Το Όνομα του Χάρτη...

Τον περασμένο μήνα, η προβολή στην Ιταλία και Γαλλία (και σε όλο τον κόσμο  αργότερα) της ιταλοβαυαρικής τηλεοπτικής σειράς των τεσσάρων ωριαίων επεισοδίων από το γνωστό βιβλίο το Το όνομα του Ρόδου του Ουμπέρτο Έκο (1932-2016), μια γενιά μετά την έκδοσή του το 1980, μας ξαναθύμισε τον σημαντικό Ιταλό διανοητή και το έργο του, κυρίως το λιγότερο γνωστό, με επίκεντρο και αναφορές στους χάρτες! Eίναι μάλλον άγνωστη η ενασχόληση του Έκο με τη γεωγραφία και τη χαρτογραφία, η οποία αποτελεί σημαντικό μέρος του έργου του, φανερό ή αφανές. Κυρίως η μεσαιωνική της περίοδος και η έμφαση που δίνει ο Έκο στο φανταστικό της απεικόνισης σε πραγματικούς χάρτες (βλ. π.χ. τη συζήτησή με τον συνάδελφό του στην Μπολόνια γεωγράφο Φράνκο Φαρινέλλι, εφ. Repubblica 31.5.2002) αλλά και οι ερμηνείες του σε θεωρητικά ζητήματα που απασχολούν την ιστορία των χαρτών και του απεικονιστικού περιεχομένου τους, μαζί με τον θαυμασμό του στον Charles Peirce, γιατί «κέρδιζε τα προς το ζην σχεδιάζοντας χάρτες»...
Ο Έκο κινείται με ζηλευτή γνωσιολογική άνεση και ερμηνευτική δεξιότητα στο δύσκολο περιβάλλον της κοσμογραφίας και των γεωγραφικών απεικονίσεων, από τις συλλήψεις περί τον Κόσμο των προσωκρατικών μέχρι των παλαβών της κοίλης  γης, και από τις θεολογικές θεμελιώσεις των μεσαιωνικών γεωγραφιών και χαρτών του Κοσμά Ινδικοπλεύστη μέχρι τις φανταστικές νήσους του ύστερου μεσαίωνα και της εποχής των Ανακαλύψεων. Η πάντα επιλεκτικά αφαιρετική απεικόνιση του γεωγραφικού χώρου, που αποτελεί τη βάση της χαρτογραφίας, υπάρχει παντού στο έργο του και άλλοτε εκφράζεται ως μέρος του παιχνιδιού της αφήγησης και άλλοτε ως το εστιασμένο αντικείμενο της σκέψης του.
Επειδή ο Χάρτης έχει μια σχετική εμμονή στον Μπόρχες και στον περίφημο χάρτη του σε κλίμακα ένα-προς-ένα (βλ. Χάρτης, 2) αξίζει να θυμηθούμε τη δύσκολη αλλά και χαριτωμένη σχετική άσκηση στην οποία μας υποβάλει ο Έκο στο απολαυστικό του κεφάλαιο στο Δεύτερο Ελάχιστο Ημερολόγιο. Εκεί αποδεικνύει, με παιγνιώδη σοβαρότητα θεωρητικού της χαρτογραφίας, αλλά και της λογικής, μέσω του «παραδόξου του Russell», ότι δεν μπορεί να υπάρξει τέτοιος χάρτης παραθέτωντας συγκεκριμένα πορίσματα μιας αποδεικτικής διαδικασίας!
Εξαιρετική είναι επίσης και η αμφισβήτηση από τον Έκο της διαδεδομένης άποψης στην ιστορία της χαρτογραφίας περί της μεσαιωνικής αντίληψης της επίπεδης γης, που διαιώνιζε δογματικά η δυτική εκκλησιαστική τάξη. Ο Έκο αποδεικνύει ότι οι κοσμογράφοι, γεωγράφοι και χαρτογράφοι του μεσαίωνα γνώριζαν τη σφαιρικότητα της γης και απλά απεικόνιζαν χαρτογραφικά σε επίπεδο, όπως άλλωστε κάνουμε και σήμερα. Τότε εμπειρικά, τώρα μαθηματικά. Είναι αφοπλιστικά απλή η επιχειρηματολογία του Έκο και η αποδεικτική του, όπως τη διατυπώνει σε πολλά κείμενά του, με πιο χαρακτηριστικό εκείνο στη «Φιλοσοφία και οι ιστορίες της – Αρχαιότητα και Μεσαίωνας» (2014).

Αλλά βέβαια το απόσταγμα της γεωγραφικής αντίληψης του Έκο, πάντα με την χαρτογραφική της υποστήριξη, υπάρχει άφθονο και μεθυστικό, με τα αρώματα και τους υψηλούς βαθμούς του φανταστικού και φαντασιακού, συγκεντρωμένο με γενναιοδωρία στο ύστερο έργο του Ιστορία των θρυλικών χωρών και τόπων (2013). Γράφει στην αρχή του βιβλίου, με το πλήθος των χαρτών, ως αποδεικτικών μέσων: «Η φαντασία μας είναι γεμάτη μέρη και τόπους που δεν υπήρξαν ποτέ, από την καλύβα των επτά νάνων μέχρι τα νησιά που επισκέφτηκε ο Gulliver, από τον ναό των κακοποιών Thugs [στα δημοφιλή μυθιστορήματα του Emilio Salgari] μέχρι το διαμέρισμα του Σέρλοκ Χολμς. Αλλά είναι γενικά γνωστό ότι οι τόποι αυτοί γεννήθηκαν μόνο στη φαντασία ενός συγγραφέα ή ενός ποιητή. Αντίθετα, και από τα πιο αρχαία χρόνια, η ανθρωπότητα φανταζόταν τόπους που θεωρούνταν πραγματικοί, όπως η Ατλαντίδα, η Μου, η Λεμουρία, οι χώρες της βασίλισσας του Σαβά, το βασίλειο του Ιωάννη του Πρεσβύτερου, οι Νήσοι των Μακάρων, το Ελντοράντο, η Εσχάτη Θούλη, η Υπερβορεία και η χώρα των Εσπερίδων, ο τόπος που φυλάσσεται το άγιο Δισκοπότηρο, ο βράχος των ασασίνων του Γέροντα του Βουνού, η Κουκάνια, τα νησιά της ουτοπίας, η νήσος του Σολομώντος και η νότια γη, το εσωτερικό μιας κοίλης γης και το μυστηριώδες υπόγειο βασίλειο του Αγκάρθα. Μερικοί από αυτούς τους τόπους έχουν ζωντανέψει μόνο ζωηρόχρωμους θρύλους και έχουν εμπνεύσει θαυμάσιες απεικονίσεις, που παρουσιάζονται σε αυτό το βιβλίο, άλλοι έχουν στοιχειώσει την ταραγμένη φαντασία του κυνηγού μυστηρίων, άλλοι ακόμα έχουν προκαλέσει ταξίδια και εξερευνήσεις έτσι ώστε, επιδιώκοντας μια ψευδαίσθηση, ταξιδιώτες από όλες τις χώρες να έχουν ανακαλύψει άλλα μέρη. Και όλα αυτά αφού έχει ξεκινήσει, όπως κάνει πάντα ο Έκο από την αρχαιότητα, την επίπεδη γη των Μιλησίων και τους αντίποδες αργότερα, από τις χώρες της Βίβλου, εκείνες του Ομήρου και τα επτά θαύματα του κόσμου, από τα θαυμαστά της Ανατολής και τον Μεγαλέξανδρο...
Στις «Φανταστικές γεωγραφίες του Έκο», όπως γράφει ο Μάρκο Μπελπολίτι (La Stampa 31.10.2013), σε ένα εικονογραφημένο ταξίδι με γνώση μέσα από τόπους θρυλικούς, από την Ατλαντίδα μέχρι το Ίντερνετ, για δύο χιλιάδες χρόνια τώρα, το ψεύτικο γίνεται αληθινό ανάμεσα σε ποιητές, συνωμοσίες και κόμικς. Από πολλά χρόνια, ίσως από πάντα, ενδιαφέρουν τον Ουμπέρτο Έκο οι ψευδαισθήσεις. Καλύτερα: η πραγματικότητα των ψευδαισθήσεων, δηλαδή πως οι ψευδαισθήσεις (ακόμη και οι ψευδείς) μπορούν να φτιάξουν την πραγματικότητα, να την τροποποιήσουν ή τουλάχιστον να την μετασχηματίσουν. Το ενδιαφέρον του Έκο είναι για τους δημιουργούς της χίμαιρας, των ουτοπιών και των ψευδαισθήσεων. Τον ελκύουν ιδιαίτερα οι απροσδόκητες διασταυρώσεις, οι υβριδοποιήσεις, οι επικαλύψεις, παράξενες συμπτώσεις.  
Ο Έκο, ως άλλος ντετέκτιβ (άλλωστε στο Όνομα του Ρόδου ο φρανγκισκανός μοναχός Μπάσκερβιλ είναι ένας Άγγλος ντετέκτιβ, ένας λογοτεχνικός μετασχηματισμός του Σέρλοκ Χολμς, που ψάχνει τη βιβλιοθήκη του μοναστηριού μέσα από τον δαιδαλώδη χάρτη, που σχεδιάζει ο ίδιος ο Έκο), μας παρουσιάζει την πραγματικότητα να φαίνεται ως το προϊόν της φαντασίας των συγγραφέων, των εξερευνητών, των πλαστογράφων, των ναυσιπλόων, των δημοσιογράφων, των παρα-σουρεαλιστών, των μάντεων, προσώπων γνωστών ή εντελώς σκοτεινών, που ο συγγραφέας αναβιώνει από το παρελθόν (ή από το παρόν) και τους κάνει να περάσουν μπροστά στα μάτια μας, διαβάζοντας το βιβλίο και βλέποντας τους πολλούς χάρτες και τις απεικονίσεις που το συνοδεύουν.
Δεν είναι ακόμη γνωστό αν το Όνομα του Ρόδου, στη νέα τηλεοπτική υπερπαραγωγή του, θα ξαναφέρει στην επικαιρότητα το έργο του Ουμπέρτο Έκο. Μας θύμισε όμως την ιδιαίτερη χαρτογραφική κλίση του χαρισματικού και ανοιχτού στον κόσμο Ιταλού, για μια «άλλη» οπτική των χαρτών, όχι του ονείρου και του ταξιδιού, όπως πολλοί από τους αναγνώστες του Χάρτη φαντάζονται, αλλά της ψευδαίσθησης και της φαντασίωσης, κάποτε και της απάτης. «Το Όνομα του Χάρτη» λοιπόν, Caro Eco!