Το στίγμα μας στον κόσμο

Λέμε ότι άφησαν το στίγμα τους στην εποχή τους, στην τέχνη, στην επιστήμη, στην εκπαίδευση, σε πολλά καλά, αλλά και σε κακόσημα· στίγμα είναι ο συμφυρμός των σίγμα και ταυ, όπως και του αριθμού έξι στην παλαιότερη ελληνική. Είναι όμως και το γεωγραφικό στίγμα (κ.εξ. στίγμα) η σημειακή θέση στον κόσμο, στον γεωχώρο, στην υδρόγειο σφαίρα, στην επιφάνεια της ξηράς, της θάλασσας και του βυθού της, του αέρα και του διαστήματος· σχετικό ως προς κάποιο κοινά αποδεκτό γεωμετρικό σύστημα αναφοράς (κ.εξ. σύστημα). Ο προσδιορισμός του στίγματος στη θάλασσα, ήταν προβληματικός, από την αρχαιότητα· για αιώνες το μεγάλο «αγκάθι» στη ναυσιπλοΐα και στη χαρτογραφία. Από τον 15^ο αιώνα και μετά, όταν η ευρωπαϊκή Δύση αναζήτησε τη διεύρυνση των παγκόσμιων οριζόντων της στους άγνωστους ωκεανούς, τα προβλήματα του στίγματος απαιτούσαν οριστικές λύσεις, οι οποίες δόθηκαν μόνον κατά το δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα, περνώντας μέχρι τότε από «σαράντα κύματα» δυσκολιών και περιπετειών.
Το στίγμα ενυπάρχει στον μακρινό ορισμό του επιπεδομετρικού ορθογώνιου συστήματος του Δικαίαρχου τον 4^ο αιώνα π.Χ.· μετά και του Ερατοσθένη τον 3^ο, παράλληλα με την πρώτη «επιστημονική μέτρηση» του μεγέθους της γήινης σφαίρας. Τον 2^ο αιώνα π.Χ, ο Ίππαρχος εισήγαγε, ανάμεσα σε άλλα πολλά, το σφαιρικό ορθογώνιο σύστημα του στίγματος που χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα: ένα ορθογώνιο πλέγμα κυκλικών τόξων στην επιφάνεια της γήινης σφαίρας, των γνωστών μας μεσημβρινών και παραλλήλων. Ως προς αυτό το (γεωγραφικό) σύστημα θα τοποθετούνται ―εάν είναι γνωστα― τα στίγματα των θέσεων και τόπων στην επιφάνεια της υδρογείου σφαίρας, ορισμένα με δύο αριθμούς: το γεωγραφικό πλάτος (κ.εξ. πλάτος) και το γεωγραφικό μήκος (κ.εξ. μήκος).
Το πλάτος ορίζεται εύκολα, ως η κυκλική απόσταση του στίγματος από τον Ισημερινό, κατά τον μεσημβρινό του. Το μήκος πολύ δυσκολότερα, ως η κυκλική απόσταση του μεσημβρινού του στίγματος στον Ισημερινό, από άλλον μεσημβρινό που θα οριστεί ως πρώτος μεσημβρινός ― αρχή της μέτρησης των μηκών. Πολλοί τέτοιοι πρώτοι μεσημβρινοί ορίστηκαν στην ιστορία, από τους οποίους άρχιζε η μέτρηση του μήκους· από των Μακάρων νήσων (Κανάρια νησιά) των Ελλήνων, μέχρι του Γκρίνουιτς, όπως χρησιμοποιείται σήμερα. Η σχέση του μήκους και χρόνου (κ.εξ. μήκος–χρόνος) προκύπτει από την αντιστοιχία των 360 μοιρών του Ισημερινού κύκλου με τις 24 ώρες της πλήρους περιστροφής της γης. Μια ώρα της ημέρας αντιστοιχεί σε 15 μοίρες στον Ισημερινό και η ακριβής μέτρηση του μήκους ισοδυναμεί με την ακριβή μέτρηση του χρόνου.
Το σύστημα του Ίππαρχου χρησιμοποιήθηκε από τον Πτολεμαίο, τον 2^ο αιώνα μ.Χ., όταν συνέταξε στα ελληνικά τον κατάλογο των περίπου επτά χιλιάδων στιγμάτων τόπων, της τότε γνωστής οικουμένης, σχεδόν τα μισά από αυτά στον Μεσογειακό χώρο· προέκυψαν από επεξεργασία όλων των σχετικών διαθέσιμων γνώσεων των προηγούμενων αιώνων, με τις ονομασίες τους (τα τοπωνύμια) και δίπλα τους το ζεύγος του πλάτους και του μήκους ― των γεωγραφικών συντεταγμένων των τόπων. Ο Ισημερινός χρησιμοποιείται ως αρχή των πλατών, όπως και σήμερα· ως πρώτος μεσημβρινός (αρχή των μηκών), εκείνος της δυτικότερης νήσου των Μακάρων. Ο κατάλογος του Πτολεμαίου στο έργο του Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις (Γεωγραφία), με δεκατέσσερις χιλιάδες πλάτη και μήκη, τοπωνύμια και γεωγραφικές περιγραφές, αποτελεί το απολύτως πρώτο παγκόσμιο παράδειγμα αλφαριθμητικής βάσης δεδομένων (data base) ή μεγάλων δεδομένων (big data), όπως θα λέγαμε σήμερα. Τα στίγματα των τόπων, με γνωστό πλάτος και μήκος, ήταν πλέον εύκολο να τοποθετηθούν ως προς το ορθογώνιο πλέγμα των μεσημβρινών και παραλλήλων και να απεικονιστούν, ώστε να δημιουργηθούν οι σπουδαίοι Πτολεμαϊκοί χάρτες βασισμένοι στη Γεωγραφία. Όπως γίνεται μέχρι σήμερα στη χαρτογραφία.

Στους Έλληνες οφείλεται ό,τι σχετίζεται με τη γεωμετρία του σφαιρικού συστήματος του στίγματος επί της υδρογείου και τη χαρτογραφική του απεικονιστική· με το ορθογώνιο πλέγμα των παραλλήλων και μεσημβρινών, τους ορισμούς του πλάτους και μήκους σε αυτό και με τις μεθόδους απλής και σχετικά ακριβούς μέτρησης του πλάτους. Η γήινη σφαίρα παρέμενε θεμελιώδης κοσμολογική γνώση τους· ακόμα και στον μεσαίωνα, παρόλη την επικράτηση ―λόγω της τότε «απεικονιστικής»― μιας «επίπεδης» αντίληψης της γης (Χάρτης #42). Όμως ο προσδιορισμός του μήκους–χρόνου υστερούσε πάντα, όπως φαίνεται από τις διαφορές μήκους της Μεσογείου στη Γεωγραφία του Πτολεμαίου, που αντανακλούν τα προβλήματα στη μέτρηση του χρόνου.
Οι λύσεις που αναζητήθηκαν για αιώνες στο έναστρο στερέωμα, στις θέσεις του ήλιου και της σελήνης, στη διάρκεια των ταξιδιών, στις συνδυαστικές χρήσεις της πυξίδας και στην εμπειρία των ναυτικών δεν ήταν αρκετές· ιδίως όταν η ευρωπαϊκή Δύση πέρασε από τις ακτοπλοϊκές πλεύσεις και τη μακραίωνη συσσώρευση γνώσεων για τα νερά της Μεσογείου στους άγνωστους ωκεανούς. Μετά τον 15^ο αιώνα, η ακρίβεια μέτρησης του χρόνου, απαραίτητη για τον προσδιορισμό του στίγματος στη θάλασσα και την ναυσιπλοΐα, δεν ήταν δυνατόν να εξαρτάται από τις δύσκολες αστρονομικές και εμπειρικές μετρήσεις του μήκους, τον νεφοσκεπή ουρανό, την ταραγμένη θάλασσα και τους λανθασμένους χάρτες. Η πρόοδος στη μέτρηση του μήκους–χρόνου στην ξηρά, την οποία προσέφεραν οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις του 16^ου και 17^ου αιώνα, δύσκολα εφαρμοζόταν στους ωκεανούς. Αποτέλεσμα της αδυναμίας λύσης του προβλήματος ήταν οι λανθασμένοι προσδιορισμοί του στίγματος των αποστάσεων και της διάρκειας των θαλάσσιων ταξιδιών, κυρίως υπερπόντιων. Ήταν λοιπόν επόμενο το πρόβλημα του μήκους–χρόνου να απασχολεί τις ισχυρές ναυτικές χώρες της ατλαντικής ευρωπαϊκής ακτογραμμής, όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ολλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία, εφόσον οι Μεγάλες Ανακαλύψεις συνδέονταν άμεσα με τις βλέψεις τους για πολιτική και οικονομική δύναμη. Ενώ ήταν εύκολο να χαραχθούν θαλάσσιες ζώνες κυριαρχίας ή επιρροής, βόρεια ή νότια ενός τόπου (συνήθως νησιών), ήταν εξαιρετικά δύσκολο να προσδιοριστούν οι αντίστοιχες ζώνες ανατολικά ή δυτικά, δηλαδή κατά τους μεσημβρινούς ― κατά το μήκος· ιστορικό είναι το παράδειγμα εφαρμογής της Συνθήκης Tordesillas τον 16^ο αιώνα και οι επακόλουθοι «πόλεμοι των μεσημβρινών» (Χάρτης #9 και Χάρτης #10· Χάρτης #24).
Στα τέλη του 15^ου και στις αρχές του 16^ου αιώνα, η λύση του προβλήματος προσδιορισμού του μήκους στη θάλασσα δεν παρείχε τις απαραίτητες αξιοπιστίες προσδιορισμού του στίγματος για τις ανάγκες ναυσιπλοΐας της νέας εποχής που ανέτειλε. Η εύρεση του μήκους στη θάλασσα ήταν πλέον γεωπολιτικό ζητούμενο ισχύος (Χάρτης #23) και θα αποτελέσει ζωτικό πρόβλημα της ναυτικής χαρτογραφίας στα τέλη του 16^ου αιώνα. Ιδιαίτερα μετά από τις επιστημονικές επιτυχίες των προηγούμενων δεκαετιών στην ξηρά. Ανάμεσά τους, η υψηλής ακριβείας τέταρτη «επιστημονική μέτρηση» των διαστάσεων της γήινης σφαίρας του Γάλλου γιατρού Φερνέλ, το 1521 ― μετά την πρώτη του Ερατοσθένη, τη δεύτερη του Ποσειδώνιου, τον 2^ο αιώνα π.Χ. και η τρίτη του Αλ Μαμούν, τον 9^ο αιώνα, στην οποία φαίνεται αναφορά στον Λέοντα τον Μαθηματικό, αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης... Στην Ισπανία (από την ενδογενή αραβική επιστημονική κληρονομιά εκεί) συντάσσονται αστρονομικά βοηθήματα για τους ναυσιπλόους, όμως το πρόβλημα της αναζήτησης αξιόπιστου μήκους–χρόνου στη θάλασσα παρέμενε άλυτο· θα αποτελέσει μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες παλινδρομούσες ιστορίες της εποχής εκείνης για να λυθεί οριστικά ένα αιώνα μετά!
Το μήκος προσεγγιζόταν με εμπειρικές μεθόδους και τεχνάσματα. Η πιο διαδεδομένη ήταν η πλεύση δια της τεθλασμένης και το λεγόμενο στίγμα εξ αναμετρήσεως. Με αρχή ένα στίγμα γνωστού πλάτους και μήκους, ο έμπειρος ναυσιπλόος ακολουθούσε με τη μαγνητική βελόνα διαδοχικές προσανατολισμένες πορείες πλεύσης, με γωνίες 45 και 135 μοιρών από τον μαγνητικό βορρά. Η απόσταση της πλεύσης μέχρι προκαθορισμένα πλάτη προσδιοριζόταν εύκολα και με σχετική ακρίβεια· προέκυπτε από την ταχύτητα του σκάφους που έδινε το δρομόμετρο ―το «δελτωτό»― ξετυλίγοντας σχοινί ορισμένου μήκους, με αριθμό ισαπεχόντων κόμβων, σε συγκεκριμένο χρόνο της αμμοκλεψύδρας ― του «αμμωτού». Η επίλυση του ορθογωνίου τριγώνου έδινε προσεγγιστικά το μήκος του νέου στίγματος, το οποίο στη συνέχεια γινόταν το στίγμα για τις διαδοχικές «αναμετρητικές» επαναλήψεις της διαδικασίας.
Με το πρόβλημα του μήκους να είναι η κύρια αιτία των μεγάλων αποκλίσεων και λαθών στους χάρτες που απεικόνιζαν τις ανακαλύψεις των νέων κόσμων, ο Φίλιππος Γ΄ της Ισπανίας υποσχέθηκε πρώτος, το 1598, μεγάλη αμοιβή σε όποιον θα έλυνε το πρόβλημα του μήκους. Στον επόμενο μισό αιώνα αντίστοιχα βραβεία πρόσφεραν η Πορτογαλία, η Βενετία και η Ολλανδία ενθαρρύνοντας με τον τρόπο αυτό ένα ιδιότυπο «κυνήγι θησαυρού» με στόχο τη λεγόμενη ανακάλυψη του μήκους· μέχρι και ο Γαλιλαίος διεκδίκησε ―ατελέσφορα― το βραβείο από την Ισπανία και Ολλανδία στις αρχές του 17^ου αιώνα. Δεν υπήρξαν αποτελέσματα εφόσον το πρόβλημα δεν αντιμετωπιζόταν συστηματικά, στα πλαίσια μιας οργανωμένης επιστημονικής προσπάθειας· η κατάσταση άλλαξε με την ίδρυση των επιστημονικών ιδρυμάτων στο Λονδίνο, της Βασιλικής Εταιρείας (1660) και του Αστεροσκοπείου (1675) και στο Παρίσι, της Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών (1666) και του Αστεροσκοπείου (1667)· ένα από τα κύρια αντικείμενα της Ακαδημίας στο Παρίσι του Λουδοβίκου ΙΔ΄ ήταν και η βελτίωση των χαρτών (Χάρτης #5).
Στην ξηρά, η εξέλιξη του προσδιορισμού του μήκους–χρόνου ήταν διαφορετική, εφόσον δεν υπήρχαν τα προβλήματα που προκαλούσαν οι θάλασσες. Οι συστηματικές έρευνες επιστημόνων ήταν καθοριστικές, όπως του Ολλανδού Χόιχενς στο επιστημονικά πολυσυλλεκτικό Παρίσι. Η μέθοδός του για τον προσδιορισμού του μήκους, στηριζόταν στο χρονομετρικό εκκρεμές του και στις αστρονομικές παρατηρήσεις των φεγγαριών του πλανήτη Δία· μέχρι το τέλος του 17^ου αιώνα πολλά σημεία της γης είχαν γνωστό μήκος, ως προς τον μεσημβρινό του Αστεροσκοπείου στο Παρίσι: ο μεσημβρινός αυτός μπορεί ακόμη και σήμερα να «υλοποιηθεί» από τη νοητή γραμμή που συνδέει χαρακτηριστικά μπρούτζινα σήματα σε διάφορα σημεία του εδάφους της γαλλικής πρωτεύουσας ― αναγνωρίσιμα από προσεκτικό παρατηρητή. Η επαναδιατύπωση, από το Γάλλο Σεν Πιερ, της μεθόδου του Ίππαρχου για τον προσδιορισμό του χρόνου με μετρήσεις της γωνίας της σελήνης από κάποιο κατάλληλο άστρο ή από τον ήλιο, έμοιαζε να μπορούσε να λύσει το πρόβλημα «εύρεσης του μήκους» στη θάλασσα· έτσι ο Γάλλος κέρδισε σε διαγωνισμό στο Λονδίνο ένα βραβείο από τον Κάρολου Β΄. Όμως τελικά και αυτή η πρόταση αποδείχτηκε ατελέσφορη. Η Βασιλική Εταιρία ανέθεσε το 1674, στον νεαρό αστρονόμο Φλάμστιντ την ανάλυση αστρονομικών παρατηρήσεων σχετικών με το πρόβλημα του μήκους· προέκυψε ότι οι καλύτεροι διαθέσιμοι σεληνιακοί πίνακες είχαν μεγάλα σφάλματα προκαλώντας, με την ανασκευασμένη μέθοδο του Σεντ Πιέρ, διαφορές του μήκους περίπου χιλίων χιλιομέτρων στον Ισημερινό! Αυτό το εύρημα οδήγησε στην ίδρυση του Αστεροσκοπείου στο Γκρίνουιτς ―καθυστερημένη, σε σχέση με των Παρισίων― μερικούς μόλις μήνες μετά την «είσπραξη» του βραβείου από τον Σεν Πιερ.

Το πρόβλημα του μήκους εξακολουθούσε να είναι άλυτο στη θάλασσα· η Βρετανία θρήνησε ένα πολύνεκρο ναυάγιο καραβιών του στόλου της στους βράχους των νησιών Σίλι το 1707, στο νοτιοδυτικό άκρο της χερσονήσου της Κορνουάλης: οι δύο χιλιάδες νεκροί προκάλεσαν πραγματική επανάσταση στο βρετανικό Ναυτικό, με αποτέλσμα την εισαγωγή του «Νόμου του Μήκους» και τη σύσταση της ιστορικής «Επιτροπής του Μήκους» από επιφανείς επιστήμονες, όπως οι Νεύτων, Χάλεϊ κ.ά. Ήταν μάλιστα ο Νεύτων εκείνος που κατέγραψε για ποιους πρακτικούς λόγους ήταν «αδύνατος» ο προσδιορισμός του μήκους στη θάλασσα, με τις ήδη υπάρχουσες μεθόδους και τα διαθέσιμα όργανα μέτρησης. Ακόμα και αν κατασκευάζονταν ειδικά ρολόγια για ναυτική χρήση, ο Νεύτων ισχυρίστηκε ότι η κίνηση του σκάφους, οι καιρικές συνθήκες, το κλίμα (θερμοκρασία και υγρασία) και οι μεταβολές της έντασης της γήινης βαρύτητας στα διάφορα πλάτη της γης, δεν θα επέτρεπαν την ακριβή μέτρηση του χρόνου για τον προσδιορισμό του μήκους. Η καταγραφή θα ήταν πλήρης, εάν είχαν προστεθεί οι τριβές και οι διαφορετικές φυσικές ιδιότητες των υλικών κατασκευής των ρολογιών. Για την ύπαρξη λοιπόν ενός αξιόπιστου ρολογιού που θα έλυνε οριστικά το πρόβλημα του μήκους–χρόνου στη θάλασσα, θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν τουλάχιστον τα παραπάνω.

Το σημαντικότατο νέο βραβείο, που προκήρυξε στο Λονδίνο η Επιτροπή, αναζωπύρωσε το «κυνήγι του θησαυρού»· είχε ατονήσει από τότε που ο Φίλιππος Γ΄ της Ισπανίας είχε θεσπίσει το πρώτο βραβείο, σχεδόν έναν αιώνα πριν. Τώρα, το νέο βρετανικό βραβείο έγινε σκοπός ζωής πολλών επιστημόνων, έμπειρων τεχνουργών και (πολλών) τυχοδιωκτών και διαταραγμένων. Ένας ξυλουργός και ικανός ωρολογοποιός από το Γιορκσάιρ, ο Τζον Χάρισον (1693-1776), αφιέρωσε τη ζωή του στην κατασκευή ρολογιού για τη μέτρηση ακριβείας του χρόνου στη θάλασσα· στα κριτήρια του Νεύτωνα προσέθεσε και δικά του. Εικοσιπέντε χρόνια μετά την πρώτη του προσπάθεια με το «χρονόμετρο» Νο.1, πέτυχε το 1761 με το τέταρτο, το Νο.4, ακρίβειες που ήταν κυριολεκτικά ...πολύ πιο πέρα από τα όνειρα των αστρονόμων... Σε δοκιμαστική διαδρομή από το Πλίμουθ ως την Τζαμάικα, μέσω Μαδέρας, το Νο.4 έδωσε σφάλμα ελάχιστων δευτερολέπτων της ώρας· ισοδυναμούσε με λάθος μόλις δύο χιλιομέτρων κατά το μήκος, έναντι του σφάλματος των δύο λεπτών, δηλαδή πενήντα χιλιομέτρων, του όρου για την απονομή του βραβείου. Θα ήταν λοιπόν ο απλός ξυλουργός και ωρολογοποιός εκείνος που θα έλυνε ένα πρόβλημα αιώνων! Το Νο.4 δεν είχε όμως τη διάδοση που του άξιζε, ούτε ο Χάρισον την ικανοποίηση της ανταμοιβής του βραβείου που άξιζε. Μόλις λίγα χρόνια μετά, η ωρολογοποιία ακριβείας αναπτύχθηκε ταχύτατα και στη Γαλλία· ο Λε Ρόι ―ανεξάρτητα από το επίτευγμα του Χάρισον― κατασκεύασε χρονόμετρα ίδιας ακρίβειας του Νο.4. Τα χρονόμετρα του Γάλλου ήταν πιο προσιτά από τα βρετανικά, κάνοντας τον Βολτέρο να επισημαίνει υπερήφανα σε έναν από τους γιους του Λε Ρόι: «Le maréchal de Saxe et votre père ont battu les Anglais» (ο στρατάρχης Ντε Σαξ και ο πατέρας σας νίκησαν του Άγγλους) αναφερόμενος στον Λε Ρόι και στη νικηφόρο μάχη των Γάλλων υπό τον στρατάρχη Ντε Σαξ κοντά στην πόλη Τουρνέ το 1745, εναντίον των Βρετανών και των συμμάχων τους Ολλανδών και Γερμανών.
Με το ρολόι Νο. 5, στα ογδόντα του, ο Χάρισον έπεισε προσωπικά τον Γεώργιο Γ΄ για την αξία των χρονομέτρων του και έλαβε την οριστική επιβράβευσή του.

Ένα κομψό βιβλίο, 215 σελίδων, με τίτλο Ρολόγια εν πλω ― Η αληθινή ιστορία ενός ιδιοφυούς ανθρώπου που έλυσε το μεγαλύτερο επιστημονικό πρόβλημα του καιρού του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Ηράκλειο, Απρίλιος 2023), φέρνει στην επικαιρότητα το στίγμα στη θάλασσα, το πρόβλημα του μήκους–χρόνου και την επική περιπέτεια της λύσης του, το δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα, από τον Χάρισον. Με ρέουσα μετάφραση από τον Παναγιώτη Δρεπανιώτη, ξαναζωντανεύει στα ελληνικά το διάσημο βιβλίο του 1995 της βραβευμένης Αμερικανίδας Ντέιβα Σόμπελ Longitude ― The true story of a lone genius who solved the greatest scientific problem of his time, στην επανέκδοση του 2007 με πρόλογο του αστροναύτη Νιλ Άμστρογκ· τη νέα ελληνική έκδοση του βιβλίου προλογίζει διαφωτιστικά ο καθηγητής αστροφυσικής Βασίλης Χαρμανδάρης, ο οποίος έχει και την επιστημονική επιμέλεια.
Το βιβλίο της Σόμπελ, εκτός από συναρπαστικό στην εκλαϊκευμένη σύνθεση της (βασικά) επιστημονικής του θεματολογίας, είναι και καλά τεκμηριωμένο ―για το είδος του― ώστε να αποτελεί, μαζί με την πολύ ευχάριστη «μυθιστορηματική» ανάγνωσή του, μια (πολύ σοβαρή) αναφορά στα σπουδαία θέματα που περιγράφει. Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το βιβλίο αυτό εκδόθηκε ένα χρόνο μετά το ιστορικό μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο Το νησί της προηγούμενης ημέρας (L’isola del giorno prima) του 1994, που και αυτό εξελίσσεται στο περιβάλλον του 17^ου αιώνα κατά την διάρκεια των αναζητήσεων του «μυστικού του μήκους» στους ωκεανούς· εκεί ο Έκο προβάλλει με την ιδιαίτερη σκέψη και απεικονιστική ματιά του (Χάρτης #4) ζητήματα της επιστήμης της εποχής εκείνης ―του μπαρόκ, της ματαιοδοξίας (Χάρτης #47 και Χάρτης #48) αλλά και του μεγάλου εμπορίου― πλεγμένα με τις τότε ευρωπαϊκές μεταφυσικές και κοσμολογικές ανησυχίες. Το βιβλίο της Σόμπελ, πέραν της χρονικής του επαφής με το έργο του Έκο ―και τα δύο βιβλία αναφέρονται σε σχετικές βιβλιογραφίες― ανήκει σε άλλη κατηγορία· όπως δηλώνει ο τίτλος του, αναφέρεται όχι μόνο στο πρακτικό επιστημονικό πρόβλημα και στις προσπάθειες των ανθρώπων για λύση του, αλλά και σε μια μεγάλη προσωπική ιστορία: του ξυλουργού ωρολογοποιού, ο οποίος με την πρακτική, εμπειρική και υψηλή τεχνουργική του δεξιότητα, την ακατάβλητη επιμονή, αφοσίωση και το πάθος για την τέχνη του και την προσωπική του αυτοβελτίωση, υπερίσχυσε των δυσκολιών, των εμποδίων και των άνισων ανταγωνισμών. Μια ιστορία άκαμπτου ατομικού μορφωτικού παραδείγματος. Ένας έπαινος στην πείσμονα (βρετανική ή αγγλοσαξονική) αναζήτηση της πρακτικής αποτελεσματικότητας, σε όλο το φάσμα της ζωής, όπως προβάλλεται μέχρι σήμερα, ως αναλλοίωτο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής συλλογικής νοοτροπίας. Το πάθος για ό,τι αγαπάς και σε ό,τι αφιερώνεις τη ζωή σου. Είναι ένα όμορφο βιβλίο· με το σοβαρό επιχείρημα της αναζήτησης του μήκους, για τη σωστή τοποθέτηση του στίγματος στις θάλασσες, μας εξιστορεί με λιτό αφηγηματικό τρόπο πόσους πολλούς αιώνες έχασαν οι άνθρωποι, αναζητώντας τον «χρόνο», μέχρι να τον βρει ο επίμονος τεχνουργός από το Γιορκσάιρ. Παίζοντας εδώ με τους τίτλους (σε italics) των δεκαπέντε κεφαλαίων της Σόμπελ θέλω να προϊδεάσω τον αναγνώστη για αυτό που θα διαβάσει στο γοητευτικό βιβλίο, που απλώνεται μέσα από φανταστικές γραμμές θαλασσών, πριν από τον χρόνο, στα γρανάζια του σύμπαντος, με τον χρόνο να ταξιδεύει στο μπουκάλι και να ζαλίζεται με τη συμπαθητική σκόνη αναλογιζόμενος τί πέρασαν τα ζώα για τη δόξα της εύρεσης χρόνου στη θάλασσα. Και μετά το διακύβευμα του βραβείου, ο Χάρισον να συμπληρώνει το ημερολόγιο ενός ωρολογοποιού δοκιμάζοντας την ακρίδα του ρολογιού του και να πάει στη θάλασσα παρακολουθώντας τους δείκτες του στο ουράνιο ρολόι, βελτιώνοντάς το ρολόι του με πολύτιμους λίθους ώστε γίνει ο διαμαντένιος φύλακας του χρόνου. Και μετά η αξιολόγηση, η δοκιμασία διά πυρός και υδάτων, μια ιστορία δύο πορτρέτων και η τελική επιβεβαίωση από το δεύτερο ταξίδι του πλοιάρχου Τζέιμς Κουκ μέχρι τη μαζική παραγωγή της ιδιοφυΐας καταλήγοντας, ως αφιέρωμα στον ωρολογοποιό του μήκους, με μια βόλτα μνήμης στον αυλόγυρο του μεσημβρινού.

Το ξαναδιάβασα, τώρα με μεγαλύτερη χαρά, μετά από χρόνια (τότε το είχα διαβάσει «στεγνά», συμπληρωματικά και βιβλιογραφικά)· ένα βιβλίο ανταμοιβή στην περιέργεια της γνώσης για ένα (μάλλον) άγνωστο σπουδαίο τεχνολογικό επίτευγμα και τον άνθρωπο που το έφτιαξε, που άλλαξε πολλά στον κόσμο και βελτίωσε κατά πολύ τους χάρτες· η αποθέωση του πράττειν και εφαρμόζειν! Διδακτικό και παιδαγωγικό σε πολλές πτυχές της ιστορίας του, αλλά και καλοκαιρινό ― ταιριαστό με το θαλασσινό αεράκι του ευφυούς ελληνικού τίτλου του: Ρολόγια εν πλω...

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Την ακρίβεια του ρολογιού του Χάρισον δοκίμασε εν πλω ο σπουδαίος ναυσιπλόος, εξερευνητής και χαρτογράφος Τζέιμς Κουκ, ο «κάπτεν»-καμάρι της Βρετανίας. Του προσέδωσε αποφασιστικό κύρος και επιβεβαίωσε σε ένδοξη πράξη την αξιοπιστία του καλού ωρολογοποιού. Ο δικός μας Άνθιμος Γαζής, στον σπάνιο παγκόσμιο χάρτη του (1800), απεικονίζει τις πλεύσεις του Κουκ στους ωκεανούς (τον αναγράφει Κόοκ) και χαίρομαι να ακροβατήσω μεταφέροντας ένα απόσπασμα αυτού του χάρτη, αναπολώντας τον Χάρισον μέσω του Μηλιώτη!