκνό του βοσκό να φάνε και να πιούν. Μετά το φαγητό, του ζητά να πει μια μαντινάδα για να περάσει η ώρα. Ο βοσκός λέει τραγουδιστά: Ανθεί ο κατσόπρινος, ανθεί και λουλουδίζει. Κόκαλο ο οικοδεσπότης. Συνέχεια δεν υπάρχει, κι αυτό που άκουσε τού φάνηκε ασήμαντο. Ε κι ίντα θα πει δα ε-τουτο-νά, σύντεκνε, μαντινάδα είναι; Ο βοσκός χαμογελά. Είναι, λέει, διότι α δεν ανθίσει ο κατσόπρινος, ίντα θα φάνε τα πρόβατά μου; Θα ψοφήσουν.
Συμπέρασμα: Μιλούσαν την ίδια ντοπιολαλιά, αλλά δεν επικοινώνησαν διότι δεν ζητούσαν το ίδιο πράγμα από τη γλώσσα: ο ένας ήθελε να τον διασκεδάσει κι ο άλλος να του ζήσει τα πρόβατά του.
Μοιραία, το ερώτημα: τι ζητούμε από τα βιβλία;
Ο εκδότης μου, φερ’ ειπείν, θα επιθυμούσε αλλεπάλληλες εκδόσεις για κάθε βιβλίο που εκδίδει. Εγώ, εντίμως, να ξαναζήσω με κάποιο άλλο βιβλίο την εποποιία των γνώσεων που απόλαυσα γράφοντας Το Θέατρο της Οικουμένης. Διότι, βεβαίως, ξέρω πως ο χρόνος μου δεν είναι απέραντος ούτε οι συνάψεις του εγκεφάλου μου αιώνιο αεροδρόμιο σκέψεων. Γερνούμε και λιώνουμε σαν ένα κομμάτι χαρτί στο ζεστό νερό.
Έτσι, κι επειδή οι συγκυρίες δεν εμφανίζουν κάποιον ειδικό να μιλήσει για μένα στον ηλεκτρονικό Χάρτη, το κάνω εγώ και σας ζητώ να διαβάσετε όσα έγραψα για το βιβλίο μου.
Αν σας φαίνεται άκομψο, σκεφτείτε ότι κι ο Ευκλείδης υπήρξε μέγας ζήτουλας, όταν παρακαλούσε την ανθρωπότητα ολόκληρη να δεχτεί ότι μπορούμε από ένα σημείο σε ένα άλλο να φέρουμε μια ευθεία γραμμή. Έτσι έγραψε στο πρώτο αίτημα με το οποίο θεμελίωσε τη Γεωμετρία του: «Ἠιτήσθω ἀπὸ παντὸς σημείου ἐπὶ πᾶν σημεῖον εὐθεῖαν γραμμὴν ἀγαγεῖν». Ήξερε ο σοφός ότι για να ισχύει πρέπει να υποθέσουμε ότι τα σημεία βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Το τι συμβαίνει αν δεν βρίσκονται, το εξήγησαν εκείνοι που θεμελίωσαν τις άλλες γεωμετρίες, ο Ρήμαν, ο Λομπατζέφσκι, ο Γκάους.

*

Το μυθιστόρημα θα ολοκληρωθεί σε 3 τόμους, επειδή σε έναν θα ήταν βιβλίο 1.100 σελίδων. Μεγάλο.
Στον πρώτο τόμο, λοιπόν, δρομολογώ την αφήγηση με κλασική δραματουργία, αλλά δεν αναπτύσσω όλη την ιστορία. Μαζεύω υλικό, εισάγω ήρωες, στήνω τη σκηνή που θα παίξουν, τέτοια. Δούλεψα με τα εργαλεία που πρότεινε το 1986 ο Ίταλο Καλβίνο, όταν τον κάλεσε το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ για να τους πει σε 6 διαλέξεις πώς φαντάζεται τη λογοτεχνία της νέας χιλιετίας που επρόκειτο να ανατείλει. Φρόντισα να υπάρχει ελαφρότητα στη γλώσσα, να μη συνοδεύονται τα ρήματα με 5-6 επίθετα το καθένα, να μένει χώρος για τον αναγνώστη. Φρόντισα να υπάρχει ταχύτητα στην εξέλιξη του μύθου, κινηματογραφικές εικόνες, πολυσημία, περιεκτική αρχή κι απροσδόκητο τέλος.
Τίτλο, έγραφα κι έσβηνα αρκετά χρόνια. Όταν όμως διάβασα τα μαθηματικά των προβολών που χρησιμοποιούνται στη Χαρτογραφία, βρήκα ότι το 1570 ο Αβραάμ Ορτέλιους έφτιαξε 8 χάρτες για την επιφάνεια της Γης, και τους ονόμασε «Theatrum orbis terrarum», δηλαδή θέατρο της οικουμένης.
Κατάλαβα ότι δεν ήθελε να περιγράψει μόνο τις θέσεις των τόπων στη Γη, αλλά κι όσα γίνονται στις κοινωνίες των ανθρώπων: τα προσωπικά μας προβλήματα, τη θνητότητα που δεν δεχόμαστε επειδή πιστεύουμε πως είμαστε φτιαγμένοι για την αιωνιότητα, τον εγωιστικό ισχυρισμό ότι ορίζουμε τις ζωές μας, ενώ το ασυνείδητο κυβερνά τις επιθυμίες μας και κρύβει το κομμάτι του εαυτού μας που μας ντροπιάζει, τις μηχανορραφίες μας, ότι οι κοινωνίες πολεμούν με λύσσα για τις πηγές του πλούτου αλλά παριστάνουν ότι το κάνουν για πνευματικές αξίες, για τη θρησκεία, την ιδεολογία, την πατρίδα κι άλλα.

