Φέτος ο Ουμπέρτο Έκο θα ήταν 90 χρονών. Τα σοβαρά και τα παιγνιώδη χαρτογραφικά του ενδιαφέροντα είχαν προβληθεί και παλαιότερα εδώ στον Χάρτη#4. Επιστρέφω σε αυτά για να θυμηθούμε την επέτειο με ένα θέμα που απασχολεί από παλιά την παγκόσμια χαρτογραφική κληρονομιά και ιστορία των χαρτών: αν δηλαδή οι άνθρωποι του μεσαίωνα θεωρούσαν τη γη επίπεδη ― όπως άλλωστε είναι ευρύτερα διαδεδομένο.
Σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα La Repubblica της 22/11/2014 [σημ. παρμένο από το έργο του, του ίδιου έτους (με τον Ρικάρντο Φεντρίγκα, επίσης καθηγητή στη Μπολόνια) Φιλοσοφία και οι ιστορίες της ― Αρχαιότητα και Μεσαίωνας] ο Έκο επιβεβαιώνει: «Η γη δεν ήταν ποτέ επίπεδη». Είχε προηγηθεί το 2008 άρθρο του σημαντικού μεσαιωνολόγου Αγκοστίνο Παραβιτσίνι Μπαλιάνι, ο οποίος αφού αναρωτιέται «ποιος το είπε ότι οι άνθρωποι του μεσαίωνα θεωρούσαν ότι η γη είναι τάχα επίπεδη;» επιχειρηματολογεί περί του αντιθέτου.
Μεταφέρω αυτούσιο τον Έκο, σε μετάφραση–απόδοση βασισμένη στον χαρτογραφικό μου εθισμό:
«Όταν το σχήμα της γης άρχισε να απασχολεί την ανθρώπινη σκέψη, ο κυκλικός δίσκος φάνηκε ως ένα αρκετά ρεαλιστικό σχήμα για να το πιστέψουν ως πιθανό οι αρχαίοι. Για τον Όμηρο, ο δίσκος περιβαλλόταν από τον ωκεανό και καλυπτόταν από το σφαιρικό κέλυφος των ουρανών, και για τον Θαλή ήταν ένας επίπεδος δίσκος ― αν κρίνουμε από τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών, μερικές φορές ανακριβή και αντιφατικά σύμφωνα με τις μαρτυρίες. Για τον Αναξίμανδρο είχε σχήμα κυλίνδρου και ο Αναξιμένης μιλούσε για μια επίπεδη επιφάνεια, που περιβαλλόταν από τον ωκεανό, και έπλεε πάνω σε ένα είδος μαξιλαριού από πεπιεσμένο αέρα. Μόνο ο Παρμενίδης φαίνεται να είχε διαισθανθεί τη σφαιρικότητα του σχήματος, ενώ ο Πυθαγόρας πίστευε το ίδιο ― με βάση τη δική του μυστικομαθηματική σκέψη.
Οι επόμενες αποδείξεις της σφαιρικότητας της γης βασίστηκαν σε εμπειρικές παρατηρήσεις, όπως μαρτυρούν τα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Οι αμφιβολίες για τη σφαιρικότητα επιβιώνουν στον Δημόκριτο και στον Επίκουρο και ο Λουκρήτιος αρνείται την ύπαρξη των Αντιπόδων ― γενικά σε όλη την μετέπειτα αρχαιότητα δεν συζητείται πλέον η σφαιρικότητα της γης.
Φυσικά ο Πτολεμαίος ήξερε ότι η γη ήταν σφαιρική, διαφορετικά δεν θα μπορούσε να υποδιαιρέσει την επιφάνειά της σε τριακόσιες εξήντα μοίρες μεσημβρινού· το γνώριζε ο Ερατοσθένης, ο οποίος τον 3ο αιώνα π.Χ. είχε υπολογίσει με καλή προσέγγιση το μήκος του γήινου μεσημβρινού, λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορετική κλίση του Ήλιου, το μεσημέρι του εαρινού ηλιοστασίου, όταν αντανακλούσε στον πυθμένα των πηγαδιών τής Αλεξάνδρειας και τής Συήνης (σημερινό Ασουάν), πόλεις των οποίων ήταν γνωστή η απόσταση.
Παρά τους πολλούς θρύλους που εξακολουθούν να κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, όλοι οι μελετητές του μεσαίωνα γνώριζαν ότι η γη ήταν σφαίρα. Ακόμη και ένας μαθητής γυμνασίου μπορεί εύκολα να συμπεράνει ότι, αν ο Δάντης μπει στο χωνί της κολάσεως και βγει από την άλλη πλευρά βλέποντας άγνωστα αστέρια στους πρόποδες του όρους του Καθαρτηρίου, αυτό σημαίνει ότι γνωρίζει πολύ καλά ότι η γη είναι σφαιρική. Αλλά της ίδιας γνώμης ήταν ο Ωριγένης και ο Αμβρόσιος, ο Αλβέρτος ο Μέγας και ο Θωμάς Ακινάτης, ο Ρογήρος Βάκων, ο Ιωάννης δε Σάκρο Μπόσκο (σημ. κατά τον Χρύσανθο Νοταρά), για να αναφέρουμε μόνο μερικούς.
Τον 7ο αιώνα, ο Ισίδωρος της Σεβίλης (δεν ήταν πρότυπο επιστημονικής ακρίβειας) υπολόγισε το μήκος του ισημερινού. Ανεξάρτητα από την ακρίβεια των μετρήσεών του, όσοι θέτουν το ερώτημα σχετικά με το μήκος του ισημερινού προφανώς εννοούν ότι η γη είναι σφαιρική. Εκτός των άλλων, το «μέτρο του Ισίδωρου» ―αν και προσεγγιστικό― δεν διαφέρει πολύ από τα σημερινά.
Γιατί λοιπόν από καιρό πιστεύεται, και πολλοί το πιστεύουν ακόμα σήμερα, ότι ο πρωτοχριστιανικός κόσμος είχε απομακρυνθεί από την ελληνική αστρονομία και επέστρεψε στην ιδέα της επίπεδης Γης; Δοκιμάστε ένα πείραμα και ρωτήστε ένα μορφωμένο άτομο τι ήθελε να δείξει ο Χριστόφορος Κολόμβος όταν σκόπευε να φτάσει στην Ανατολή από τη Δύση και τι επέμεναν να αρνούνται οι σοφοί της Σαλαμάνκα. Η απάντηση, στις περισσότερες περιπτώσεις, θα είναι ότι ο Κολόμβος πίστευε ότι η γη ήταν σφαιρική, ενώ οι σοφοί της Σαλαμάνκα πίστευαν ότι η Γη ήταν επίπεδη και ότι, μετά από μια σύντομη πλοήγηση, οι τρεις καραβέλες θα έπεφταν στην κοσμική άβυσσο.
Μέρος της σκέψης του 19ου αιώνα, ενοχλημένο από το γεγονός ότι διάφορες θρησκευτικές ομολογίες αντιτάχθηκαν στην εξελικτικότητα, απέδωσε σε όλη τη χριστιανική σκέψη (πατερική και σχολαστική) την ιδέα ότι η γη ήταν επίπεδη. Ήταν ζήτημα να αποδείξουν ότι, όπως έκαναν λάθος για τη σφαιρικότητα της γης, έτσι και οι Εκκλησίες θα μπορούσαν να κάνουν λάθος για την προέλευση του είδους. Ως εκ τούτου, εκμεταλλεύτηκε το γεγονός ότι ένας χριστιανός συγγραφέας του 4ου αιώνα, όπως ο Λακτάντιος (στο Institutiones divinae), αφού στη Βίβλο το σύμπαν περιγράφεται κατά το πρότυπο της Σκηνής του Μαρτυρίου ―επομένως τετράπλευρης μορφής― σε αντίθεση με τις «παγανιστικές» θεωρίες για τη σφαιρικότητα της γης, και επειδή, επίσης, δεν μπορούσε να δεχτεί την ιδέα των Αντιπόδων όπου οι άνθρωποι θα έπρεπε να περπατούν με το κεφάλι κάτω.
Τέλος, είχε ανακαλυφθεί ότι ένας βυζαντινός γεωγράφος του 6ου αιώνα, ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης, στη Χριστιανική Τοπογραφία του, σκεπτόμενος πάντα τη βιβλική Σκηνή του Μαρτυρίου, υποστήριζε ότι ο κόσμος ήταν ορθογωνικός, με μια αψίδα να προεξέχει από το επίπεδο δάπεδο της γης. Στο πρότυπο του Κοσμά o κυρτός θόλος κρύβεται από το πέπλο του στερεώματος· από κάτω βρίσκεται η οικουμένη, ολόκληρη η γη στην οποία ζούμε, που ακουμπάει στον ωκεανό και υψώνεται προς ανεπαίσθητα συνεχή πλαγιά προς τα βορειοδυτικά, όπου ένα βουνό υψώνεται τόσο ψηλά που η παρουσία του ξεφεύγει από το μάτι μας και η κορυφή του χάνεται στα σύννεφα. Ο Ήλιος, ωθούμενος από αγγέλους ―σε αυτούς οφείλονται οι βροχές, οι σεισμοί και όλα τα άλλα ατμοσφαιρικά φαινόμενα― περνά το πρωί από την ανατολή προς το νότο, μπροστά από το βουνό, φωτίζοντας τον κόσμο και το βράδυ τον πηγαίνει πίσω στη δύση και χάνεται πίσω από το βουνό. Ο αντίστροφος κύκλος γίνεται από τη σελήνη και τα αστέρια.
Πολλά έγκυρα βιβλία ιστορίας της αστρονομίας, τα οποία μελετώνται μέχρι σήμερα, υποστηρίζουν ότι τα έργα του Πτολεμαίου παρέμειναν άγνωστα σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα (κάτι που είναι ιστορικά ψευδές) και ότι η θεωρία του Κοσμά ήταν η επικρατούσα άποψη μέχρι την ανακάλυψη της Αμερικής. Όμως το κείμενο του Κοσμά ―γραμμένο στα ελληνικά― έγινε γνωστό στον δυτικό κόσμο μόλις το 1706 και δημοσιεύτηκε στα αγγλικά το 1897. Κανένας μεσαιωνικός συγγραφέας δεν το γνώριζε [σημ.
όπως βεβαιώνει και ο μελετητής λατινικών κειμένων Gautier Dalché].
Πώς θα μπορούσε λοιπόν να υποστηριχθεί ότι ο μεσαίωνας θεωρούσε τη γη επίπεδο δίσκο; Στα χειρόγραφα του Ισίδωρου της Σεβίλλης, που επίσης, όπως είδαμε, αναφέρεται ο ισημερινός, εμφανίζεται ο λεγόμενος «χάρτης κατά το Τ» [σημ. οι απεικονίσεις ΟΤ, Orbis Terrarum] όπου το άνω μέρος ―στην κορυφή― απεικονίζει την Ασία, γιατί σύμφωνα με το μύθο, ο επίγειος Παράδεισος ήταν στην Ασία· η οριζόντια γραμμή του «Τ» αντιπροσωπεύει τη Μαύρη Θάλασσα από τη μια πλευρά και τον Νείλο στην άλλη, η κάθετη τη Μεσόγειο, το τεταρτοκύκλιο στα αριστερά απεικονίζει την Ευρώπη και άλλο στα δεξιά την Αφρική. Την εικόνα περικλείει ο μεγάλος κύκλος του ωκεανού, «Ο».
Οι χάρτες που υπάρχουν σε πολλά μεσαιωνικά χειρόγραφα δημιούργησαν την εντύπωση ότι η γη ήταν ένας κύκλος. Πώς λοιπόν ήταν δυνατόν οι άνθρωποι που πίστευαν ότι η γη είναι σφαιρική να φτιάχνουν χάρτες όπου φαινόταν η γη επίπεδη; Η πρώτη εξήγηση είναι ότι το ίδιο κάνουμε σήμερα κι εμείς. Το να κριτικάρεις την έλλειψη της τρίτης διάστασης αυτών των χαρτών θα ήταν σαν να κριτικάρεις την έλλειψη της τρίτης διάστασης σε ένα σύγχρονο άτλαντα. Η επίπεδη απεικόνιση της γης [σημ. πού έδινε την εντύπωση της επίπεδης γης] ήταν τότε ―όπως και τώρα― μια συμβατική μορφή χαρτογραφικής προβολής.
Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη και άλλα στοιχεία. Το πρώτο από αυτά προτείνει ο Αυγουστίνος, ο οποίος γνωρίζει καλά τη συζήτηση που άνοιξε ο Λακτάντιος για την κοσμολογική μορφή της Σκηνής του Μαρτυρίου, αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει τις απόψεις των αρχαίων για τη σφαιρικότητα της υδρογείου. Το συμπέρασμα του Αυγουστίνου είναι ότι δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση η περιγραφή της βιβλικής Σκηνής του Μαρτυρίου, επειδή, όπως γνωρίζουμε, η Αγία Γραφή μιλάει συχνά με μεταφορές, και ίσως η γη να είναι σφαιρική. Αλλά επειδή το να γνωρίζει κανείς αν η γη είναι σφαιρική ή όχι δεν βοηθάει στη διάσωση της ψυχής, το θέμα θα μπορούσε να αγνοηθεί.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε μεσαιωνική αστρονομία. Η Αλμαγέστη του Πτολεμαίου και στη συνέχεια το Περί Ουρανού του Αριστοτέλη μεταφράζονται από τα ελληνικά στα λατινικά μεταξύ του 12ου και του 13ου αιώνα. Η αστρονομία ήταν ένα από τα μαθήματα του quadrivium [σημ. οι «τέσσερις τρόποι»: η αριθμητική, η γεωμετρία, η μουσική και η αστρονομία] που διδάσκονταν στα μεσαιωνικά σχολεία· το Tractatus de sphaera mundi του Σάκρο Μπόσκο του 13ου
αιώνα ―βασισμένο στον Πτολεμαίο― θα αποτελέσει την αδιαμφισβήτητη αναφορά για μερικούς ακόμη αιώνες».
Τι άλλο άραγε περί χαρτών να έλεγε ο Ουμπέρτο Έκο στα 90 του, αν ζούσε σήμερα;
