Ακτογραμμή: η μαγική γραμμή των ναυτικών χαρτών

Ακτογραμμή: η μαγική γραμμή των ναυτικών χαρτών

H ακτο­γραμ­μή εί­ναι το αντι­προ­σω­πευ­τι­κό­τε­ρο στοι­χείο του γε­ω­με­τρι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου των χαρ­τών, ιδιαί­τε­ρα των ναυ­τι­κών. Για τους πα­λιό­τε­ρους από αυ­τούς, μια πι­στό­τε­ρη προ­σαρ­μο­γή της απει­κό­νι­σης τμη­μά­των της ακτο­γραμ­μής στο αντί­στοι­χο ση­με­ρι­νό της σχή­μα ση­μαί­νει ότι, για εκεί­να τα ακτο­γραμ­μι­κά τμή­μα­τα υπήρ­ξε στο πα­ρελ­θόν μια ιδιαί­τε­ρη απει­κο­νι­στι­κή χαρ­το­γρα­φι­κή φρο­ντί­δα. Αυ­τή η φρο­ντί­δα με τη σει­ρά της ση­μαί­νει ότι για τα τμή­μα­τα εκεί­να, υπήρ­χε και μια ιδιαί­τε­ρη προ­σο­χή για τη συλ­λο­γή και επε­ξερ­γα­σία σχε­τι­κών χω­ρι­κών δε­δο­μέ­νων χρή­σι­μων για τη σύν­θε­ση της συ­γκε­κρι­μέ­νης απει­κό­νι­σης. Αυ­τή η ιδιαί­τε­ρη φρο­ντί­δα και προ­σο­χή αντα­να­κλά τη σπου­δαιό­τη­τα που εί­χε η ναυ­σι­πλο­ΐα σε εκεί­να τα τμή­μα­τα της ακτο­γραμ­μής που απει­κο­νί­ζο­νται στους πα­λαιούς χάρ­τες. Μια σπου­δαιό­τη­τα εμπο­ρι­κού ή/και γε­ω­πο­λι­τι­κού εν­δια­φέ­ρο­ντος που ανα­πτύ­χθη­κε κα­τά μή­κος της ακτο­γραμ­μής της πε­ριο­χής από το ναυ­τι­κό εν­δια­φέ­ρον των δυ­νά­με­ων που επι­χει­ρού­σαν στις συ­γκε­κρι­μέ­νες πε­ριο­χές, σε συ­γκε­κρι­μέ­νες ιστο­ρι­κές πε­ριό­δους.

Εί­ναι γνω­στό ότι οι πα­λιοί Με­σο­γεια­κοί πο­λι­τι­σμοί ήταν τε­χνι­κά ικα­νοί στη ναυ­σι­πλο­ΐα και η πρό­σλη­ψή τους για την το­πο­γρα­φία των ακτο­γραμ­μών βα­σί­ζο­νταν στην επε­ξερ­γα­σία των δε­δο­μέ­νων προσ­διο­ρι­σμού της θέ­σης στη θά­λασ­σα, από τις πα­ρα­τη­ρή­σεις του ήλιου και του ένα­στρου στε­ρε­ώ­μα­τος σε συν­δυα­σμό με τον χρό­νο και τα γω­νια­κά με­γέ­θη. Μια αρ­χαία τε­χνο­γνω­σία που συν­δυα­ζό­ταν επί­σης με την εμπει­ρία εκτί­μη­σης των απο­στά­σε­ων κα­τά τις θα­λάσ­σιες πλεύ­σεις με διά­φο­ρους τρό­πους, όπως π.χ. από τη διάρ­κεια των πλεύ­σε­ων. Πε­ρι­γρα­φι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα από τις πλέ­ον χρη­σι­μο­ποιού­με­νες γραμ­μές πλεύ­σε­ων στη Με­σό­γειο υπάρ­χουν στη βι­βλιο­γρα­φία από την αρ­χαιό­τη­τα μέ­χρι τον μέ­σο με­σαί­ω­να. Ει­δι­κά για σπου­δαί­ες πε­ριο­χές της κε­ντρι­κής Με­σο­γεί­ου, πε­ρι­γρα­φές πλεύ­σε­ων πα­ρέ­χουν μνη­μο­νι­κές ακτο­γραμ­μι­κές απει­κο­νί­σεις από τις οποί­ες προ­κύ­πτει η γε­ω­στρα­τη­γι­κή σπου­δαιό­τη­τα πε­ριο­χών. Ιδιαί­τε­ρα ση­μα­ντι­κές πε­ριο­χές, που εξα­σφα­λί­ζουν το πέ­ρα­σμα από τις μι­κρα­σια­τι­κές ακτές και το Αι­γαίο στο Ιό­νιο και προς την Αδρια­τι­κή αλ­λά και τις σχε­τι­ζό­με­νες θα­λάσ­σιες ζώ­νες και τα στε­νά της κε­ντρι­κής Με­σο­γεί­ου προς την Τυρ­ρη­νι­κή και τα δυ­τι­κά. Πε­ριο­χές «κλει­διά» για τις ναυ­τι­κές δυ­νά­μεις που φρό­ντι­ζαν τη δια­φύ­λα­ξη της θα­λασ­σο­κρα­τί­ας τους στη Με­σό­γειο. Αρ­γό­τε­ρα η αρ­χαία γνώ­ση της χρή­σης των γω­νια­κών διευ­θύν­σε­ων των ανέ­μων εμπλου­τί­στη­κε από τη χρή­ση της πυ­ξί­δας και βελ­τιω­μέ­νων επε­ξερ­γα­σιών και γρα­φι­κών ανα­πα­ρα­στά­σε­ων του σχή­μα­τος της ακτο­γραμ­μής. Βέ­βαια, τα συλ­λε­γό­με­να σχε­τι­κά δε­δο­μέ­να (μνη­μο­νι­κά και γε­ω­με­τρι­κά), για την με­τά­δο­σή τους και τη σχε­δί­α­ση των ακτο­γραμ­μών, πε­ριεί­χαν ανα­με­νό­με­να λά­θη και ατέ­λειες, όπως λά­θη προ­έ­κυ­πταν από τη σύν­θε­ση των επι­μέ­ρους το­πι­κών απει­κο­νί­σε­ων σε ευ­ρύ­τε­ρα πε­ρι­φε­ρεια­κά σύ­νο­λα ή ακό­μη και στο ενιαίο ακτο­γραμ­μι­κό σύ­νο­λο της Με­σο­γεί­ου. Αυ­τή τη σύν­θε­ση των επι­μέ­ρους απει­κο­νί­σε­ων των το­πι­κών ακτο­γραμ­μών σε ευ­ρύ­τε­ρα σύ­νο­λα ακο­λου­θού­σαν εμπει­ρι­κές διορ­θώ­σεις, ώστε να προ­σαρ­μο­στούν στους ση­μεια­κούς προσ­διο­ρι­σμούς θέ­σε­ων κα­τά μή­κος της ακτο­γραμ­μής, μιας γνω­στής δια­δι­κα­σί­ας από την αρ­χαιό­τη­τα και ιδιαί­τε­ρη την ύστε­ρη.

Οι «τρό­ποι» χαρ­το­γρά­φη­σης του πα­ρελ­θό­ντος, π.χ. των ακτο­γραμ­μών, δεν απο­τε­λούν μέ­ρος του γε­νι­κού και στε­ρε­ο­τυ­πι­κού σώ­μα­τος (corpus) των ιστο­ρι­κών πη­γών της αρ­χαιό­τη­τας και των με­τέ­πει­τα επο­χών, όπως άλ­λω­στε συμ­βαί­νει και στην επο­χή μας. Οι τρό­ποι αυ­τοί πα­ρα­λει­πό­με­νοι, αγνο­ού­νται στις αφη­γή­σεις των ιστο­ρι­κών γε­γο­νό­των θε­ω­ρού­με­νες ως «βα­ρε­τές τε­χνι­κές λε­πτο­μέ­ρειες» (δη­λα­δή ανά­ξιες προ­σο­χής). Έτσι, και ίσως επει­δή δεν εί­ναι πο­λύ κα­τα­νοη­τές από τους ιστο­ρι­κούς, λό­γω του τε­χνι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου τους, δεν πε­ρι­λαμ­βά­νο­νται στη βα­σι­κή ιστο­ριο­γρα­φία. Όμως οι απει­κο­νί­σεις των ακτο­γραμ­μών, όπως φαί­νο­νται π.χ. στους πρώ­ι­μους ναυ­τι­κούς χάρ­τες της Με­σο­γεί­ου του μέ­σου με­σαί­ω­να, δεν παύ­ουν να εί­ναι εκεί, μπρο­στά στα μά­τια μας, ζω­ντα­νές και ελ­κυ­στι­κές, πε­ρι­μέ­νο­ντας την ιστο­ρι­κή εξή­γη­ση της χαρ­το­γρα­φι­κής ύπαρ­ξης, αλ­λά και πι­στό­τη­τάς τους. Και βέ­βαια να θέ­τουν οι ακτο­γραμ­μές αυ­τές στους πα­λιούς ναυ­τι­κούς χάρ­τες το προ­κλη­τι­κό ερώ­τη­μα του για­τί σε κά­ποιες πε­ριο­χές να εί­ναι πο­λύ κα­λύ­τε­ρη η απει­κό­νι­σή τους από άλ­λες πε­ριο­χές;

Οι «τρόποι» χαρτογράφησης του παρελθόντος, π.χ. των ακτογραμμών, δεν αποτελούν μέρος του γενικού και στερεοτυπικού σώματος των ιστορικών πηγών της αρχαιότητας και των μετέπειτα εποχών, όπως άλλωστε συμβαίνει και στην εποχή μας. Οι τρόποι αυτοί παραλειπόμενοι, αγνοούνται στις αφηγήσεις των ιστορικών γεγονότων θεωρούμενες ως «βαρετές τεχνικές λεπτομέρειες» (δηλαδή ανάξιες προσοχής).

Εάν υπήρ­χε μια μέ­θο­δος ικα­νή να προ­σφέ­ρει τη δυ­να­τό­τη­τα προσ­διο­ρι­σμού του βαθ­μού της εγ­γύ­τη­τας τμη­μά­των της απει­κό­νι­σης της ακτο­γραμ­μής των πα­λιών ναυ­τι­κών χαρ­τών στην αντί­στοι­χη σύγ­χρο­νη απει­κό­νι­σή της, τό­τε θα ήταν δυ­να­τόν να εξα­χθούν συ­μπε­ρά­σμα­τα σχε­τι­κά με την ιστο­ρι­κή σπου­δαιό­τη­τα της πε­ριο­χής της κα­λύ­τε­ρα απει­κο­νι­ζό­με­νης ακτο­γραμ­μής, την επο­χή της σύ­ντα­ξής της. Τέ­τοιες μέ­θο­δοι έχουν ανα­πτυ­χθεί και βελ­τιω­θεί πρό­σφα­τα εφαρ­μο­ζό­με­νες με ιδιαί­τε­ρα εν­δια­φέ­ρο­ντα απο­τε­λέ­σμα­τα για σω­ζό­με­νους πα­λιούς ναυ­τι­κούς χάρ­τες της Με­σο­γεί­ου. Οι χάρ­τες αυ­τοί, σε περ­γα­μη­νές, έλ­κουν την προ­έ­λευ­σή τους από τον μέ­σο με­σαί­ω­να, όπως ο μάλ­λον πα­λαιό­τε­ρος και μάλ­λον γε­νουα­τι­κής κα­τα­γω­γής πε­ρί­φη­μος χάρ­της, ο απο­κα­λού­με­νος της Πί­ζας (βρέ­θη­κε εκεί και που­λή­θη­κε τον 19ο αιώ­να στην Εθνι­κή βι­βλιο­θή­κη της Γαλ­λί­ας – πα­ρα­τί­θε­ται στην αρ­χή αυ­τού του κει­μέ­νου), ακό­μη προ­σω­ρι­νά χρο­νο­λο­γού­με­νος από τα μέ­σα του 13ου αιώ­να και ίσως νω­ρί­τε­ρα. Η με­λέ­τη του, όπως και η χρο­νο­λό­γη­σή του απο­τε­λούν μέ­χρι σή­με­ρα αντι­κεί­με­να ιδιαί­τε­ρης επι­στη­μο­νι­κής και τε­χνο­λο­γι­κής προ­σο­χής, πο­λύ πέ­ραν της ιστο­ρι­κής τους με­λέ­της και των «θε­ω­ριών» που έχουν ανα­πτυ­χθεί, κυ­ρί­ως με βά­ση τα το­πω­νύ­μια, τα οποία βε­βαί­ως και δεν απο­τε­λούν τα μο­να­δι­κά στοι­χεία ορι­σμού ενός χάρ­τη.

Πρό­σφα­τη με­λέ­τη της ακτο­γραμ­μι­κής μέ­γι­στης εγ­γύ­τη­τας του, ακό­μη «μυ­στη­ριώ­δους», χάρ­τη της Πί­ζας στο ση­με­ρι­νό Με­σο­γεια­κό πρό­τυ­πο, κα­τέ­δει­ξε συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ριο­χή με ση­μα­ντι­κά ιστο­ρι­κά συμ­φρα­ζό­με­να. Η πε­ριο­χή αυ­τή ξα­να­θύ­μι­σε μια ξε­χα­σμέ­νη λε­πτο­μέ­ρεια από την ιστο­ρι­κή εξι­στό­ρη­ση της Άν­νας Κο­μνη­νής στην Αλε­ξιά­δα της, το 1148, σε μια πε­ρί­ο­δο συ­γκρού­σε­ων του Βυ­ζα­ντί­ου στη Νό­τια Ιτα­λία, από τα μέ­σα του 11ου μέ­χρι τα τέ­λη του 12ου αιώ­να. Εκεί, στο Βι­βλίο Η΄(ζ), πε­ρι­γρά­φο­ντας τα πο­λι­τι­κά και στρα­τιω­τι­κά γε­γο­νό­τα κα­τά τη διάρ­κεια της βα­σι­λεί­ας του πα­τέ­ρα της Αλέ­ξιου Α΄ Κο­μνη­νού (1081-1148) ανα­φέ­ρει την ει­δι­κή και απο­τε­λε­σμα­τι­κή χρή­ση ενός «ακτο­γραμ­μι­κού χάρ­τη» το 1108, που έστει­λε ο Αλέ­ξιος στον στό­λο του στις ακτές του Δυρ­ρα­χί­ου, μα­ζί με οδη­γί­ες ασφα­λούς πλεύ­σης, ώστε να αντι­με­τω­πί­σει πο­λε­μι­κές δυ­σκο­λί­ες εκεί, στα ση­με­ρι­νά στε­νά του Ότρα­ντο, στο πέ­ρα­σμα από το Ιό­νιο στην Αδρια­τι­κή. Αυ­τό, απο­τε­λεί δείγ­μα της χρή­σης χαρ­τών στη θά­λασ­σα τον μέ­σο με­σαί­ω­να, με την λέ­ξη ἠϊό­να, που χρη­σι­μο­ποιεί στο πρω­τό­τυ­πο η Κο­μνη­νή να ση­μαί­νει «ακτή» και (ναυ­τι­κός) «χάρ­της», όπως άλ­λω­στε με­τα­φρά­ζε­ται από την σπου­δαία Elizabeth Dawes στην βα­σι­κή αγ­γλι­κή με­τά­φρα­ση της Αλε­ξιά­δος του 1928.

ΑΛΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
 

αυτόν το μήνα οι εκδότες προτείνουν: