Επίμονα κι η μουσική ιδέα πάει κι έρχεται*
Το 2021 από χρονιά γιορτής – 200 χρόνια – εξελίχθηκε σε μια χρονιά που μάτωσε το νου, μάτωσε το σώμα, μάτωσε τη φύση.
Εκτός των πολλών άλλων δεινών, που καταγράφηκαν στα κιτάπια της ιστορίας του, σήμανε και το τέλος της επίγειας ζωής του Μίκη Θεοδωράκη (29.7.1925-2.9.2021). Αναχώρησε για τη Γειτονιά των Αγγέλων πλήρης ημερών και πλήρης δόξας, την οποία δικαιούτο απολύτως χάρη στην ανεκτίμητη προσφορά του. Πολλά γράφτηκαν για αυτόν σηματοδοτημένα από την εκδημία του, πολλά θα γραφτούν ακόμη. Απόψεις, εκτιμήσεις, απολογισμοί, κ.ο.κ. Σχεδόν πίσω από κάθε φράση που γράφτηκε για αυτόν αντιμάχονταν η υποκειμενικότητα με την αντικειμενικότητα. Πέραν βεβαίως από όσες αναφέρονταν στα τεκμηριωμένα γεγονότα, τα οποία συνέστησαν το βίο και το έργο του. Τούτο που ακολουθεί ωστόσο φρονούμε ότι είναι απολύτως πρωτότυπο, όσο και αναμφισβήτητο, μια και βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, τα οποία συνέβησαν κατά τη διάρκεια του απεχθούς 2021. Γεγονότα, τα οποία έχουν το πρόσημο της απώλειας. Στη διάρκεια της χρονιάς εξεμέτρησαν το ζην 14 –ναι δεκατέσσερεις– άνθρωποι οι οποίοι συναντήθηκαν αποδεδειγμένα, άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο, με τη μουσική του. Παράξενο δεν είναι θα σκεφτεί κανείς, δεδομένου ότι με τη μουσική του συναντήθηκαν εκατοντάδες, χιλιάδες άνθρωποι σε όλη την οικουμένη. Εμείς όμως αναφερόμαστε σε αυτούς των οποίων η σχέση είναι εγνωσμένη. Αν μάλιστα ανατρέξουμε στις προηγούμενες χρονιές και καταμετρήσουμε ανάλογα περιστατικά βεβαιωνόμαστε ότι το 2021, η τελευταία χρονιά του δηλαδή, ήταν και σε αυτόν το θλιβερό τομέα ξεχωριστή. Το 2015 είναι καταγραμμένες εννέα σχετικές απώλειες, το 2016 έξι, το 2017 οκτώ, το 2018 δύο, το 2019 επτά και το 2020 έξι!
Αξιομνημόνευτο είναι επίσης το γεγονός ότι αυτά τα συμβάντα κατανέμονται μέσα στο χρόνο, υπολογίζοντας το οκτάμηνο που προηγήθηκε του θανάτου του και το τετράμηνο που ακολούθησε, με σχετική ισορροπία: δέκα ήσαν οι προπομποί, τέσσερις οι κομίζοντες τα μετέπειτα. Αντίστοιχη ισορροπία ωστόσο δεν παρατηρείται στις ανά μήνα μετρήσεις. Πλέον βεβαρυμμένος ήταν ο Ιούλιος με τέσσερις θανάτους. Ακολουθούν ο Αύγουστος, ο Νοέμβριος και ο Δεκέμβριος με δυο ο καθένας. Δεν σημαδεύτηκαν, τέλος, από κάποιο τέτοιο οδυνηρό γεγονός οι μήνες Μάρτιος, Μάιος, Ιούνιος και Οκτώβριος. Στοιχεία στατιστικού ενδιαφέροντος αποτελούν και τα ακόλουθα. Τρεις από τους θανόντες ήταν αλλοδαποί, οι λοιποί έντεκα ημεδαποί – τρεις από αυτούς πάντως ήταν εγκαταστημένοι από χρόνια στο εξωτερικό. Ο Μίκης Θεοδωράκης έφυγε πλήρης ημερών. Ένας όμως από τους συνοδοιπόρους του που αποδήμησαν την ίδια μ’ αυτόν χρονιά, έφυγε πληρέστερος ημερών. Και ήταν αυτός, αυτή για την ακρίβεια, η Ροζίτα Σώκου! Όλοι οι υπόλοιποι έφυγαν νεότεροι από τον Μίκη. Με ιδιαίτερη την περίπτωση του Γερμανού βιολοντσελίστα Sebastian Hess. Όχι μόνον επειδή ήταν ο νεότερος από όσους τον «συνόδευσαν», μόλις πενήντα χρόνια ζωής μέτρησε αυτός, αλλά και επειδή η τελευταία ημέρα της ζωής του ήταν η 1η Σεπτεμβρίου 2021. Την επομένη τον ακολούθησε ο Μίκης.