Ο Αβραάμ Ορτέλιους ίσως  είδε ότι έχουμε καλυτερεύσει τη ζωή και την υγεία, έχουμε αναπτύξει τις επιστήμες και την κλασική παιδεία, αλλά δεν μετακινηθήκαμε από την προσήλωση στη βία, τη μισαλλοδοξία, το ρατσισμό, τον ανταγωνισμό, τη μεταφυσική σκέψη και τη μαντεία, ότι είμαστε τα καλά κρυμμένα μυστικά μας. Πριν από τις οποιεσδήποτε εκλογές πιστεύουμε τα «θα» των πολιτικών διότι είμαστε οι επιθυμίες μας. Όποιος τις διατυμπανίζει, τον ψηφίζουμε. Ψηφίζουμε τον εαυτό μας.
Λέμε ότι αναζητούμε την αλήθεια, αλλά παράγουμε έργο με ψέματα. Αθάνατα έργα τέχνης κι επιστήμης στηρίχτηκαν σε όσα θεωρούσαν αλήθειες οι δημιουργοί τους, ενώ δεν ήταν. Μαθηματικά, αυτό είναι σωστό. Μια συνεπαγωγή μπορεί να είναι αληθινή ακόμη κι αν η υπόθεσή της είναι ψευδής.
Αρνούμαστε να δεχτούμε την κλιματική αλλαγή, την ανάγκη παραγωγής όλο και περισσότερου πόσιμου νερού, που λείπει, αλλά κι ενέργειας από άλλες πηγές κι όχι από τα καταστροφικά ορυκτά καύσιμα.
Η εικόνα της Γης από το διάστημα, επισήμανε ο Στίβεν Χόκινγκ λίγο πριν πεθάνει, είναι πλανήτης με μια μόνο φυλή ανθρώπων. Ήθελε να πει ότι από ψηλά δεν φαίνονται όσα μας διχάζουν, οι πολιτικές και θρησκευτικές αντιθέσεις που γελοιοποιούν την ανάπτυξη και την πρόοδο, κι ότι πρέπει να εκλείψουν.
Γι’ όλους αυτούς τους λόγους, που φόρτωσα στον χαρτογράφο Ορτέλιους, κι επειδή φιλοδόξησα, εγώ ο μικρός, να χαρτογραφήσω ένα κομμάτι του μεγάλου κόσμου μας, ονόμασα το βιβλίο Το Θέατρο της Οικουμένης.
Εξώφυλλο για τον Α’ τόμο διάλεξα ένα θαμπό μπλε πάνω από τη Χάρτα του Ρήγα, με το «κόκκινο τετράγωνο» του ζωγράφου της ρωσικής πρωτοπορίας Καζιμίρ Μαλέβιτς στο κέντρο, μια δαχτυλιά αίματος στην ελληνική επικράτεια όπως την όρισε, και με το ιστορικό της φορτίο, ο Βελενστινλής.
Ήθελα το βιβλίο, εκτός από αφήγηση με σύγχρονους ήρωες, να περιλαμβάνει μεγάλα γεγονότα από την ιστορία των κοινωνιών, της σκέψης, των τεχνών και των επιστημών.
Έτσι χώρεσαν σε αυτό: η πεποίθηση των Τούρκων ότι αρκετά νησιά και βραχονησίδες του Αιγαίου δεν μας ανήκουν αλλά είναι γκρίζες ζώνες, τα οράματα του Ρήγα Φεραίου, ο πόλεμος του 1940, η ελληνική οικονομική κρίση, η Βενετοκρατία στην Κρήτη, το Μακεδονικό, οι Αιγές κι ο αρχαιολόγος Μανόλης Ανδρόνικος που τις αποκάλυψε στη Βεργίνα, η φρίκη που προκαλούν οι εφαρμογές των ιδεολογιών και των θρησκευτικών πεποιθήσεων στις κοινωνίες, το πέρασμα από τη Γεωμετρία του Ευκλείδη στην Αναλυτική του Καρτέσιου, η ουτοπία του τέλειου χάρτη, τα νοητικά πειράματα του Αϊνστάιν, οι Αποσχιστές ζωγράφοι, αλλά και τρία μεγάλα θέματα που διατρέχουν όλο το βιβλίο:
Πρώτο θέμα είναι η ιδέα των ψυχών ως αθανάτων οντοτήτων, αυτή η αγορά νοήματος για τη σύντομη ζωή μας, η μετοχή ελπίδας για το μεταθανάτιο μέλλον μας, ιδέα υστερόβουλη που έχουμε ανάγκη για να αντέξουμε το υπαρξιακό άγχος. Επινοήσαμε τις ψυχές διότι προορίζουμε τη δική μας για αιωνιότητες απολαύσεων. Θέλουμε να υπάρχει συνέχεια, να μη γίνουμε σκόνη των άστρων.
Δεύτερο θέμα είναι μια αρχαία δραστηριότητα, η κατασκοπεία. Τη δεχόμαστε ως «λευκή περιστερά» επειδή υπερασπίζει τα δίκαια της πατρίδας μας. Κάνουμε πως ξεχνούμε ότι για να το πετύχει παραβαίνει κάθε είδους νόμους, άρα μειώνει τις αποτρεπτικές δυνάμεις που μας επιτρέπουν να ζούμε σε κοινωνίες.
Η κατασκοπεία αναφέρεται στη Βίβλο. Ο Μωυσής έστειλε κατασκόπους για να δουν αν αξίζει η Γη της Επαγγελίας στην οποία επρόκειτο να οδηγήσει τους Εβραίους. Ο Όμηρος την αναφέρει στη ραψωδία Κ της Ιλιάδας, όπου σχολιάζει τον Δόλωνα, έναν Τρώα κατάσκοπο που μπήκε στο στρατόπεδο των Ελλήνων για να μελετήσει τη σύνθεση του στρατεύματος. Τον Δόλωνα αναφέρει κι ο Ευριπίδης στον Ρήσο, μόνο που εκείνος του φορεί προβιά λύκου για να μην αναγνωρίζεται.
Και τέλος, τρίτο μεγάλο θέμα είναι ο προδομένος έρωτας. Έχουμε τον καλύτερο σύντροφο και τον προδίδουμε με πρόσωπο που μας έλκει ή στηρίζει σκοτεινές επιδιώξεις μας. Η στιγμιαία έλξη εξηγείται από τα ανίκητα ένστικτα μας, αλλά το άλλο αφορά στα συμφέροντα, ακόμη μια πτυχή της θεατρικότητας της οικουμένης.

Η μεταφυσική. Στο βιβλίο υπάρχει Φυσική γιατί μου αρέσει. Όλες οι δοξασίες των ανθρώπων όμως για όντα των ουρανών είναι μεταφυσική. Συναισθανόμαστε τη μικρότητα μας κι επινοούμε οντότητες άγιες, ισχυρές, αθάνατες, που θα μας ελεήσουν σε όλες τις δυσκολίες μας. Γι’ αυτούς τους λόγους υπάρχουν στο βιβλίο στιγμές που ερμηνεύονται ως μεταφυσική.
Για παράδειγμα, σε ένα υποκεφάλαιο του Θεάτρου της Οικουμένης ο ήρωας επικοινωνεί με την Κατίνα Αγνώστου Πατρός μυαλό με μυαλό, χωρίς δηλαδή να κινήσουν τα χείλη τους. Πού το βρήκα; Γιατί το έβαλα; Είχα διαβάσει όσα περιέγραψε η εικαστικός Μαρίνα Αμπράμοβιτς για ένα ταξίδι της στην έρημο της Κεντρικής Αυστραλίας, όπου συνάντησε την αρχαιότερη φυλή ανθρώπων του πλανήτη, τους Αβορίγινες, που ζούσαν εντελώς πρωτόγονα. Γράφει:

