ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ: ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑΛΟΓΩΝ
Επιστημονική επιμέλεια: Αλέξης Πολίτης
Παραλογές ονομάστηκαν από τους φιλολόγους τα τραγούδια με πλαστή, «πεποιημένη» υπόθεση. Οι παραλογές δεν μεταπλάθουν κάποιο πραγματικό γεγονός, το επινοούν· στηρίζονται αποκλειστικά στη φαντασία κι όχι στην άμεση εμπειρία.
Οι καταστάσεις που περιγράφονται υπακούουν στους νόμους της καθημερινής πραγματικότητας. Όπου συμβαίνει τίποτα πέρα από τους φυσικούς νόμους, αυτό γίνεται ακριβώς σαν θαύμα, θαύμα που το προκαλεί η υπερβολική ένταση του γεγονότος: καθώς η νόμιμη τάξη έχει διασαλευτεί στο έπακρο από τα όσα συμβαίνουν, αντιδρά η ίδια η φύση. Στο «Μάνα φόνισσα», το συκώτι του σφαγμένου παιδιού αποκτά φωνή για να καταγγείλει τη φρικτή ανομία· στο «Νεκρόφιλος έρως», όπου ο νέος «εφτά φορές αμάρτεψε με την αποθαμένη», ακούγεται το άγιο Πνεύμα που τον εκδιώκει από την εκκλησία. Στο τραγούδι «Του κολυμπητή», θα πάρει η θάλασσα φωνή για να επιτιμήσει τον τολμητία — ποιος άλλος θα μπορούσε να το κάνει στη μέση του πελάγους; Στην ουσία δεν είναι παρά ο «αφηγητής» που μιλάει σε όλες τις περιπτώσεις, δανείζοντας τη φωνή του στη Φύση.
Ο πυρήνας των παραλογών είναι αναμφίβολα αρχαίος, πιθανόν και προελληνικός, πολύ συχνά και παγκόσμιος· η δομή και η μορφή τους μας οδηγούν προς μια κοινωνία πολύ πιο κοντινή: την αστική ζωή στα βενετοκρατούμενα και τα φραγκοκρατούμενα νησιά και τις παραθαλάσσιες πόλεις του 13ου ώς και του 15ου αιώνα. Στην ίδια περίπου εποχή και στους ίδιους τόπους γεννήθηκαν και κυκλοφορούσαν τα έμμετρα ερωτικά μυθιστορήματα της γραπτής λογοτεχνίας, τα «Ερωτοπαίγνια» και η «Ριμάδα κόρης και νιού» — που πέρασε και στην προφορική παράδοση. Τέλος, η έλλειψη ομοιοκαταληξίας υποδηλώνει πως η σύνθεση των παραλογών πρέπει να είχε ολοκληρωθεί πριν από τον 15ο αιώνα.
1821 - 1831 ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ ΚΑΙ Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ
Ποίηση, πεζογραφία, λογιοσύνη
Μόλις άνθησε ο Άρης στην Ελλάδα, άνθησε μαζί του κι η γλυκιά Μούσα, έγραφε στα 1888 ο Παλαμάς, συνδέοντας τον Σολωμό με τον Κάλβο. Δεν ήταν μόνοι τους οι δύο κορυφαίοι· πλάι τους βρέθηκαν κι αρκετοί άλλοι, που αμέσως μετά το ξέσπασμα του Αγώνα ένιωσαν πως κάτι έπρεπε ν’ αλλάξει στο ποιητικό τοπίο. Στα χρόνια της Επανάστασης προσέχτηκαν και εκδόθηκαν όχι όμως από Έλληνα και τα τραγούδια του αγράμματου λαού. Παράλληλα με τη λογοτεχνία άνθησε και η σκέψη. Οδηγός κι εδώ ένας κορυφαίος, ο Κοραής· η νεωτερικότητα εισβάλλει στον ελληνικό χώρο την ίδια στιγμή που οι άνθρωποι πολεμάνε να διατηρήσουν την ελευθερία που κέρδισαν γρήγορα το 1821, μα έπρεπε και να την κρατήσουν ζωντανή. Από τα τυπογραφικά μηχανήματα που στέλνουν οι Φιλέλληνες στη Ρούμελη, την Πελοπόννησο, τα νησιά, βγαίνουν εφημερίδες, πολιτικά φυλλάδια και βιβλία, όλα προσανατολισμένα προς τις ευρωπαϊκές αξίες: την αδέσμευτη σκέψη, τα δημοκρατικά ιδεώδη, την απόλυτη ελευθεροτυπία. Τα περισσότερα, μεταφρασμένα έργα των μεγάλων δασκάλων του Διαφωτισμού, αλλά κοντά τους και ορισμένα πρωτότυπα. Ωστόσο η εκρηκτική δυναμική δεν επέζησε, ο Σολωμός και ο Κάλβος σώπασαν, τα καινούρια μονοπάτια έσβησαν, και η επανεκκίνηση που δοκίμασαν στα 1830 ο Παναγιώτης Σούτσος και ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής δεν είχε συνέχεια. Η παράδοση της Επανάστασης στάθηκε η υποδομή της καινούριας ορμής που έφερε η γενιά του 1880.
Η ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ 1830-1880
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ
Ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, πνευματική κίνηση, αναγνώστες
Στο βιβλίο επιχειρείται μια θεώρηση της ελλαδικής λογοτεχνίας των Ρομαντικών χρόνων· ένα πανόραμα που περιλαμβάνει και τα έργα (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), και –όσο γίνεται– τους αναγνώστες τους. Η αφήγηση ακολουθεί πιστά τη ροή του ιστορικού χρόνου· η λογοτεχνική παραγωγή εξετάζεται ανά έτος (ενίοτε ανά διετία) σύμφωνα με τη σειρά που εκδίδεται. Επικεντρώνεται κυρίως στην ελλαδική, κι όχι γενικότερα στην ελληνική λογοτεχνία, αφήνει δηλαδή έξω από το πεδίο τα Επτάνησα και σε μεγάλο βαθμό τη λιγοστή –για όλη την πεντηκονταετία περίπου– παραγωγή της Πόλης, της Σμύρνης και των παροικιών: όλα αυτά τα έργα ελάχιστα ή και καθόλου δεν διαβάστηκαν από το ελλαδικό κοινό πριν το 1880 ούτε επηρέασαν τους συγγραφείς είτε τους αναγνώστες – η συνεξέτασή τους θα παραγνώριζε αυτό το γεγονός, και θα δημιουργούσε μια πλασματική ιδέα.
Περισσότερο μια ιστορική αφήγηση που πλησιάζει κάπως το δοκίμιο παρά ένα τυπικό εγχειρίδιο, το βιβλίο επιλέγει να ρίξει φως σε ζητήματα που είχαν μείνει στο περιθώριο, να σχολιάσει περισσότερο όσα η διερεύνησή τους μας προσφέρει μια συνολικότερη θέαση της ρομαντικής εποχής. Έτσι, πλάι στη ελληνική παραγωγή, συνυπολογίζονται και οι μεταφράσεις της ευρωπαϊκής πεζογραφίας, καθώς και ο πνευματικός (εν μέρει και ο κοινωνικός ή πολιτικός) περίγυρος: τα περιοδικά, οι εφημερίδες, η κριτική σκέψη, τα σημαντικά ιστορικά έργα, αλλά και οι τρόποι διάδοσης των εντύπων. Μολονότι ξέρουμε ελάχιστα για το πόσοι διάβαζαν και τί διαβαζόταν, ο συγγραφέας προσπαθεί, με βάση τις προσιτές πηγές, να αναδείξει, όσο γίνεται, και το αναγνωστικό τοπίο.
ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ
Πόσο διαφορετική είναι μια λογοτεχνία συνθεμένη προφορικά, όπως τα δημοτικά τραγούδια; Ποιες σχέσεις έχει με την κοινωνία, πόσο την εκφράζει; Πώς φτιάχνονται, τελικά, τα δημοτικά τραγούδια, πώς ακριβώς λειτουργούν για τους χρήστες τους, ποιος είναι ο ιδεολογικός τους κόσμος; Σε ποια εποχή δημιουργήθηκαν, και με ποιους τρόπους έφτασαν έως τις μέρες μας;
Αυτά είναι τα ερωτήματα που προσπαθεί να αντιμετωπίσει το βιβλίο. Ξεκινάει από τα συνθετικά προβλήματα (τη λειτουργία των τραγουδιών στην αγροτική κοινωνία, το περιεχόμενό τους, και το πώς η τεχνοτροπία δημιουργεί το τραγούδι), έπειτα επικεντρώνεται σε κάποια ειδικότερα θέματα (το κλέφτικο τραγούδι, τις ρίμες, τη σχέση των τραγουδιών με τη σημερινή μας αισθητική). Κατόπιν προχωρά σε ένα κεντρικό, ολότελα παραμερισμένο ζήτημα, το πώς αλλοιώνονται τα τραγούδια από τη στιγμή που καταγράφονται, αλλά και γενικότερα το πέρασμα από την προφορική στη γραπτή παράδοση, κι έπειτα ακολουθούν εφτά σύντομες μελέτες που έχουν μερικότερους στόχους. Στο τέλος ο αναγνώστης θα βρει μια οδηγητική βιβλιογραφία: ορισμένες συλλογές δημοτικών τραγουδιών, και σε ποιες μελέτες μπορεί να στηριχτεί, αν θέλει να συνεχίσει.
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΤΗ
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ
2η επαυξημένη έκδοση
Στόχος του βιβλίου είναι να περιλάβει, στο μέτρο του δυνατού, ολόκληρο το φάσμα των νεοελληνικών σπουδών. Ξεκινώντας από τους δύο βασικούς τομείς, την ιστορία και τη φιλολογία, επεκτείνεται προς όλους τους συγγενικούς κλάδους που εξετάζουν τα κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά φαινόμενα του νεότερου ελληνισμού, ώστε ο ερευνητής να εντοπίζει, εύκολα και γρήγορα, όσα βοηθήματα μπορούν να του προσφέρουν κάποιο νήμα για να ξεπεράσει την κατάτμηση που αναγκαστικά έχει προκύψει από την εξειδίκευση. Το Εγχειρίδιο δεν αποτελεί, επομένως, μια γενική εισαγωγική βιβλιογραφία: αποσκοπεί να συγκεντρώσει, μεθοδολογικά καταταγμένα, βιβλία, εργασίες και κάθε λογής μελέτες που φωτίζουν πρόσωπα, πράγματα, χρονολογίες, λέξεις· ό,τι είναι συνήθως απαραίτητο για να μπορεί ο χρήστης να αντιμετωπίζει απρόσμενες δυσκολίες και άγνοιες. Το υλικό ομαδοποιείται σε τρεις βασικές κατηγορίες, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ, ΛΕΞΙΚΑ, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ, οι οποίες με τη σειρά τους υποδιαιρούνται σε ειδικότερες υποκατηγορίες, με βάση μια λογική, όσο γίνεται, προσέγγιση.
ΜΕ ΤΟ ΣΠΑΘΙ ΕΙΣ ΤΟ ΧΕΡΙ ΚΑΙ ΜΕ ΤΟ ΝΤΟΥΦΕΚΙ: ΣΤΟ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ: Η προσωπική εμπειρία ως Ιστορία
Από τα πιο κεντρικά γεγονότα της Επανάστασης, η περίφημη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου άρχισε τον Απρίλη του 1825 και έληξε στις 11 Απριλίου 1826 (ξημερώνοντας η Κυριακή των Βαΐων) με την ηρωική Έξοδο της φρουράς και τις σφαγές και τις αιχμαλωσίες όσων παρέμειναν (άρρωστοι και πληγωμένοι στρατιώτες, γυναίκες, γέροντες, παιδιά).
«Άρχισα τα παρόντα σημειώματα από τους 1832 Νοεμβρίου 15», σημειώνει ο Νικόλαος Κασομούλης (1795-1872)· η αφήγηση των όσων έζησε μέσα στο πολιορκημένο Μεσολόγγι αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα απομνημονεύματα αγωνιστή, και σίγουρα ένα κείμενο όπου η προσωπική εμπειρία αποτυπώθηκε με τον αμεσότερο και γνησιότερο τρόπο. Το αγωνιστικό ήθος και οι αρνητικές συμπεριφορές, η καθημερινότητα και οι συγκρούσεις, οι βρισιές και τα αστεία που εξακόντιζαν οι πολιορκημένοι στους πολιορκητές και αντίστροφα, οι προσπάθειες του Κιουταχή και του Ιμπραΐμ να πετύχουν κάποια συνθηκολόγηση, η αγωνία των πολιορκημένων μήπως δεν φανούν τα υδραίικα ή τα σπετσιώτικα καράβια, οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους Σουλιώτες και τους Ρουμελιώτες, οι κανονιές και οι αδιάκοπες επισκευές του τείχους.
Ο Κασομούλης διαθέτει το χάρισμα της αφήγησης και, παρά την ένταση των όσων έζησε μέρα με τη μέρα, τόσους μήνες, κατόρθωσε να εικονογραφήσει αντικειμενικά και ψύχραιμα και τα πράγματα και τα πρόσωπα.
Τα επιλεγόμενα του Αλέξη Πολίτη επιδιώκουν να εισχωρήσουν στις φανερές αλλά και στις πιο δυσδιάκριτες πτυχές της αφήγησης και της ιδεολογίας του κειμένου, να σχολιάσουν και να συμπληρώσουν τα περιστατικά, να παρουσιάσουν τον τόπο, το ίδιο το Μεσολόγγι και την ευρύτερη περιοχή. Επικεντρώνονται στο κεντρικό, ίσως, διακύβευμα της πολιορκίας – και, βέβαια, της Επανάστασης. Πώς δηλαδή, μέσα από ποιες διαδικασίες αναπτύχθηκε ή κατά καιρούς συμπτύχθηκε η νεωτερική αίσθηση του συλλογικού «εμείς», μ’ άλλα λόγια η νεοελληνική εθνική συνείδηση.
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ, Α΄
CLAUDE FAURIEL
Η έκδοση του 1824-1825
Επιστημονική επιμέλεια
Αλέξης Πολίτης
Τα Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια του C. Fauriel είναι η πρώτη συλλογή του είδους, και τυπώθηκαν σε δύο τόμους το 1824-1825 στο Παρίσι. Δημιούργησαν αμέσως τεράστια αίσθηση: το κλίμα ήταν άλλωστε ευνοϊκό για καθετί ελληνικό ή λαϊκό. Η συλλογή μεταφράστηκε αμέσως στα γερμανικά (δύο φορές), στα αγγλικά και τα ρωσικά. Εκτός από την ποιότητα των τραγουδιών εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα τα συνοδευτικά σχόλια και ο εισαγωγικός λόγος του Φοριέλ, μια από τις καλύτερες ως σήμερα μελέτες, γραμμένη με θερμό φιλελληνικό συναίσθημα, γνώση και σύνεση. Η φιλολογική κατάρτιση του Φοριέλ ήταν από τις ισχυρότερες της εποχής του, αργότερα έγινε και ο πρώτος καθηγητής της συγκριτικής φιλολογίας στη Σορβόνη. Στην Ελλάδα το έργο άργησε να εκτιμηθεί: κυκλοφόρησε μόλις το 1956 σε ελληνική μετάφραση. Η τωρινή έκδοση, με καινούρια μετάφραση, βασίστηκε στο πλούσιο αρχειακό υλικό του Φοριέλ (που βρίσκεται διάσπαρτο σε γαλλικές και ελληνικές βιβλιοθήκες) και περιέχει τα εκδομένα τραγούδια (στον πρώτο τόμο) και τα ανέκδοτα (στον δεύτερο), που συγκεντρώθηκαν το 1824 στη Βενετία και την Τεργέστη.
Στον πρώτο αυτόν τόμο τα εκδομένα τραγούδια επανεκδίδονται δίχως τις διορθωτικές επεμβάσεις του Φοριέλ: αποδίδεται έτσι γνησιότερα το κείμενο των δημοτικών τραγουδιών, προσφέροντας ταυτόχρονα σε υποσελίδιες σημειώσεις και την έντυπη μορφή του. Διατηρείται επίσης η ίδια διάταξη: Ιστορικά τραγούδια - Μέρος πρώτον, Κλέφτικα, Ιστορικά τραγούδια - Μέρος δεύτερον, Ιστορικά διάφορα, Τραγούδια πλαστά (οι παραλλαγές), Τραγούδια του οικιακού βίου και Δίστιχα τραγουδάκια.
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ, Β΄
CLAUDE FAURIEL
Ανέκδοτα κείμενα, αναλυτικά κριτικά υπομνήματα, παράρτημα και επίμετρα
Επιστημονική επιμέλεια
Αλέξης Πολίτης
Τα Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια του C. Fauriel είναι η πρώτη συλλογή του είδους, και τυπώθηκαν σε δύο τόμους το 1824-1825 στο Παρίσι. Δημιούργησαν αμέσως τεράστια αίσθηση: το κλίμα ήταν άλλωστε ευνοϊκό για καθετί ελληνικό ή λαϊκό. Η συλλογή μεταφράστηκε αμέσως στα γερμανικά (δύο φορές), στα αγγλικά και τα ρωσικά. Εκτός από την ποιότητα των τραγουδιών εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα τα συνοδευτικά σχόλια και ο εισαγωγικός λόγος του Φοριέλ, μια από τις καλύτερες ως σήμερα μελέτες, γραμμένη με θερμό φιλελληνικό συναίσθημα, γνώση και σύνεση. Η φιλολογική κατάρτιση του Φοριέλ ήταν από τις ισχυρότερες της εποχής του, αργότερα έγινε και ο πρώτος καθηγητής της συγκριτικής φιλολογίας στη Σορβόνη. Στην Ελλάδα το έργο άργησε να εκτιμηθεί: κυκλοφόρησε μόλις το 1956 σε ελληνική μετάφραση. Η τωρινή έκδοση, με καινούρια μετάφραση, βασίστηκε στο πλούσιο αρχειακό υλικό του Φοριέλ (που βρίσκεται διάσπαρτο σε γαλλικές και ελληνικές βιβλιοθήκες) και περιέχει τα εκδομένα τραγούδια (στον πρώτο τόμο) και τα ανέκδοτα (στον δεύτερο), που συγκεντρώθηκαν το 1824 στη Βενετία και την Τεργέστη.
Στον δεύτερον αυτόν τόμο περιλαμβάνονται διακόσια εβδομήντα πέντε ανέκδοτα τραγούδια του αρχείου του και είκοσι τέσσερις ομάδες διστίχων. Περιλαμβάνεται επίσης ένα Παράρτημα με είκοσι τρεις γαλλικές μεταφράσεις τραγουδιών που δεν διασώθηκαν στην ελληνική τους μορφή, καθώς και τέσσερα Επίμετρα, όπου καταχωρίζονται όλες οι ποικίλες μορφές επεξεργασίας εκδομένων και ανέκδοτων κειμένων από τον Φοριέλ, ορισμένοι ανέκδοτοι δικοί του σχολιασμοί, καθώς και τα σχόλια του σημερινού φιλολογικού εκδότη. Ένα γενικό Γλωσσάρι κι ένα Ευρετήριο ονομάτων ολοκληρώνουν την έκδοση.