Μνημονεύουμε με χρονική ιεράρχηση τους δεκατέσσερεις που έφυγαν την ίδια χρονιά με τον Μίκη καθώς και τη σχέση τους με αυτόν, μια και αυτή δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις άμεση και άμεσα ανιχνεύσιμη. Ως ένα διαφορετικό αφιέρωμα στη μνήμη του και στη μνήμη τους. Αξίζει επιπλέον να αναφερθεί ότι ουδείς από τους εκδημήσαντες υπήρξε θύμα του ... εστεμμένου ιού που μας καταδυναστεύει τα τελευταία χρόνια.
Πρώτος αναχώρησε, πλήρης ημερών και αυτός, ο Τάκης Λαμπρόπουλος (1930-28.1.2021). Υπήρξε εμβληματική μορφή για την ελληνική δισκογραφία καθώς συνέβαλε αποφασιστικά με τη διορατικότητά του στην αξιοθαύμαστη ανθοφορία της ελληνικής μουσικής – του τραγουδιού κυρίως – στα χρόνια της ανεπανάληπτης και ατελεύτητης δεκαετίας 1960-1970. Αυτός «ανακάλυψε» τον Μίκη Θεοδωράκη, με τη δική του παραίνεση και εμπορική υπογραφή ηχογραφήθηκε ο Επιτάφιος σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου, στην εκδοχή με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τον Μανώλη Χιώτη, αυτός καθιέρωσε τον όρο «κύκλος τραγουδιών» στην ελληνική τραγουδοποιία και δισκογραφία, αυτός προσέφερε στον Μίκη Θεοδωράκη αποκλειστικό πενταετές συμβόλαιο με την ιστορική δισκογραφική εταιρεία του την Columbia.
Τον ακολούθησε στο μακρύ ταξίδι μετά τη ζωή ο Αντώνης Καλογιάννης (3.8.1940-11.2.2021). Το τσαγκαροπαίδι από την Καισαριανή αναδείχθηκε σε έναν από τους βασικούς ερμηνευτές των τραγουδιών – και των έργων – που έπλασε ο Μίκης σε μια εξαιρετικά καρποφόρα αλλά και κρίσιμη περίοδο. Η συνεργασία τους άρχισε τον Νοέμβριο του 1966. Μέχρι το 1972 συμμετείχε σε περισσότερες από 600 (!) συναυλίες σε όλη σχεδόν την οικουμένη, ερμηνεύοντας παλιότερα αλλά και νεότερα έργα του Μίκη, όπως το Πνευματικό Εμβατήριο (ποίηση: Άγγελος Σικελιανός), την Κατάσταση Πολιορκίας (ποίηση: Μαρίνα), το Επιφάνια Αβέρωφ (ποίηση: Γιώργος Σεφέρης), Τα Λαϊκά (στίχοι: Μάνος Ελευθερίου). Μαζί η Μαρία Φαραντούρη, ο Πέτρος Πανδής, η Μαρία Δημητριάδη, ενίοτε και η Μελίνα Μερκούρη… Ταυτοχρόνως άρχισαν και οι δισκογραφήσεις των νεότερων συνθέσεων του Μίκη Θεοδωράκη. Ο πρώτος δίσκος που εκδόθηκε με τη φωνή του Αντώνη Καλογιάννη περιείχε την ηχογράφηση της πρώτης ερμηνείας του έργου Πνευματικό Εμβατήριο που πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 1970 στο Royal Albert Hall του Λονδίνου. Ακολούθησαν η Κατάσταση Πολιορκίας ηχογράφηση επίσης της πρώτης ερμηνείας (Δεκέμβριος 1968, Λονδίνο), Τα Λαϊκά - Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη Vol. 1 (1971), Τα τραγούδια του Ανδρέα (1971, στο Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη Vol. 2) και τα Ο Ήλιος και ο Χρόνος και Επιφάνια Αβέρωφ (1972) ηχογραφημένα στη διάρκεια της πρώτης επίσημης ερμηνείας τους (Σεπτέμβριος 1970, Palais de Chaillot, Παρίσι). Δισκογράφησε επίσης το τραγούδι-ποταμό «Μιλώ» σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη και αμέσως μετά την πτώση της Χούντας τον κύκλο Νύχτα Θανάτου (στίχοι: Μάνος Ελευθερίου). Συμμετείχε σε όλες τις μεγάλες συναυλίες στα γήπεδα του Θεοδωράκη στα χρόνια μετά τη μεταπολίτευση. Ουδέποτε έπαψε να ερμηνεύει τα τραγούδια και τα έργα του στις κατοπινές συναυλίες του. Ενδεικτικά αναφέρεται η συναυλία-αφιέρωμα στον τραγουδιστή η οποία πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Αίθουσα Φίλων της Μουσικής) στις 15 Οκτωβρίου 2007 με τίτλο Ήθος και Φως. Όλο το πρώτο μέρος της δομήθηκε με τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη καθώς και με το μετασυμφωνικό τραγούδι-ποταμός Επιφάνια Αβέρωφ.
Η σπουδαία Ιταλίδα τραγουδίστρια και ηθοποιός Maria Ilva Biolcat, γνωστή παγκοσμίως ως Milva (17.7.1939-23.4.2021), εξέφρασε την αγάπη της για το ελληνικό τραγούδι και τους δεσμούς της με αυτό ερμηνεύοντας και δισκογραφώντας τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, του Θάνου Μικρούτσικου και του Βαγγέλη Παπαθανασίου. Λες και έφυγε για τον άλλο κόσμο στις 24 Απριλίου του 2021 για να συναντήσει το δεύτερο και να ετοιμάσουν μαζί την υποδοχή του πρώτου. Η συνεργασία της με τον Μίκη Θεοδωράκη άρχισε το 1978. Εκδόθηκε τότε στη Γερμανία το ηχογράφημα Von Tag Zu Tag με έντεκα τραγούδια του ερμηνευμένα στα γερμανικά. Ανεδείχθη σε ένα από τα πλέον ευπώλητα της περιόδου. Την επόμενη χρονιά εκδόθηκε, ταυτόχρονα στη Γερμανία και την Ιταλία, το ηχογράφημα La Mia Età – με την ένδειξη Musiche di Mikis Theodorakis – με δέκα από τα τραγούδια της αρχικής έκδοσης ερμηνευμένα στα ιταλικά. Υπήρξε και γαλλική εκδοχή (1980) η οποία είχε τίτλο Attends, la vie. Ερμήνευε, βεβαίως, επιλεγμένα από τα τραγούδια αυτά σε συναυλίες. Η ιταλική έκδοση εκδόθηκε και στα ελληνικά ως 10 τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη.
Από την ξενιτιά προέρχεται και η επόμενη αναφορά μας. Με ελληνικότατη προέλευση και ιδιοσυγκρασία όμως αυτή. Πρώιμη ήταν η εκδημία της Αγγελικής Ιονάτου-Angélique Ionatos (22.6.1954-7.7.2021) — Ιωαννάτου ήταν το πραγματικό της επώνυμο. Πρώτη αυτή δισκογράφησε, το 1994, στη Γαλλία μάλιστα όπου είχε εγκατασταθεί νωρίς, τον κύκλο τραγουδιών του Μίκη Εαρινός άνεμος/Μια θάλασσα γεμάτη μουσική (σύνθεση 1987, σε ποίηση Δήμητρας Μαντά) με τίτλο Mia Thalassa-Μια Θάλασσα. Κάποια ακόμη τραγούδια του υπάρχουν διάσπαρτα στα ηχογραφήματά της, ενώ στις συναυλίες της συχνά ερμήνευε τραγούδια του εκτός και εντός Ελλάδας – ενδεικτικά αναφέρονται αυτές τον Σεπτέμβριο 1984 και στις 3.7.2001 στη Ρωμαϊκή Αγορά και αυτή στον Κήπο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών στις 16.6.2014.
Την ίδια ημέρα, 19 Ιουλίου 2021, αποχαιρετίσαμε δυο δημοφιλείς Έλληνες καλλιτέχνες που υπηρέτησαν διαφορετικές τέχνες και ο διακριτικός δεσμός τους με τον Μίκη Θεοδωράκη είναι μάλλον άγνωστος και σίγουρα απρόσμενος. Πρόκειται για την ηθοποιό Γκέλυ Μαυροπούλου (21.10.1932-19.7.2021) και τον τραγουδιστή, τραγουδοποιό και ηθοποιό Τόλη Βοσκόπουλο (26.7.1940-19.7.2021). Η Γκέλυ Μαυροπούλου «συναντήθηκε» με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη στην ταινία Μυρτιά (πρώτη προβολή 02.10.1961) του Κώστα Καραγιάννη. Ο Τόλης Βοσκόπουλος ερμήνευε, σπάνια είναι η αλήθεια, τραγούδια του στις συναυλίες και τις εμφανίσεις του. Ένα από αυτά, το «Παράπονο» σε στίχους Δημήτρη Χριστοδούλου, που είχε ενταχθεί στον κύκλο Πολιτεία, δισκογραφήθηκε στη συλλογική έκδοση του 1985 Τα λαϊκά της νύχτας. Δέκα χρόνια αργότερα συμπεριλήφθηκε στη συλλογή του Βοσκόπουλου Τα ερωτικά.
Μία και μοναδική φορά «συναντήθηκε» με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη ο Γιώργος Μεσσάλας (14.11.1942-20.7.2021). Το 1977 όταν σκηνοθέτησε στο Εθνικό Θέατρο τις παραστάσεις του έργου Ο άλλος Αλέξανδρος της Μαργαρίτας Λυμπεράκη (πρώτη 22.1.1977). Η συνάντησή τους ήταν μερικώς επεισοδιακή. Ο σκηνοθέτης ζήτησε από το συνθέτη ένα τραγούδι με επαναστατική διάθεση για την παράσταση. Το «Τραγούδι για τον άλλο Αλέξανδρο» —έτσι το ονόμασε— το οποίο παρέδωσε ο Θεοδωράκης ήταν επικό και εντάχθηκε στο τέλος της πρώτης πράξης του έργου, τραγουδησμένο a cappella από τους ηθοποιούς της παράστασης. Αποδείχτηκε όμως, εκ των υστέρων, ότι το τραγούδι αυτό αποτελούσε παραλλαγή παλιού στρατιωτικού εμβατηρίου του 1915, θούριο ουσιαστικά του ελληνικού στρατού, στο οποίο ο συνθέτης είχε αλλάξει κάποιες λέξεις και είχε προσθέσει μια πέμπτη στροφή στο τέλος. Η αποκάλυψη που έγινε μετά την έναρξη των παραστάσεων αποτέλεσε ήπιο σκάνδαλο!
Στις 19 Αυγούστου του 2021 εγκατέλειψε το μάταιο τούτο κόσμο η Ολλανδή υψίφωνος και μουσικοπαιδαγωγός Els Bolkestein, η οποία είχε γεννηθεί στο Άμστερνταμ στις 2 Ιουλίου 1935. Συμμετείχε ως σολίστ-μονωδός στην πρώτη παγκόσμια ερμηνεία της Συμφωνίας αρ. 3, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Komische Oper του Βερολίνου στις 29 Απριλίου 1982. Η συναυλία ηχογραφήθηκε και δισκογραφήθηκε δυο χρόνια αργότερα. Ο συνθέτης ορίζει ως μονωδό στο έργο του αυτό μεσόφωνο. Όταν του εκφράσαμε τη δικαιολογημένη σχετική απορία μας, γιατί δηλαδή στην παρθενική ερμηνεία του έργου του χρησιμοποιήθηκε υψίφωνος, μας πληροφόρησε ότι η Bolkestein ήταν εξαιρετική τραγουδίστρια με αξιοθαύμαστη φωνητική προσαρμοστικότητα και ερμήνευσε το σολιστικό μέρος της Συμφωνίας
υπέροχα. Για του λόγου του το αληθές μας παρέπεμψε στη συγκεκριμένη ηχογράφηση.
Όπως και η Γκέλυ Μαυροπούλου έτσι και ο Ανέστης Βλάχος (7.2.1934-24.8.2021) επικοινώνησε με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη μέσω του κινηματογράφου. Πρωταγωνίστησε μάλιστα και αυτός στην ίδια ταινία, τη Μυρτιά (1961) δηλαδή του Κώστα Καραγιάννη. Απροσδόκητη ήταν, ωστόσο, η μετά θάνατον ... παράλληλη πορεία τους. Υπήρξαν πολλές συζητήσεις και οικογενειακές διαμάχες για τη διαθήκη και των δυο, την ίδια εποχή!
Η πλέον τραγική από τις απώλειες στις οποίες εστιάζει το παρόν ήταν αναμφίβολα του χαρισματικού Γερμανού βιολοντσελίστα –υπήρξε και συνθέτης– Sebastian Hess. Για δυο λόγους: αφενός μεν ήταν ο νεότερος από τους αποθανόντες – είχε γεννηθεί στις 5.5.1971 – αφετέρου ο κύκλος της ζωής του ολοκληρώθηκε την 1η Σεπτεμβρίου, δηλαδή μια μόλις ημέρα πριν ολοκληρωθεί αυτός του Μίκη Θεοδωράκη. Η Ραψωδία για βιολοντσέλο και ορχήστρα του μουσουργού ήταν η αφορμή για να συναντηθούν. Ο Hess συμμετείχε ως σολίστ σε ερμηνείες του έργου στην Γερμανία και το δισκογράφησε το 2007 εκεί, συμπράττοντας με τη Συμφωνική της Νυρεμβέργης υπό την καθοδήγηση του αρχιμουσικού John Carewe. Με τον ίδιο αρχιμουσικό, συμπράττοντας όμως τη φορά αυτή με την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, το ερμήνευσε στις 26 Απριλίου 2012 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Ένα ανεύρυσμα εγκεφάλου ήταν για αυτόν η μοιραία αιτία. «Αν τον είχα γνωρίσει πριν συνθέσω τη Ραψωδία, θα του την είχα αφιερώσει» μας είχε πει ο Μίκης Θεοδωράκης.
Την αναχώρηση του Μίκη Θεοδωράκη στις 2 Σεπτεμβρίου ακολούθησε ένα συγκριτικά μεγάλο διάστημα σχετικής ηρεμίας. Ώσπου στις 18 Νοεμβρίου έφτασε από το Μόναχο το θλιβερό μαντάτο. Η αγαπημένη μεσόφωνος και μουσικοπαιδαγωγός Δάφνη Ευαγγελάτου νικήθηκε από την επάρατο, μετά από μακρόχρονη μάχη. Με τον Μίκη Θεοδωράκη τη συνέδεε και ιδιαίτερη φιλία. Οι δρόμοι τους συναντήθηκαν επαγγελματικά αρκετές φορές. Ερμήνευσε τους κύριους ρόλους σε παραστάσεις των λυρικών έργων Ηλέκτρα και Λυσιστράτη και το ρόλο της Ιοκάστης στην όπερα (λυρικό δράμα) Αντιγόνη. Συμμετείχε σε αρκετές συναυλίες ή ρεσιτάλ με έργα του. Αναφέρουμε τις ακόλουθες συμμετοχές της: στις 25 Ιουλίου 1998 συνέπραξε με την Καμεράτα Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής και τον αρχιμουσικό Λουκά Καρυτινό στην ερμηνεία των έργων Raven και Κατάσταση πολιορκίας σε συναυλία που πραγματοποιήθηκε στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου. Στις 27 Μαρτίου 2009 συνέπραξε με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και τον αρχιμουσικό Βύρωνα Φιδετζή στην ερμηνεία της Συμφωνίας αρ. 3 σε συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Στις 12 Φεβρουαρίου 2001 ερμήνευσε στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών συνοδευόμενη από τον πιανίστα Δημήτρη Γιάκα τους κύκλους τραγουδιών Φαίδρα και Η Βεατρίκη στην Οδό Μηδέν. Στην ίδια αίθουσα και με τον ίδιο συνοδό ερμήνευσε στις 23 Μαρτίου 2002 τους κύκλους τραγουδιών Romancero Gitano, Μπαλάντες και Ταξίδι μέσα στη νύχτα έχοντας συμπαραστάτη τον βαθύφωνο Χριστόφορο Σταμπόγλη. Στις 21 και 22 Νοεμβρίου 2005 συμμετείχε σε συναυλίες της Συμφωνικής Ορχήστρας της Δρέσδης στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Αίθουσα Φίλων της Μουσικής) στις οποίες ερμηνεύτηκαν αποσπάσματα από τις τέσσερις όπερες του Μίκη Θεοδωράκη που γεννήθηκαν από το αρχαίο δράμα: Μήδεια και Ηλέκτρα την πρώτη βραδιά, Λυσιστράτη και Αντιγόνη τη δεύτερη. Αρχιμουσικός ήταν ο Stier Eckhard. Η Δάφνη Ευαγγελάτου είχε γεννηθεί στην Αθήνα στις 17 Δεκεμβρίου 1946. Ήταν κόρη του μουσουργού και αρχιμουσικού Αντίοχου Ευαγγελάτου και αδελφή του σκηνοθέτη και ακαδημαϊκού Σπύρου Ευαγγελάτου.
Και ο επόμενος μνημονευόμενος μακριά από την Ελλάδα εξεμέτρησε το ζην. Πρόκειται για τον τενόρο Παύλο Ράπτη (29.2.1936-21.11.2021) ο οποίος από το μακρινό 1950 είχε εγκατασταθεί στην Πολωνία. Στα ρεσιτάλ τα οποία πραγματοποιούσε εκεί ερμήνευε συχνά και ελληνικά τραγούδια, κυρίως του Μίκη Θεοδωράκη. Κάποια από αυτά μάλιστα τα ηχογράφησε και τα δισκογράφησε. Ενδεικτικά αναφέρουμε την έκδοση του 1980 με όνομα Acropolis adieu στην οποία υπάρχουν τα τραγούδια «Καημός» και «Μυρτιά», αλλά και τη συλλογή του 1984 με το όνομα ΣΑΓΑΠΟ, ΣΑΓΑΠΟ... !!! (Τα θαυμαστικά δικά μας), η οποία στο οπισθόφυλλο αναφέρεται ως Biseri Grčke Muzike - The Pearls Of Greek Music (Τα μαργαριτάρια της Ελληνικής Μουσικής). Σε αυτήν εκτός από τον «Καημό» υπάρχουν τα τραγούδια «Επιφάνια», «Έλληνας Ζορμπάς» και «Σε πότισα ροδόσταμο» — έτσι αναφέρονται με λατινικά στοιχεία οι τίτλοι τους. Μετά τη μεταπολίτευση (1974) ο Παύλος Ράπτης άρχισε να επισκέπτεται συχνά τη χώρα μας συνεργαζόμενος κυρίως με την Εθνική Λυρική Σκηνή (για μια δεκαετία 1988-1998 υπήρξε μόνιμο στέλεχός της), αλλά και διδάσκοντας μονωδία από το 1989 στο Ελληνικό Ωδείο.
Η εύλογη απορία για τη σχέση της Ροζίτας Σώκου (9.9.1923-14.12.2021) με τα αναγραφόμενα στο παρόν, που μας εγκατέλειψε λίγο πριν συμπληρώσει έναν αιώνα ζωής, βρίσκεται στο περιοδικό Εικόνες, το οποίο εξέδιδε την παλιά καλή εποχή η Ελένη Βλάχου. Η Ροζίτα Σώκου συνεργαζόταν με το περιοδικό στις αρχές της δεκαετίας 1960-1970. Όταν ο Μίκης επέστρεψε το 1960 από το Παρίσι και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα η Ροζίτα Σώκου έσπευσε να του πάρει συνέντευξη για το περιοδικό. Έκτοτε συνδέθηκαν με ξεχωριστή φιλία.
Τελευταία, στο μακάβριο αυτό κατάλογο, αναφέρεται η υψίφωνος Μάρθα Αράπη (;-24.12.2021). Η μοίρα όρισε τη συνάντησή της με τον Μίκη Θεοδωράκη στην τρίτη από τις εμπνευσμένες από την αρχαία Ελλάδα όπερές του, την Ηλέκτρα. Ο συνθέτης τη θεώρησε ιδανική να ερμηνεύσει σε αυτήν το ρόλο της Χρυσόθεμης. Τον ερμήνευσε τόσο στην πρώτη παγκόσμια ερμηνεία του έργου, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Λουξεμβούργο στις 2 Μαΐου 1995 – ήταν ενταγμένη στο πρόγραμμα των εκδηλώσεων «Λουξεμβούργο, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης (1995) όσο και στις πρώτες ερμηνείες του στην Ελλάδα, στις 30 Ιουλίου και την 1η Αυγούστου 1996. Στο Ηρώδειο πραγματοποιήθηκαν αυτές σε σκηνοθεσία Νίκου Κούνδουρου και μουσική διεύθυνση Ηλία Βουδούρη.
* Δάνειο-παραλλαγή από το ποίημα «Ο Δαρείος» (1917) του Κ. Π. Καβάφη: Όμως μες σ’ όλη του την ταραχή και το κακό, επίμονα κ’ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται.