κ. Διευθυντά,

Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές (σήμερα είναι η 9η Μαΐου, που τυγχάνει και επέτειος της λήξης του πολέμου στην Ευρώπη το 1945, κάτι που μάλλον σπάνια σκεφτόμαστε) δεν γνωρίζουμε το αποτέλεσμα των εκλογών για το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, που θα γίνουν σε δύο εβδομάδες. Υποθέτουμε ωστόσο, με βάση τα όσα βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, ότι το παραδοσιακό πολιτικό σκηνικό, το σκηνικό δηλαδή που διαμορφώθηκε μετά τον πόλεμο, με την συντριβή του πιο θανατηφόρου και αποκρουστικού πολιτικού συστήματος της ιστορίας, θα αλλάξει σε μεγάλο βαθμό, αν δεν ανατραπεί ολοσχερώς.
Κάτι τέτοιο θα αποτελέσει, καθώς λένε οι αναλυτές, έκφραση μιας δυσφορίας ή απογοήτευσης του «εκλογικού σώματος» από τα πεπραγμένα των πολιτικών σχηματισμών που ηγεμόνευσαν τα τελευταία 75 χρόνια. Ταυτόχρονα, όμως, θα αποτελέσει μια ακόμη πιο σαφή ένδειξη της αποδοχής, εκ μέρους όλο και μεγαλύτερων τμημάτων του πληθυσμού της ηπείρου, ενός πολιτικού λόγου πιο κυνικού και με λιγότερες ηθικές αναστολές, έτοιμου να διατυπώσει απειλές εναντίον των αντιπάλων, αλλά και πιο φοβικού, βλέποντας παντού εχθρούς. Όλα στοιχεία εκείνου που μετά από τις τόσες αδιανόητες θυσίες του πολέμου νομίζαμε ότι είχε εξαλειφθεί για πάντα. Επίσης, πιθανότατα θα συμβάλει στην επιτάχυνση αλλαγών που βαθμιαία εγκαθίστανται στην καθημερινή ζωή μας, καθώς η κοινωνία –αν θέλαμε να το πούμε με μια λέξη– έχει αγριέψει.
Δεν είναι στις προθέσεις μου να προχωρήσω σε μια γενικόλογη περιγραφή των φαινόμενων που όλοι μας παρατηρούμε και τα οποία άλλοι, αρμοδιότεροι εμού, έχουν ήδη αναλύσει από διάφορες πλευρές. Απλώς το θέτω σαν το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα ήθελα να μιλήσω ολίγον συνδυαστικά για μια παράλληλη εξέλιξη που συμβαίνει γύρω μας.
Δεν διεκδικώ πρωτοτυπία εδώ: πρόκειται για το πολυσυζητημένο θέμα της τεχνολογίας, η οποία αδιαμφισβήτητα προελαύνει με καλπάζοντες ρυθμούς. Κι ήταν ακριβώς μια πρόσφατη αναφορά σ’ ένα από τους πιο προχωρημένους της τομείς, στην Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence, ή συντομογραφικά AI), σε περιοδικό Κυριακάτικης Εφημερίδας που προκάλεσε τις σκέψεις οι οποίες ακολουθούν, με φόντο τις επερχόμενες ευρωεκλογές.
Συγκεκριμένα, ήταν δυο φράσεις από συνέντευξη της κυρίας Κριστίν Τόλε, η οποία φέρει τον τίτλο Principal Technical Strategist for Data Science and AI της Microsoft, που έλεγε: «[Με την τεχνητή νοημοσύνη] θα έχουμε περισσότερο δημιουργικό χρόνο. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος θα απελευθερωθεί από χρονοβόρες επαναλαμβανόμενες εργασίες, θα μας απελευθερώσει από την τυραννία των καθημερινών υποχρεώσεων».
Στις προηγούμενες σελίδες, υπήρχε μια παρουσίαση ενός έξυπνου σπιτιού και η περιγραφή του διαδικτύου των πραγμάτων (internet of things), όπου αναδυόταν ένας υπέροχος, ανέμελος κόσμος ενός μέλλοντος, τόσο άμεσου που μοιάζει να είναι ήδη παρόν.
Τα λόγια της κυρίας Τόλε και οι περιγραφές των τεχνολογικών μας επιτευγμάτων, μού έφεραν στο νου ένα κείμενο που μου είχαν δώσει προ πεντηκονταετίας στην Αγγλία για να σχολιάσω στο πλαίσιο μιας συνέντευξης για εισαγωγή στο πανεπιστήμιο. Δεν θυμάμαι το όνομα του συγγραφέα, αλλά μου έχουν εντυπωθεί κάποιες φράσεις – που αποτέλεσαν και το θέμα της σύντομης συζήτησης με τους μαυροφορεμένους προφέσορες, προτού περάσουμε και σε άλλα ζητήματα. Οι φράσεις αυτές έλεγαν περίπου λέξη προς λέξη τα όσα λέει η κυρία Τόλε, καθώς το κείμενο εκείνο έβλεπε να έρχεται αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε πρώτη φάση της μαζικής χρήσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, καθώς και της εφαρμογής της ρομποτικής στην βιομηχανία. Μιλούσε για την δημιουργία απεριόριστου ελεύθερου χρόνου στις κοινωνίες μας, διατυπώνοντας και έναν παραλληλισμό με την αρχαία Ελλάδα, όπου οι πολίτες (εκεί απελευθερωμένοι από τις καθημερινές δουλειές, μιας που αυτές τις έκαναν οι δούλοι) είχαν ελεύθερο χρόνο να φιλοσοφούν και να μεγαλουργούν. Μήπως, κατέληγε το κείμενο, οδηγούμαστε προς μια λαμπρή εποχή παρόμοια με την κλασική αρχαιοελληνική, (απαλλαγμένοι και από το όνειδος της δουλοκτησίας);

Μισό αιώνα αργότερα, πού βρισκόμαστε; Πόσο συνέβαλε η πρώτη φάση της ψηφιακής τεχνολογίας να μας απελευθερώσει από την πίεση της καθημερινότητας και να μας προσφέρει πρόσθετο ελεύθερο χρόνο; Μήπως θα έπρεπε να είμαστε πλέον λίγο πιο συγκρατημένοι στην αισιοδοξία μας ως προς το ελπιδοφόρο άγγελμα της τεχνολογικής εξέλιξης;
Πέρα από την αφέλεια των απελευθερωτικών προγνώσεων, οποιαδήποτε σκέψη για τα μελλούμενα θα πρέπει να λάβει υπόψη την γνωστή αναντιστοιχία μεταξύ τεχνολογικής και κοινωνικής εξέλιξης, το χάσμα ανάμεσα στην καθ’ όλα εφικτή τεχνολογική πρόοδο και στην, κατά τα φαινόμενα, απόλυτα αδύνατη προσέγγιση μιας κοινωνικής ωριμότητας. Κι ενώ προελαύνουμε όλο και βαθύτερα στο μαγικό κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης, φαίνεται πως οπισθοδρομούμε με μεγάλη ταχύτητα στα πεδία των κοινωνικών σχέσεων, της πολιτικής εκπροσώπησης και της διαπροσωπικής επικοινωνίας. Στην εποχή της θριαμβεύουσας ευφυίας των μηχανών μοιάζει να επιβεβαιώνονται οι ρήσεις  (όπως π.χ. του Σίλλερ ή του Αϊνστάιν) περί της ακατανίκητης βλακείας των ανθρώπων.
Παρακολουθώντας, μέσα στη σημερινή διασπορά εκπληκτικών τεχνολογικών εργαλείων, ένα συνεχώς διογκούμενο ρεύμα ανθρώπων να ψάχνει κυριολεκτικά στον σκουπιδοντεκέ της ιστορίας για να βρει εκεί λύσεις στις δυσχέρειες και τα βάσανα που του προκαλεί η –κατά τα λεγόμενα πολλών σοβαρών αναλυτών– προωθούμενη από την τεχνολογική εξέλιξη «παγκοσμιοποίηση», τότε είναι ακόμη πιο δύσκολο να αντιληφθεί κανείς τι ακριβώς θετικό προάγει η τεχνολογική μας «πρόοδος».
Επικοινωνούμε όλο και περισσότερο για να βριζόμαστε όλο και εντονότερα. Οι χώρες διχάζονται αντί να ενώνονται. Γύρω μας παρατηρούμε να εξαπλώνεται ένα κύμα διαδοχικής αποσύνθεσης κοινωνιών ή διαμελισμού κρατών – Σομαλία, Αφγανιστάν, Ιράκ, Λιβύη, Ουκρανία, Συρία, Κονγκό, Βενεζουέλα, μεταξύ άλλων. Αλλά και η καθημερινή ζωή, αν και με λιγότερη σωματική καταπόνηση και με πολύμορφες «ανέσεις», μοιάζει να γίνεται όλο και πιεστικότερη, όλο και πιο ανασφαλής και ως εκ τούτου πιο εξαντλητική και ψυχοφθόρα.
Δεν ξέρω αν η απαλλαγή μας από τα «χιλιάδες καθημερινά ζητήματα» που μας υπόσχονται τα έξυπνα σπίτια, τα αυτό-οδηγούμενα αυτοκίνητα, οι έξυπνοι ρομποτικοί βοηθοί κλπ., ακόμη κι αν δεν προκαλέσουν τη δημιουργία χιλιάδων νέων μικρών ενεργειών που θα απαιτηθούν για να μπορέσουμε να τα χρησιμοποιήσουμε – όπως μας έχει διδάξει η μέχρι τούδε σχέση μας με τα ηλεκτρονικά εργαλεία (εκμάθηση χρήσης, αναβαθμίσεις λογισμικού, αναζήτηση λύσεων λειτουργικών προβλημάτων, αλλά και ανάληψη πολλών εργασιών που παλιότερα γίνονταν από άλλους ανθρώπους, από θέσεις εργασίας που έχουν εξαλειφθεί) – θα μπορέσουν να μας προσφέρουν το χρόνο και κατά συνέπεια τη δυνατότητα ή, έστω, την ελπίδα να αντιμετωπίσουμε καλύτερα τα όσα μας ταλανίζουν σήμερα, αλλά μάλλον η πρώτη πεντηκονταετία μας διαψεύδει.
Και, ακόμη περισσότερο, μπροστά στο αναμενόμενο αποτέλεσμα των επερχόμενων εκλογών που, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, θα ενισχύσει τους θλιβερούς και ανεπίδεκτους μαθήσεως νοσταλγούς ενός αποκρουστικού παρελθόντος, είναι μάλλον δύσκολο να δεχτούμε εκείνο που διατυπώνει ως ελπίδα στη συνέντευξή της η κ. Τόλε, ότι δηλαδή η υλοποίηση της ΑΙ «θα φέρει δικαιοσύνη, περισσότερο κοινό πλούτο, περισσότερη δημοκρατία και την ευκαιρία όλοι μας να γίνουμε ο καλύτερός μας εαυτός».
Πάντα βέβαια υπάρχει η προσδοκία ότι η τεχνολογία μπορεί να προσφέρει λύσεις, και σίγουρα υπάρχουν τομείς όπου βελτιώνει τα πράγματα (π.χ. υγεία), όμως δεν μπορεί να μας διαφεύγει ότι, ήδη, πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε έχουν προκληθεί από τις εφαρμογές της τεχνολογίας, δηλαδή από τον τρόπο με τον οποία την χρησιμοποιούμε. Γιατί ακόμα και στην υγεία, όπως και στην βιολογία, προκαλούν δέος οι κινήσεις που τείνουν όλο και περισσότερο προς την ευγονική και σε μία «νήπια» αντιμετώπιση της βαθύτερης σχέσης μας με την ανθρώπινη ζωή, αλλά και τη ζωή εν γένει.
Ας μην παρεξηγηθώ και ας μην εκληφθεί αυτή η τοποθέτηση ως τεχνοφοβική, ή «λουδιτική». Όμως δεν είναι και τεχνολατρική. Ναι, δεν σταματά αυτή η εξέλιξη της τεχνολογίας, την οποία, βέβαια, λίγο παλιότερα θα περιγράφαμε αυθόρμητα ως «πρόοδο», όμως σήμερα είμαστε λίγο πιο προσεκτικοί, πιο διστακτικοί στη χρήση αυτής της λέξης. Κι αυτό είναι ένας λόγος για τον οποίο, ίσως, χρειάζεται μια πιο σύνθετη, πιο προβληματισμένη, και λιγότερο απλοϊκή, λιγότερο «έκθαμβη» αποδοχή των δώρων της τεχνολογίας.
Γιατί θα πρέπει, πιστεύω, να μας προβληματίζει μια θεμελιώδης διαφορά: Παλιότερα, ας πούμε στο μακρινό 1969, μπορούσαμε ακόμα να είμαστε αισιόδοξοι και να ονειρευόμαστε ουτοπίες. Σήμερα το μέλλον φαντάζει, φευ, μόνο δυστοπικό και, για κάποιους πολύ νέους, τόσο απειλητικό ώστε να κινητοποιούνται και να εξεγείρονται για να αποτραπεί η εξάλειψη της ζωής: extinction rebellion είναι το κίνημα που εξαπλώνεται σήμερα στα σχολεία. Στην αυγή της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης, αυτό είναι –ούτε λίγο, ούτε πολύ– το πρόβλημα που καλούμαστε να λύσουμε.

*

Σήμερα είναι η 9η Μαΐου του 2019. Εκτός από την 9η Μαΐου του 1945, την ονομαζόμενη και Μέρα της Νίκης (V-Day), που προαναφέραμε, έχουμε και την 9η Μαΐου του 1950, τη μέρα της Ευρώπης, με την Διακήρυξη Σουμάν, αλλά και την 9η Μαΐου 1978, μια επέτειο διαφορετική, με τη δολοφονία του Άλντο Μόρο, που θαρρώ πως περισσότερο από τις άλλες δύο συνδέεται με τα όσα συμβαίνουν γύρω μας, καθώς πάμε για τις εκλογές στην Ευρώπη στο τέλος του μήνα.