Χάρτες, πρώτη φροντίδα του Καποδίστρια

Ανάμεσα στα 558 ονόματα των στρατηγών της Γαλλίας που τιμά η χώρα στην Αψίδα του Θριάμβου, το όνομα Loverdo είναι χαραγμένο στο νότιο βάθρο της, στην 29^η στήλη. Στρατηγός του Ναπολέοντα αρχικά, με σημαντική στρατιωτική δράση τιμήθηκε με τον βαθμό του Grand Officier της Λεγεώνος της Τιμής –με άλλους 314 στην κατηγορία μέχρι το 2010. Πρόκειται για τον γεννημένο το 1773 στην Κοντογεννάδα Ληξουρίου κόμη Νικόλαο Λοβέρδο Μικελακάτο (Nicolas de Loverdo), o οποίος μετά το σχολείο στην Κεφαλλονιά και ένα πέρασμα προετοιμασίας από τη Βενετία για νομικές σπουδές στην Πάδοβα, άλλαξε εκεί κατεύθυνση προς την πολιτική και τα μαθηματικά πριν μεταφερθεί στο Παρίσι. Εκεί, γρήγορα εμπνεύστηκε από τις δημοκρατικές αρχές και περνώντας στη στρατιωτική ζωή και δράση διακρίθηκε με τα στρατεύματα του Ναπολέοντα σε πολλά ευρωπαϊκά μέτωπα, με έναν σοβαρό τραυματισμό το 1796 στη Μόντενα. Ένα χρόνο αργότερα, το 1797 –τότε που ο Ρήγας εκδίδει τη Χάρτα– και μετά τη Συνθήκη του Καμποφόρμιο και τη διάλυση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας που έφερε τη Γαλλία κυρίαρχη στα Ιόνια για δυο χρόνια, ο εικοσιτετράχρονος λοχαγός Λοβέρδος υπηρέτησε στην Κέρκυρα στο Επιτελείο της ηγεσίας των γαλλικών δυνάμεων κατοχής για να ξανασυναντηθεί τότε με τον λίγο μικρότερό του Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος μόλις είχε γυρίσει γιατρός από τις σπουδές του στην Πάδοβα, εκεί που είχαν πρωτοσυναντηθεί και τους συνέδεσε φιλία.
Στην Κέρκυρα η κομβική θέση του Λοβέρδου στη γαλλική διοίκηση οδήγησε σε επιτυχία τις προσπάθειες του Ιωάννη και του αδελφού του Βιάρου να αποφυλακίσουν τον πατέρα τους που καταδικάστηκε για τις αντιγαλλικές ιδέες του. Αλλά και στον Καποδίστρια παραπέμπει η προσφορά θέσης στον Λοβέρδο από τον Ρώσο ναύαρχο Ουσάκωφ στη νέα κυβέρνηση της Επτανήσου Πολιτείας όταν συστάθηκε μετά την εκδίωξη των Γάλλων από τον συμμαχικό ρωσοτουρκικό στόλο – θέση που αρνήθηκε ο Λοβέρδος παραμένοντας πιστός στη Γαλλία.
Είναι πολύ γνωστή η (πολιτική) ιστορία του Καποδίστρια μετά την αποχώρηση των Γάλλων από τα Ιόνια και μέχρι το 1827, όταν μόνος στην Ανκόνα θα περιμένει υπομονετικά το βρετανικό καράβι που θα τον μεταφέρει μέσω Μάλτας στην Αίγινα –με στάση στο Ναύπλιο λόγω καιρού– για να αναλάβει ως ο πρώτος Κυβερνήτης τη διακυβέρνηση ενός ανύπαρκτου ακόμη κράτους σε μια ερημωμένη χώρα. Πολύ λιγότερο γνωστή είναι αντίθετα η (στρατιωτική) ιστορία του Λοβέρδου μετά τη σύντομη παρουσία των δημοκρατικών Γάλλων στην Κέρκυρα και μέχρι το 1827 που θα βρεθεί στο Παρίσι ως αντιστρατάρχης στο υπουργείο Πολέμου της Γαλλίας. Ήταν η χρονιά που ο Καποδίστριας θα του γράψει από την Ανκόνα μια ιστορική επιστολή περί χαρτών!

Ο Λοβέρδος –κατά τον βιογράφο του– συναντήθηκε στο Παρίσι με τον παλιό του φίλο τον Μάιο/Ιούνιο 1826, μετά από πολλά χρόνια. Ο Καποδίστριας είναι πλέον διπλωμάτης πανευρωπαϊκού κύρους και στο Παρίσι ανανεώνει τη φιλία του με τον ισχυρό στη Γαλλία στρατιωτικό. Οι δύο φίλοι θα αρχίσουν τότε τις μεταξύ τους συζητήσεις για τις προοπτικές της Ελλάδας σε ένα σύνθετο ευρωπαϊκό τοπίο μετασχηματιζόμενων διεθνών σχέσεων και αντιπαραθέσεων, αλλά και πρακτικών θεμάτων. Ο Ιμπραήμ βρίσκεται ήδη στην Πελοπόννησο περισσότερο από ένα χρόνο. Θα συνεχίσουν την επικοινωνία τους με αλληλογραφία, από την οποία φαίνεται ότι ο Καποδίστριας εμπιστεύεται τις συμβουλές του έμπειρου Λοβέρδου –όχι μόνο στα στρατιωτικά– και προσβλέπει τη συνδρομή του μετά την ανάληψη των καθηκόντων του στην Ελλάδα. Οι δύο θα ξανασυναντηθούν στο Παρίσι τον Σεπτέμβριο/Οκτώβριο του 1827, όταν ο Καποδίστριας θα είναι ήδη ένα εξάμηνο ο εκλεγμένος κυβερνήτης της Ελλάδας –με επταετή θητεία– όπως είχε αποφασίσει την άνοιξη του ίδιου χρόνου η Γ΄ Εθνοσυνέλευση, χωρίς ο ίδιος να έχει ακόμη έρθει στην Ελλάδα. Σε εκείνη τη συνάντηση, με τη μεσολάβηση του Λοβέρδου, θα αποφασιστεί η αποστολή μιας ομάδας Γάλλων αξιωματικών στον Κυβερνήτη της Ελλάδας για την οργάνωση της στρατιωτικής εκπαίδευσης, του μηχανικού και της χαρτογράφησης. Μαζί τους και ο συμμαθητής του Καποδίστρια στην Κέρκυρα Σταμάτης Βούλγαρης που θα τον συνοδεύσει στην Ελλάδα. Μόλις λίγους μήνες πριν τη συνάντηση εκείνη και ενώ ο Ιμπραήμ θα εφαρμόζει μαζικά πολιτική καμένης γης, η Συνθήκη του Λονδίνου θα αποδόσει στην Ελλάδα αυτονομία, αλλά όχι ανεξαρτησία, με τη Βρετανία να παραμένει γεωπολιτικά αμετακίνητη για συνοριακή γραμμή του νέου αυτόνομου κράτους από τον Αχελώο στον Μαλιακό. Του κράτους που πρώτο αυτό θα άλλαζε τον χάρτη του ευρωπαϊκού Κονσέρτου του 1815 και του πρώτου που θα ακρωτηρίαζε στον χάρτη τα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας των Οθωμανών. Η συζήτηση μεταξύ των παλιών επτανήσιων φίλων έγινε και επί του πρακτέου «... Εκθέσας προς τον Καποδίστριαν ο Κεφαλλήνιος αντιστρατάρχης την ανάγκην του να τεθώσι μεν προς καιρόν εις τας Θέσεις ξένοι, αλλ’ άνδρες άξιοι να γείνωσι διδασκάλοι των αγνώστων πραγμάτων εις τους αυτόχθονας, του παρέστησεν εκ του άλλου πόσος είναι ο κίνδυνος της ζηλωτυπίας...». Ο Καποδίστριας θα αρχίσει το μετ’ εμποδίων ταξίδι του προς την Αίγινα, από τη Γενεύη, μέσω Τορίνου, για να φτάσει στην Ανκόνα τον Νοέμβριο, σχεδόν ένα μήνα μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Την περί τον ενάμιση μήνα αναμονή του στην Ανκόνα θα αξιοποιήσει με έργο, όπως π.χ. η συλλογή δημογραφικών δεδομένων για την ελληνική διασπορά στην Ευρώπη (προσέβλεπε σε αυτήν), οι δραστήριες φροντίδες του για τα ορφανά του αγώνα του 1821 που βρίσκονταν ασυνόδευτα προσφυγόπουλα στις ακμάζουσες ελληνικές κοινότητες της Ιταλίας και οι σχεδιασμοί του για την κατασκευή και οργάνωση ενός ανύπαρκτου κράτους σε μια χώρα που πριν λίγα χρόνια είχε ομόθυμα επαναστατήσει, αλλά τώρα αλληλοσπαρασσόμενη σε εμφύλιο και ρημαγμένη από τον Ιμπραήμ. Το θέμα των χαρτών ήταν ανάμεσα στους πρώτους σχεδιασμούς του.
Από την αλληλογραφία του με τον Λοβέρδο από την Ανκόνα –προφανώς προς επίσημη χρήση– διαβάζουμε:

Το απόσπασμα της επιστολής είναι εξαιρετικά μεγάλης σημασίας για την ιστορία της χαρτογραφίας στην Ελλάδα, μετά την Επανάσταση του 1821 και των σχετικών με την «κατασκευή» του νέου κράτους. Δείχνει σαφέστατα τη γνώση του Καποδίστρια για τη σημασία και την προτεραιότητα που έχουν οι χάρτες στην οργάνωση του νέου κράτους, εφόσον, όπως λέει, τους χάρτες χρειάζεται για τη διευκόλυνση των στατιστικών (faciliteraient des travaux statistiques) και διοικητικών του εργασιών. Ο χάρτης συνδέεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα με την ανάπτυξη της στατιστικής. Επιπλέον δείχνει την εξαιρετική του γνώση για τα επιστημονικά και ειδικά τεχνικά θέματα της χαρτογραφίας και των χαρτών, γιατί μέσα από τις λίγες γραμμές μιας επιστολής περιγράφει με ακρίβεια, σαφήνεια αλλά και πλήρη αίσθηση του εφικτού, τί ακριβώς θέλει από το γαλλικό υπουργείο Πολέμου. Γνωρίζει τον ρόλο της μεγάλης κλίμακας (grandissime échelle) σε ένα χάρτη υπόβαθρo εργασίας με χαραγμένα τα περιγράμματα του αναγλύφου (contours), τη διαδρομή των ορέων, ποταμών και διοικητικών ορίων και χρησιμοποιεί τεχνικό όρο (canevas) για να περιγράψει την επιθυμητή μετρική πλαισίωση του αιτούμενου χάρτη. Με την πολιτική εμπειρία του εφικτού και τη συνείδηση του πρακτικά επείγοντος αρκείται σε μια μεγέθυνση ενός ήδη υπάρχοντος χάρτη, ελλείψει καλύτερης λύσης (faute de mieux), όπως προσφυώς σημειώνει αναφερόμενος στο πρότυπο του τετράφυλλου χάρτη της Ελλάδας του Pierre Lapie, που είχε εκδοθεί μόλις έναν χρόνο πριν, το 1826, σε κλίμακα 1:400.000 (δηλ. 1 εκ. στον χάρτη να ισοδυναμεί σε 4 χλμ. στο έδαφος). Με την εξαιρετικά ασκημένη διπλωματική του γλώσσα υπονοεί την ανάγκη για έναν νέο ακριβέστερο χάρτη του κράτους (pour une carte véritable) προφανώς προσβλέποντας στη γαλλική συνδρομή γι’ αυτό.

Η αντίληψη του Καποδίστρια για τον πρωτεύοντα ρόλο που θα έπαιζε ο χαρτογραφικός εξοπλισμός του προς δημιουργία κράτους, σε συνδυασμό με τις πρώτες αποφάσεις του σχετικά με την άμεση ανάγκη τεχνικής υποδομής της χώρας, δείχνει το ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο του Καποδίστρια, την εμπειρία του για τους όρους λειτουργίας μιας διοίκησης και την πλήρη συνείδηση των προτεραιοτήτων που απαιτούσε η «κατασκευή» του νέου κράτους. Ο Κερκυραίος πολιτικός φαίνεται να είχε πλήρη και ώριμη αντίληψη ότι, εάν δεν αποκτηθεί η θεμελιώδης υποδομή της λεπτομερούς και συστηματικής αποτύπωσης και απεικόνισης της χώρας, θα είναι αδύνατη η οργάνωση, η διοίκηση και η ανάπτυξή της. Σε αυτό το πλαίσιο ίσως θα έπρεπε να ενταχθούν και τρεις από τις φροντίδες του για την εξασφάλιση και ανάπτυξη του γεωγραφικού χώρου του νέου κράτους, όπως ήταν το ζήτημα του καθορισμού, της χάραξης και της απεικόνισης σε χάρτη των συνόρων του, η διανομή των εθνικών γαιών στους ακτήμονες και τα εννέα ολοκληρωμένα πολεοδομικά σχέδια της καποδιστριακής διακυβέρνησης –Ναύπλιο, Άργος, Τρίπολη, Ιτέα, Κόρινθος, Λιδωρίκι, Αίγιο, Πάτρα και Πύλος. Ειδικά για το πρώτο θέμα των συνόρων της χώρας ο Λοβέρδος προσέφερε μια τεκμηριωμένη γεωπολιτική επιχειρηματολογία και σχεδίασε την πρότασή του, η οποία όμως δεν έτυχε της υποστήριξης όλων των προστάτιδων Δυνάμεων, παρά τη γαλλική θετική ανταπόκριση και «...ηγωνίσθη με απεριόριστον πατριωτισμόν να πληροφορήση το Υπουργείον ότι, εάν αι σύμμαχοι δυνάμεις επιθυμώσιν αληθώς την ησυχίαν της Ανατολής, πρέπει να δώσωσιν όρια εις το νεοσύστατον κράτος ταις Ελλάδος, τα οποία να είναι, φύσει, οχυρά, και να έχωσιν ανάγκην ολίγης στρατιωτικής δυνάμεως Ελλήνων και Οθωμανών. Επρόσφερε, δια τούτο, προς τον Υπουργόν των εξωτερικών εν σχέδιον οροθετικόν κατασκευασθέν υπ’ αυτού, εις το οποίον συμπεριελαμβάνετο, εις το αρκτικόν μέρος, όλη ή χριστιανική Ελλάς χωριζομένη δια ποταμών και δυσβάτων βουνών, εις το μεσημβρινόν η Κρήτη, εις το Ανατολικόν αι περί την Σκίαθον και Σκόπελον νήσοι, εξαιρουμένων των πλησιαζουσών σποράδων εις τα παράλια της μικράς Ασίας, εις δε το δυτικόν εξαιρούσε μόνον την επτάνησον...». Το σχέδιο «με παρατηρήσεις, εις ας ο Λοβέρδος απεδείκνυε την ανάγκην τοιαύτης οροθεσίας, παρεδέχθη ευχαρίστως υπό του Υπουργού των εξωτερικών...».

Όμως, με τη συνθήκη του Λονδίνου του 1826 η Βρετανία επέμενε για συνοριακή γραμμή του νέου αυτόνομου κράτους από τον Αχελώο στον Μαλιακό κάτι που φρόντισε να υπενθυμίσει ο Κόδριγκτον στον Καποδίστρια στη Μάλτα, σταθμό του ταξιδιού του προς την Ελλάδα. Το θέμα της προτεραιότητας της περιγραφής του γεωγραφικού χώρου και των χαρτών στην επικοινωνία των δύο Επτανησίων, μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Καποδίστρια, έλαβε γεωπολιτικές διαστάσεις, σχετικά με το θέμα των πρώτων συνόρων. Οι προσπάθειες δεν ευδοκίμησαν, ενώ δεν είναι απολύτως επιβεβαιωμένο αν ο σχεδιασμός τους Λοβέρδου περί της οριοθετικής γραμμής του νέου κράτους είχε ως χάρτη αναφοράς εκείνον του Lapie του 1826 (δεν απεικόνιζε την Κρήτη) τον οποίο γνώριζε και αναφέρει ο Καποδίστριας στην επιστολή του από την Ανκόνα προς τον «φιλογενή συμπατριώτη» και φίλο του.

Ο Λοβέρδος θα παρακολουθεί και θα στηρίζει το έργο του παλιού του φίλου στην Ελλάδα και σύμφωνα με τον βιογράφο του όταν ο Καποδίστριας και το υπουργείο Πολέμου της Γαλλίας «...έστρεψαν τα βλέμματα...» στον Κεφαλλήνα αντιστρατάρχη για να ηγηθεί των γαλλικών δυνάμεων που θα έδιωχναν τον Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο, αυτός προτίμησε «...το συμφέρον της Ελλάδος και του κυβερνούντος αυτήν φίλου του...» και αρνήθηκε την πρόταση για να μην δουν καχύποπτα άλλες δυνάμεις «...επί κεφαλής του πεμπομένου Γαλλικού στρατού, άνδρα επτανήσιον και συνδεδεμένον με εκείνον δια φιλικών δεσμών». Το επιχείρημα του Λοβέρδου προς τον Καποδίστρια ήταν ότι «...την μεν δίωξιν των Αράβων θέλει την εκτελέσει οποιοσδήποτε Γάλλος Στρατηγός αναλάβει την διοίκησιν των όπλων, ενώ αυτός ευρισκόμενος εις την αυλήν της Γαλλίας θέλει ωφελεί περισσότερον την πατρίδα. Και τω όντι συνενούμενος μετά του αληθώς φιλέλληνος Εϊνάρδου ηγωνίζετο, πότε προς επιτυχίαν χρημάτων, πότε προς αποστολήν αξίων ανδρών, και άλλοτε προς κατόρθωσιν ωφελίμων αντικειμένων».

Από τη σημασία που έδωσε ο πρώτος Κυβερνήτης στους χάρτες φαίνεται ότι η χαρτογράφηση ήταν μία από τις πρώτες προτεραιότητές του, η οποία δυστυχώς δεν ευδοκίμησε στο νέο κράτος τουλάχιστον μέχρι την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας. Σε αντίθεση με τους άλλους Γάλλους αξιωματικούς της ολιγομελούς ομάδας που ήλθαν στην Ελλάδα –παρά τον Κυβερνήτη– ο εντεταλμένος για τη χαρτογράφηση υπολοχαγός γεωγράφος-μηχανικός Jean Peytier ανακλήθηκε σχεδόν αμέσως στην πολυάριθμη στρατιά του στρατηγού Maison (αντικαταστάτη του Λοβέρδου) που αποβιβάστηκε στη Μεθώνη το 1828 για την εκδίωξη του Ιμπραήμ. Ενώ οι άλλοι αξιωματικοί εργάστηκαν προς άμεσο όφελος της χώρας (όπως ήταν και οι ιδιαίτερες επιδόσεις του Βούλγαρη στον σχεδιασμό νέων πόλεων), ο Peytier εργάστηκε τελικά αποκλειστικά για τη γαλλική Στρατιά του Maison, την οποία συνόδευε πολυμελής επιστημονική αποστολή, η γνωστή Expédition Scientifique de la Morée. Ο Peytier με ομάδα χαρτογράφων της γαλλικής στρατιωτικής χαρτογραφικής υπηρεσίας, του Dépôt de la Guerre –ιδρύθηκε το 1688 στο Παρίσι και σημάδεψε τη χαρτογραφική ιστορία της Ελλάδας πριν, κατά και μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, μέχρι το τέλος του α΄ μισού του 19ου αι.– χαρτογράφησαν την Πελοπόννησο και τις Κυκλάδες, για πρώτη φορά με επιστημονικά τρόπο, με αποτέλεσμα τον χάρτη που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1832. Η γαλλική Expédition στην Ελλάδα ήταν η δεύτερη κατά τα πρότυπα –και τα χαρτογραφικά– της πρώτης που δοκίμασε περιπετειωδώς ο Ναπολέων στην Αίγυπτο, ενώ η τρίτη, μετά την Πελοπόννησο, έγινε στην Αλγερία το 1830 με βάση τον επιτελικό στρατιωτικό σχεδιασμό του Λοβέρδου.

Τί συνέβη όμως σχετικά με τους χάρτες και τους άγνωστους ρόλους τους από την έκρηξη της Επανάστασης το 1821 μέχρι την αρχή της βασιλείας του Όθωνα το 1832;

__________________________

^{ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΩΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:}

Ε. Λιβιεράτος, Χαρτογραφικές Περιπέτειες της Ελλάδας 1821-1919. Αθήνα, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, 2009. ISBN 978-960-201-194-2
Α. Μαζαράκης, Βιογραφίαι των Ενδόξων Ανδρών της Νήσου Κεφαλληνίας. Βενετία, Ελληνική Τυπογραφία του Φοίνικος, 1843.
E. Λιβιεράτος, Χώρας Χαρτών Γράφειν. Θεσσαλονίκη, Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης ΑΠΘ, 2020. ISBN 978-960-243-722-3