«…οι Αβορίγινες δεν σου μιλούν, επειδή δεν επικοινωνούν με τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει εμείς. Μου πήρε μήνες για να καταλάβω ότι μου μιλούσαν, αλλά μέσα στο μυαλό μου, τηλεπαθητικά. Οι άνθρωποι αυτοί ζουν μέσα σε μυθικό τοπίο, πλένονται με στάχτη –έχουν ελάχιστο νερό– ζουν μέσα στη φαντασία τους. Αν μιλήσουν λένε για παράδειγμα: άντρας-φίδι παλεύει με γυναίκα-νερό, και σου δείχνουν βράχια κι ένα θάμνο που μοιάζει με παράξενο ψάρι. Εσύ κοίταζες το τοπίο κι άκουγες την ιστορία, αλλά έπρεπε να καταλάβεις ότι αφορά ένα διαρκές παρόν, όχι το παρελθόν ή κάτι που θα γίνει στο μέλλον. Δεν υπάρχει κάτι που συνέβη, αλλά κάτι που συμβαίνει. Ήταν μια επαναστατική σύλληψη, όλες μου οι ιδέες περί ύπαρξης στο παρόν προήλθαν από αυτή τη θεώρηση. Με γοήτευε η παντελής έλλειψη ιδιοκτησίας. Δεν πιστεύουν στο αύριο. Υπάρχει μόνο παρόν, το σήμερα. Αν βρουν ένα καγκουρό και το σκοτώσουν, την επομένη που θα μετακινηθούν δεν παίρνουν μαζί τους ότι έμεινε. Το αφήνουν. Η επόμενη μέρα είναι μια άλλη μέρα».

Η δική μου επικοινωνία μυαλό με μυαλό υπενθυμίζει την αυγή της Ιστορίας μας, όταν είμασταν όλοι Αβορίγινες κι έπρεπε να επικοινωνήσουμε με το άγνωστο ακόμη και σήμερα εργαλείο της τηλεπαθητικής γνώσης που φαίνεται πως υπάρχει. Συν που τονίζει το μεγαλείο του ανθρώπου, που κατάφερε να δημιουργήσει γλώσσα, και χάρις στο οποίο είμαστε νοερά εδώ σήμερα, εσείς οι αναγνώστες κι εγώ ο συγγραφέας γύρω από τη φωτιά της λογοτεχνίας.
Γιατί γράφουμε; Κάποιοι λένε από εσωτερική ανάγκη. Η δική μου απάντηση είναι: επειδή είμαστε μαγεμένοι από τις λέξεις. Ο ήρωάς μου, ο Βασίλης Ευαγγελίδης, πάει στο Άγιον Όρος, για να ψάξει έναν συντηρητή παλαιογράφων που κατέστρεψε το προικοσύμφωνο του πατέρα του, ένα έγγραφο του 1923 με το οποίο κληρονομεί 200 στρέμματα, διότι τάχα χρειάστηκε παλιό χαρτί για να συντηρήσει με αυτό τη Χάρτα του Ρήγα που βρίσκεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης. Όταν πλησιάζει στη Μονή Σταυρονικήτα, περνά από ένα αμπέλι:

Πέρασε ξανά το μονοπάτι των κλαδιών και βγήκε στον χωματόδρομο που βάδιζε λίγο πριν. Έβρεχε λιγότερο. Όταν σταμάτησε τελείως, φύσηξε. Ο ουρανός καθάρισε και στο βάθος του ορίζοντα φάνηκε το βασίλειο της θάλασσας. Από έναν μηλεοπερίβολο αμπελώνα που πέρασε, τα κλίματα δεν είχαν ανοίξει ακόμη. Οι μηλιές, όμως, καλωσόριζαν ανθισμένες, με χαρμόσυνες χρωματικές πλημμύρες, όποιον περνούσε από δίπλα τους.

Ήθελα στο βιβλίο ένα αμπέλι που να περιβάλλεται από ανθισμένες μηλιές. Η λέξη μηλεοπερίβολος και η εικόνα με μάγεψαν.
Ποια είναι η ιστορία που αφηγείται το βιβλίο; Το Υπουργείο Εξωτερικών πρέπει να αποδείξει την ελληνικότητα νησιών και βραχονησίδων –που οι Τούρκοι θεωρούν γκρίζες ζώνες– στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Οι μυστικές υπηρεσίες της χώρας αναλαμβάνουν να βρουν στοιχεία για να τη στηρίξουν. Βρίσκουν μεσαιωνικούς χάρτες, που περιγράφουν ελληνική οικονομική ζωή στα νησιά, όμως δεν φτάνουν. Ένας κατάσκοπος-αναλυτής ρίχνει ειρωνικά την ιδέα να ρωτήσουν την ψυχή του Ρήγα Φεραίου, που ήξερε από χάρτες, ενός ήρωα που είχε πεθάνει πριν από 200 χρόνια. Και η περιπέτεια αρχίζει. Εννοείται ότι το σκουλήκι της αφήγησης τρυπά το μήλο από ένα δυνατό σημείο. Κι αυτό είναι όλο.

ΒΡΕΙΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ:
Το Θέατρο της Οικουμένης του Μανόλη Ξεξάκη