Tablas mexicanas!

Στους χάρτες, παλαιούς και νέους, αναγνωρίζονται χαρακτηριστικά και στοιχεία τους, που άλλοτε φαίνονται και άλλοτε δεν φαίνονται, τουλάχιστον αμέσως. Εκείνα που φαίνονται, λέγονται εξωτερικά και είναι τα φανερά. Aναγνωρίζονται ευκολότερα και γίνονται ευρύτερα αντιληπτά από τους πολλούς. Τα άλλα λέγονται εσωτερικά και είναι τα κρυφά, εξίσου σημαντικά με τα εξωτερικά, αλλά απαιτούν ιδιαίτερη εκπαίδευση για να αναγνωριστούν. Δύσκολα ανιχνεύονται, τεκμηριώνονται και προβάλλονται στους πολλούς. Δεν γίνονται ευρύτερα αντιληπτά, αν και σπουδαία, αλλά αποκτούν ιδιαίτερη σημασία όταν αποκαλύπτονται. Παράδειγμα: στις Νεφέλες ο Στρεψιάδης βλέπει σωστά στον χάρτη το επίμηκες πεπλατυσμένο σχήμα της Εύβοιας και γι’ αυτό σχολιάζει σκωπτικώς τη φορολογική πολιτική του Περικλή, όπως επίσης βλέπει τη Σπάρτη δίπλα στην Αθήνα και ζητάει αφελώς την άμεση απομάκρυνσή της, αφού δεν γνωρίζει την έννοια της κλίμακας και γι’ αυτό δεν μπορεί να εκτιμήσει σωστά τη χωρική σχέση Αθηνών – Σπάρτης στον χάρτη.
Με αυτή την οπτική βλέπουν τους χάρτες οι εκπαιδευμένοι της χαρτογραφίας, του γνωστικού συνόλου που ασχολείται με την τέχνη, επιστήμη και τεχνολογία της κατασκευής και χρήσης των χαρτών. Οι εκπαιδευμένοι των χαρτών τους βλέπουν ως σύνολο εξωτερικών και εσωτερικών γνωρισμάτων, σύμφωνα με τους κανόνες μιας διακριτής επιστήμης, της χαρτογραφίας και των προϊόντων της, των χαρτών, όπως κατά τα διεθνώς ισχύοντα ορίζονται οι μέσω συμβολισμών απεικονίσεις επιλεγμένων διακριτικών και χαρακτηριστικών της γεωγραφικής πραγματικότητας, όπως προκύπτουν από τη δημιουργική προσπάθεια της εκτέλεσης των επιλογών του συντάκτη τους, και έχουν σχεδιαστεί για χρήση, όταν οι χωρικές σχέσεις έχουν πρωταρχική σημασία.
Οι εκπαιδευμένοι των χαρτών, δηλαδή οι χαρτογράφοι, προέρχονται κυρίως από τις επιστήμες και τις τεχνολογίες της χαρτογράφησης, των κανονιστικών αρχών και πρακτικών της μηχανικής των αποτυπώσεων και των απεικονίσεων. Από αυτούς, μερικοί ασχολούνται και με την ιστορία των χαρτών και της χαρτογραφίας, σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό τους, γνωρίζοντας καλύτερα από κάθε άλλον πώς φτιάχνονται οι χάρτες. Υπάρχουν όμως και οι ασχολούμενοι με την ιστορία της χαρτογραφίας προερχόμενοι από τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, κυρίως την ιστορία. Και οι δύο περιοχές, των επιστημών και τεχνολογιών της χαρτογράφησης και των ιστορικών της χαρτογραφίας, δυστυχώς από εκπαιδευτικά υπόβαθρα σε απόσταση μεταξύ τους, διαθέτουν μεν τις ερευνητικές πειθαρχίες τους στο αντικείμενο, αλλά έχουν και τις μορφωτικές τους δεσμεύσεις και άλλες γνωσιολογικές εμπλοκές (κάποτε και αγκυλώσεις), που κάνουν τα αποτελέσματα του έργου τους πολλές φορές δυσπρόσιτα στους πολλούς και αδικαιολόγητα ανταγωνιστικά μεταξύ τους.
Δίπλα στις δύο ομάδες των ασχολούμενων με τη χαρτογραφία, τους χάρτες και την ιστορία τους, που προέρχονται από επιστημονικές και τεχνολογικές εκπαιδευτικές πειθαρχίες, έρχεται ορμητικά το «ιππικό», ο χαρτογραφικός συλλεκτισμός! Συνδεδεμένος με την αγάπη, τον έρωτα, το πάθος και την αφοσίωση στην αναδίφηση των παλαιών χαρτών, αλλά και την αύξηση της εμπορικής τους αξίας, ο χαρτογραφικός συλλεκτισμός, ως πιο ελεύθερος, ανεξάρτητος, ερωτικός, πολυπληθής, που δεν έχει λόγο να «δώσει λογαριασμό» στις πειθαρχίες που βασανίζουν τους άλλους, τους βλοσυρούς και καχύποπτους, των δύο ομάδων, αποτελεί εν γένει κινητήριο δύναμη και συσπείρωση ενδιαφερόντων, παράγει πλούτο από αιώνες (ήδη από τον 17o αι.) και κινείται με ευελιξία και εξωστρέφεια, που ελκύει και γοητεύει το ευρύ κοινό. Σε αντίθεση με τους «άλλους» των δύο ομάδων, ο συλλεκτισμός ακολουθεί μια «χαρτολογική» προσέγγιση, ανακαλώντας τον ευφυή όρο, που πρώτος χρησιμοποίησε διακεκριμένος συλλέκτης ιστορικών χαρτών.
Ο χαρτογραφικός συλλεκτισμός συμπληρώνει την τριάδα των ασχολούμενων με τους χάρτες ομάδων και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της αριθμητικής του υπεροχής στην τριάδα. Ο ελληνικός συλλεκτισμός ασχολείται, όπως είναι φυσικό, με τον γεωγραφικό χώρο που περιβάλλει ευρύτερα το Αιγαίο, την ανατολική Μεσόγειο, έως το σύνολο της Μεσογείου (εκεί όπου «απλωνόταν» ο ελληνισμός) στο χρονικό διάστημα σχεδόν τριών αιώνων από το β΄ μισό του 15oυ μέχρι και το τέλος του 18oυ. Είναι η περίοδος στην αρχή της οποίας ο χώρος αυτός ελέγχεται από μια πανίσχυρη oθωμανική αυτοκρατορία και που στο τέλος της θα έχει κλονιστεί πολύ σοβαρά από σκληρές αντιπαραθέσεις με τη Δύση (π.χ. Ναύπακτος 1571, Κρήτη 1648-1671, Μεγάλος Τουρκικός Πόλεμος του Ιερού Συνασπισμού 1683-1699 κ.ά.).

O ίδιος χώρος, παράλληλα με τις πολεμικές αναμετρήσεις, γίνεται πεδίο ισχυρών αντιτιθέμενων οικονομικών και εμπορικών συναλλαγών και συμφερόντων, εφόσον από το α΄μισό του 16ου αιώνα οι περίφημες διομολογήσεις καθορίζουν άλλου τύπου ανταγωνισμούς, λιγότερο ορατούς από τους στρατιωτικούς. Οι Γάλλοι πρώτα (1535) και αργότερα οι Άγγλοι και Ολλανδοί θα εξαρτήσουν και στις διομολογήσεις τη ναυτική παρουσία τους στην ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο και τα ανταγωνιστικά οικονομικά συμφέροντά τους εκεί, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζεται η ακόμα αισθητή παρουσία των Βενετών, προαιώνιων ναυτικών κυρίαρχων της περιοχής. Στις συνθήκες αυτές, το μεγάλο κίνητρο παραγωγής χαρτών από τις εκδοτικές επιχειρήσεις των εμπλεκόμενων ναυτικών δυνάμεων είναι αυταπόδεικτο.
Ο χώρος των διομολογήσεων, θα γίνει γρήγορα οικονομικά ζωτικός ενώ σοβαρό επιπλέον κίνητρο παραγωγής χαρτών θα αποτελέσει και το κερδοφόρο διακύβευμα των συντακτών και εκδοτών χαρτών στα μεγάλα εκδοτικά κέντρα της εποχής. Όλα τα τμήματα της Μεσογείου και του χώρου επιρροής της, θα συνεχίσουν να αποτελούν αντικείμενο απεικόνισης σε διάφορους τύπους χαρτών κυρίως μικρής κλίμακας (δηλ. μεγάλης σμίκρυνσης, βλ. «Αχ αυτές οι κλίμακες!», Χάρτης 2) και μετά τη μεγάλη στροφή της χαρτογραφίας στον παγκόσμιο γεωγραφικό χώρο, λόγω των Μεγάλων Ανακαλύψεων.
Αν και η έξοδος στους Ωκεανούς αρχίζει τον 15ο αιώνα και από τότε το μεγάλο βάρος της χαρτογραφίας στρέφεται εκεί, για την απεικόνιση των «νέων» ακτογραμμών και γαιών με τους παγκόσμιους χάρτες σε νέα προβολικά συστήματα, η Μεσόγειος και ιδιαίτερα οι περιοχές που «λογοδοτούν» στην οθωμανική αυτοκρατορία παραμένουν σοβαρό απεικονιστικό αντικείμενο των εμπορικών χαρτογράφων και των ισχυρών εκδοτικών οίκων, οι οποίοι δεν συγκινούνται ιδιαίτερα, για τις εμπορικές τους παραγωγές, από τις νέες επιστημονικές εξελίξεις στη χαρτογραφία και τις όλο και μεγαλύτερες κλίμακες των χαρτών. Παλαιότερα λανθασμένα ακτογραμμικά στερεότυπα επαναλαμβάνονται σε νεότερους χάρτες μέχρι και τον 18ο αιώνα, ενισχύεται όμως η αισθητική φροντίδα του οπτικού αποτελέσματος ακολουθώντας τις εξελίξεις στις καλές τέχνες.
Ο ωραίος χάρτης υπερισχύει του σωστού, που συχνά θυσιάζεται στον βωμό της εμπορικότητας, ακόμα και όταν η επιστημονική χαρτογραφία σημειώνει συνεχείς προόδους, ιδιαίτερα μετά την ίδρυση της παρισινής Ακαδημίας και την ενίσχυση του ρόλου των πολιτών και στρατιωτικών μηχανικών-γεωγράφων από τα μέσα του 17ου αιώνα. Είναι τέτοια η υπεράσπιση της ομορφιάς των χαρτών, η οποία δεν συνδυάζεται πάντα με την επιστημονικότητα, ώστε τελικά οι παραγόμενοι χάρτες να κινδυνεύουν να παγιδευτούν στην αποκλειστικότητα της αισθητικής. Αυτό όμως δεν απασχόλησε τον συλλεκτισμό ο οποίος δικαίως βάσιζε, όπως και σήμερα, τα αξιολογικά του κριτήρια κυρίως στην ομορφιά του χάρτη, που προσδίδει αισθητική σπανιότητα.

Ο χαρτογραφικός συλλεκτισμός, έχει ιστορική παράδοση κυρίως στην Ευρώπη και την Βόρειο Αμερική, με όχι και τόσο ευκαταφρόνητη εμπορική ύλη. Ως πολυάριθμη ομάδα, υπερισχύει σε κοινωνικό επίπεδο των άλλων δύο ομάδων των ασχολούμενων επιστημονικά με τους παλαιούς χάρτες, τη χαρτογραφία και την ιστορία τους. Για τους ασχολουμένους και τους «εκ των ένδον γνωρίζοντες» οι τρεις ομάδες αποτελούν πολλές φορές ένα είδος Tablas mexicanas που τόσο υπέροχα έκανε αγαπημένη μουσική ο μαέστρος Ennio Morricone στο πασίγνωστο Triello του.

Σε αυτό το αγαπημένο τριγωνικό «σχήμα» των περί τους χάρτες περιπλανομένων, που ενίοτε συνθέτουν το Triello, το σίγουρο είναι ότι «ο καλός» είναι πάντα ο χαρτογραφικός συλλεκτισμός!