Πριν λίγα χρόνια, σε μια δημόσια εκδήλωση «δεξαμενής σκέψης», άκουσα κάποιον προσκεκλημένο ομιλητή να ισχυρίζεται, δείχνοντας το «ευφυές» κινητό του τηλέφωνο, ότι μέσα σε αυτό χωράει όλη η βιβλιογραφία του επιστημονικού του αντικειμένου ― και όχι μόνο· συμπλήρωσε, με ανακούφιση υποθέτω, ότι έτσι δεν θα χρειαζόταν πια να χάνει πολύτιμο χρόνο πηγαίνοντας στη βιβλιοθήκη. Έτσι, σερφάροντας στην κορυφή του μεγάλου κύματος της ψηφιακότητας, θα άλλαζαν και τα μέχρι τώρα καθιερωμένα περί βιβλιοθηκών, σε συνδυασμό με το διαδίκτυο, τις τηλεπικοινωνίες και τα συναφή της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Δεν θα χρειαζόταν πλέον να πηγαίνουμε στη βιβλιοθήκη και η οικονομία θα κέρδιζε από αυτή τη μαγική εξέλιξη που θα συνέβαλε στο, από κάθε άποψη, ξεπέρασμα του «παλαιού κόσμου», το οποίο ―κατά τα συμφραζόμενα της ομιλίας― ανήκαν και οι γνωστές μας βιβλιοθήκες με τα ράφια των βιβλίων· μαζί και το ξεπέρασμα των συναφών οικονομικών βαρών που απαιτούνται για τη σιωπηλή λειτουργία της.

Είμαι από εκείνους που ισχυρίζονται ότι αν και η χώρα μας δεν διασταυρώθηκε με την πρώτη βιομηχανική επανάσταση, ατύχησε με τη δεύτερη και ψυχομάχησε ατελέσφορα στην τρίτη, θα μπορούσε να διακριθεί στην τέταρτη (την ψηφιακή) και τις όποιες ακολουθήσουν ― υπό αρκετές ευτυχείς προϋποθέσεις και (επώδυνες) παραβλέψεις των συνεπειών των μη διασταυρώσεων, των ατυχιών και των ψυχομαχιών... Άλλωστε, πρόσφατα συναφή επιτεύγματα στη χώρα δίνουν κουράγιο στον ισχυρισμό, συνοδευόμενα με την ευχή της ανθεκτικότητας... (το «πήδημα του βατράχου» που ενδεχομένως ―κατά κάποιους― χρειάζεται η χώρα, είναι άλλο θέμα). Όμως το παράδειγμα της διασημότητας που περιέγραψα παραπάνω, αν και ανήκει στο περιβάλλον της λογικής ―και τους πάθους― των υποστηρικτών της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, κάπου δεν μου κόλλησε! Πρώτον, γιατί δεν πιστεύω ότι οι βιβλιοθήκες ανήκουν στον «παλαιό κόσμο» ―το καταλαβαίνει κανείς αν τις ζήσει εκ του σύνεγγυς, παρόλα τα εγχώρια προβλήματα― και δεύτερον γιατί σκέπτομαι ότι η ψηφιακότητα ίσως μπορέσει να βοηθήσει το συλλογικό μας επιστητό να προσεγγίσει με μορφωτική επάρκεια τον «παλαιό κόσμο», όπως και τον σύγχρονο που μας περιβάλει· για το εάν αυτό είναι εφικτό, ισχύει το πρόταγμα των προϋποθέσεων...

Ως οπαδός της ψηφιακότητας και εγώ, αλλά (πρωτίστως) οπαδός της διαχρονικής (άρα και της σύγχρονης) χρησιμότητας των φυσικών βιβλιοθηκών και της χρήσης των βιβλίων τους από το ράφι στο τραπέζι της μελέτης, μεταφέρω κάποια εξειδικευμένα παραδείγματα από την καθημερινή ερευνητική μου εμπειρία, η οποία δείχνει ότι τελικά «δεν χωράει» μια βιβλιοθήκη στο κινητό, ή (έστω) δεν χωρούν οι κρυμμένοι θησαυροί της. Αυτούς τους προσφέρει το βιβλίο από το ράφι, το οποίο και βέβαια θα το εντοπίσεις στον ψηφιακό βιβλιογραφικό κατάλογο στο διαδίκτυο και θα το ανακτήσεις από τον διαδικτυακό διαθέτη, αλλά τα τελευταία είναι απλώς μια ευκολία και όχι θέσφατα. Το επιβεβαιώνει η εκ του σύνεγγυς εμπειρία από το πράττειν και εφαρμόζειν του υπομονετικού και επίμονου εξειδικευμένου χρήστη της φυσικής βιβλιοθήκης και ο εντοπισμός πολλών θησαυρών που κρύβει το κάθε βιβλίο στο ράφι του, ιδίως όταν προέρχεται από κάποια σπουδαία συλλογή επιλεγμένων βιβλίων φωτισμένων δωρητών.

Για την τρέχουσα έρευνά μου έψαχνα ένα βιβλίο του «παλαιού κόσμου» που περιέχει χάρτες ― το κέντρο του ενδιαφέροντός μου. Γνωρίζω ότι η ψηφιοποίηση, ανά τον κόσμο και στη χώρα μας, έχει προσφέρει αντίγραφα του βιβλίου στους ψηφιακούς διαδικτυακούς διαθέτες· σε αυτούς έχει βέβαια ελεύθερη πρόσβαση το «ευφυές» κινητό μου και τα ψηφιακά συναφή δικτυωμένα μέσα της εργασίας μου (υπολογιστής, πινακίδιο). Αναζητώ λοιπόν το βιβλίο πληκτρολογώντας τον συγγραφέα ή/και τον τίτλο και η αναζήτηση οδηγεί σε διάφορους διαδικτυακούς διαθέτες του ψηφιακού αντίγραφου του βιβλίου· τις περισσότερες φορές ελεύθερα ανακτήσιμο από τον κάθε διαθέτη. Τότε αρχίζει η περιπετειώδης πλοήγηση στις ψηφιακές πολλαπλότητες του βιβλίου. Στις διάφορες εκδόσεις του, με μικρές ή μεγαλύτερες αλλαγές· με απουσίες σελίδων που περιλάμβαναν εικόνες και χάρτες, που αφαιρέθηκαν παράνομα προς πώληση, ως ανεξάρτητα (του βιβλίου) αντικείμενα τέχνης και χαρτογραφίας του «παλαιού κόσμου». Αλλά και με διαφορές στον τρόπο που έχει ψηφιοποιηθεί το βιβλίο από τον κάθε διαθέτη· άλλοι ―τις περισσότερες φορές αχαρτομάθητοι― ψηφιοποιούν με διπλωμένους τους ένθετους χάρτες ―μεγαλύτερους από τις σελίδες του βιβλίου― αγνοώντας την ξεχωριστή σημασία τους και έτσι εξαφανίζοντάς τους στο ψηφιοποιημένο βιβλίο· άλλοι τους ξεδιπλώνουν και τους ψηφιοποιούν, αλλά σε χαμηλή ανάλυση ακολουθώντας τη ρουτίνα ψηφιοποίησης του κειμένου· άλλοι ψηφιοποιούν τον χάρτη σε σμίκρυνση· άλλοι, όταν ο χάρτης είναι έγχρωμος, συνεχίζουν την άχρωμη επιλογή ψηφιοποίησης των σελίδων του κειμένου, αλλοιώνοντας έτσι τα χαρακτηριστικά του πρωτότυπου χάρτη, κ.ο.κ.

Mε αυτές λοιπόν τις ανεπάρκειες των ψηφιακών αντιγράφων βιβλίων που περιέχουν χάρτες ―και εικόνες― το φυσικό βιβλίο στο ράφι της βιβλιοθήκης είναι πολύτιμο· θα μου έδινε τη λύση ψηφιοποιώντας σωστά το χαρτογραφικό περιεχόμενο σύμφωνα με τα δικά μου γνωσιολογικά κριτήρια και τις ερευνητικές απαιτήσεις και όχι με εκείνα ―εν πολλοίς αυθαίρετα και ατυχή― του διαθέτη με τον αμφίβολο χαρτογραφικό εγγραμματισμό. Έτσι λοιπόν και έκανα. Εργάστηκα με τη χαρά του φυσικού βιβλίου από το ράφι της βιβλιοθήκης, το οποίο επιπλέον μου χάρισε ―ως ανταμοιβή του κόπου μου― έναν μικρό θησαυρό, ο οποίος μου επέτρεψε να συμπληρώσω κάτι πολύ συγκεκριμένο και σημαντικό στην εξιστόρηση του χαρτογραφικού αγώνα του Καποδίστρια, με χώρο αναφοράς το Παρίσι: τον σχετικό με τη διεκδίκηση του καθορισμού των πρώτων συνόρων της Ελλάδας, όπως εξελίχθηκε από το 1826 μέχρι τον θάνατό του (Χάρτης#25 και Χάρτης#30). Περισσότερα όμως προσεχώς, στην μικρή έκθεση-έκπληξη που θα προκύψει σύντομα στους χώρους της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ, όπου ένας χάρτης αποκτά ιδιαίτερο και μοναδικό νόημα, ως ένθετος στο βιβλίο, όταν κάποια χειρόγραφη σημείωση του (αρχικού) κτήτορα του βιβλίου αναδεικνύει το νόημα... Παρόλα λοιπόν τα θαύματα της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και των ευφυών κινητών, που φιλοδοξούν να «αντικαταστήσουν» τη βιβλιοθήκη, οι ξεχωριστής σημασίας θησαυροί που κρύβουν τα φυσικά βιβλία θα εξακολουθούν να είναι κρυμμένοι στα ράφια της!

Ερευνητικά θέματα που αναφέρονται στο κείμενο, προέκυψαν στο πλαίσιο του προγράμματος Digital Library Map System (DiLiMAPS) του Εργαστηρίου Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης ΑΠΘ, με την υποστήριξη του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ).