Ακτογραμμή: η μαγική γραμμή των ναυτικών χαρτών

H ακτο­γραμ­μή εί­ναι το αντι­προ­σω­πευ­τι­κό­τε­ρο στοι­χείο του γε­ω­με­τρι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου των χαρ­τών, ιδιαί­τε­ρα των ναυ­τι­κών. Για τους πα­λιό­τε­ρους από αυ­τούς, μια πι­στό­τε­ρη προ­σαρ­μο­γή της απει­κό­νι­σης τμη­μά­των της ακτο­γραμ­μής στο αντί­στοι­χο ση­με­ρι­νό της σχή­μα ση­μαί­νει ότι, για εκεί­να τα ακτο­γραμ­μι­κά τμή­μα­τα υπήρ­ξε στο πα­ρελ­θόν μια ιδιαί­τε­ρη απει­κο­νι­στι­κή χαρ­το­γρα­φι­κή φρο­ντί­δα. Αυ­τή η φρο­ντί­δα με τη σει­ρά της ση­μαί­νει ότι για τα τμή­μα­τα εκεί­να, υπήρ­χε και μια ιδιαί­τε­ρη προ­σο­χή για τη συλ­λο­γή και επε­ξερ­γα­σία σχε­τι­κών χω­ρι­κών δε­δο­μέ­νων χρή­σι­μων για τη σύν­θε­ση της συ­γκε­κρι­μέ­νης απει­κό­νι­σης. Αυ­τή η ιδιαί­τε­ρη φρο­ντί­δα και προ­σο­χή αντα­να­κλά τη σπου­δαιό­τη­τα που εί­χε η ναυ­σι­πλο­ΐα σε εκεί­να τα τμή­μα­τα της ακτο­γραμ­μής που απει­κο­νί­ζο­νται στους πα­λαιούς χάρ­τες. Μια σπου­δαιό­τη­τα εμπο­ρι­κού ή/και γε­ω­πο­λι­τι­κού εν­δια­φέ­ρο­ντος που ανα­πτύ­χθη­κε κα­τά μή­κος της ακτο­γραμ­μής της πε­ριο­χής από το ναυ­τι­κό εν­δια­φέ­ρον των δυ­νά­με­ων που επι­χει­ρού­σαν στις συ­γκε­κρι­μέ­νες πε­ριο­χές, σε συ­γκε­κρι­μέ­νες ιστο­ρι­κές πε­ριό­δους.

Εί­ναι γνω­στό ότι οι πα­λιοί Με­σο­γεια­κοί πο­λι­τι­σμοί ήταν τε­χνι­κά ικα­νοί στη ναυ­σι­πλο­ΐα και η πρό­σλη­ψή τους για την το­πο­γρα­φία των ακτο­γραμ­μών βα­σί­ζο­νταν στην επε­ξερ­γα­σία των δε­δο­μέ­νων προσ­διο­ρι­σμού της θέ­σης στη θά­λασ­σα, από τις πα­ρα­τη­ρή­σεις του ήλιου και του ένα­στρου στε­ρε­ώ­μα­τος σε συν­δυα­σμό με τον χρό­νο και τα γω­νια­κά με­γέ­θη. Μια αρ­χαία τε­χνο­γνω­σία που συν­δυα­ζό­ταν επί­σης με την εμπει­ρία εκτί­μη­σης των απο­στά­σε­ων κα­τά τις θα­λάσ­σιες πλεύ­σεις με διά­φο­ρους τρό­πους, όπως π.χ. από τη διάρ­κεια των πλεύ­σε­ων. Πε­ρι­γρα­φι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα από τις πλέ­ον χρη­σι­μο­ποιού­με­νες γραμ­μές πλεύ­σε­ων στη Με­σό­γειο υπάρ­χουν στη βι­βλιο­γρα­φία από την αρ­χαιό­τη­τα μέ­χρι τον μέ­σο με­σαί­ω­να. Ει­δι­κά για σπου­δαί­ες πε­ριο­χές της κε­ντρι­κής Με­σο­γεί­ου, πε­ρι­γρα­φές πλεύ­σε­ων πα­ρέ­χουν μνη­μο­νι­κές ακτο­γραμ­μι­κές απει­κο­νί­σεις από τις οποί­ες προ­κύ­πτει η γε­ω­στρα­τη­γι­κή σπου­δαιό­τη­τα πε­ριο­χών. Ιδιαί­τε­ρα ση­μα­ντι­κές πε­ριο­χές, που εξα­σφα­λί­ζουν το πέ­ρα­σμα από τις μι­κρα­σια­τι­κές ακτές και το Αι­γαίο στο Ιό­νιο και προς την Αδρια­τι­κή αλ­λά και τις σχε­τι­ζό­με­νες θα­λάσ­σιες ζώ­νες και τα στε­νά της κε­ντρι­κής Με­σο­γεί­ου προς την Τυρ­ρη­νι­κή και τα δυ­τι­κά. Πε­ριο­χές «κλει­διά» για τις ναυ­τι­κές δυ­νά­μεις που φρό­ντι­ζαν τη δια­φύ­λα­ξη της θα­λασ­σο­κρα­τί­ας τους στη Με­σό­γειο. Αρ­γό­τε­ρα η αρ­χαία γνώ­ση της χρή­σης των γω­νια­κών διευ­θύν­σε­ων των ανέ­μων εμπλου­τί­στη­κε από τη χρή­ση της πυ­ξί­δας και βελ­τιω­μέ­νων επε­ξερ­γα­σιών και γρα­φι­κών ανα­πα­ρα­στά­σε­ων του σχή­μα­τος της ακτο­γραμ­μής. Βέ­βαια, τα συλ­λε­γό­με­να σχε­τι­κά δε­δο­μέ­να (μνη­μο­νι­κά και γε­ω­με­τρι­κά), για την με­τά­δο­σή τους και τη σχε­δί­α­ση των ακτο­γραμ­μών, πε­ριεί­χαν ανα­με­νό­με­να λά­θη και ατέ­λειες, όπως λά­θη προ­έ­κυ­πταν από τη σύν­θε­ση των επι­μέ­ρους το­πι­κών απει­κο­νί­σε­ων σε ευ­ρύ­τε­ρα πε­ρι­φε­ρεια­κά σύ­νο­λα ή ακό­μη και στο ενιαίο ακτο­γραμ­μι­κό σύ­νο­λο της Με­σο­γεί­ου. Αυ­τή τη σύν­θε­ση των επι­μέ­ρους απει­κο­νί­σε­ων των το­πι­κών ακτο­γραμ­μών σε ευ­ρύ­τε­ρα σύ­νο­λα ακο­λου­θού­σαν εμπει­ρι­κές διορ­θώ­σεις, ώστε να προ­σαρ­μο­στούν στους ση­μεια­κούς προσ­διο­ρι­σμούς θέ­σε­ων κα­τά μή­κος της ακτο­γραμ­μής, μιας γνω­στής δια­δι­κα­σί­ας από την αρ­χαιό­τη­τα και ιδιαί­τε­ρη την ύστε­ρη.

Οι «τρό­ποι» χαρ­το­γρά­φη­σης του πα­ρελ­θό­ντος, π.χ. των ακτο­γραμ­μών, δεν απο­τε­λούν μέ­ρος του γε­νι­κού και στε­ρε­ο­τυ­πι­κού σώ­μα­τος (corpus) των ιστο­ρι­κών πη­γών της αρ­χαιό­τη­τας και των με­τέ­πει­τα επο­χών, όπως άλ­λω­στε συμ­βαί­νει και στην επο­χή μας. Οι τρό­ποι αυ­τοί πα­ρα­λει­πό­με­νοι, αγνο­ού­νται στις αφη­γή­σεις των ιστο­ρι­κών γε­γο­νό­των θε­ω­ρού­με­νες ως «βα­ρε­τές τε­χνι­κές λε­πτο­μέ­ρειες» (δη­λα­δή ανά­ξιες προ­σο­χής). Έτσι, και ίσως επει­δή δεν εί­ναι πο­λύ κα­τα­νοη­τές από τους ιστο­ρι­κούς, λό­γω του τε­χνι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου τους, δεν πε­ρι­λαμ­βά­νο­νται στη βα­σι­κή ιστο­ριο­γρα­φία. Όμως οι απει­κο­νί­σεις των ακτο­γραμ­μών, όπως φαί­νο­νται π.χ. στους πρώ­ι­μους ναυ­τι­κούς χάρ­τες της Με­σο­γεί­ου του μέ­σου με­σαί­ω­να, δεν παύ­ουν να εί­ναι εκεί, μπρο­στά στα μά­τια μας, ζω­ντα­νές και ελ­κυ­στι­κές, πε­ρι­μέ­νο­ντας την ιστο­ρι­κή εξή­γη­ση της χαρ­το­γρα­φι­κής ύπαρ­ξης, αλ­λά και πι­στό­τη­τάς τους. Και βέ­βαια να θέ­τουν οι ακτο­γραμ­μές αυ­τές στους πα­λιούς ναυ­τι­κούς χάρ­τες το προ­κλη­τι­κό ερώ­τη­μα του για­τί σε κά­ποιες πε­ριο­χές να εί­ναι πο­λύ κα­λύ­τε­ρη η απει­κό­νι­σή τους από άλ­λες πε­ριο­χές;

Εάν υπήρ­χε μια μέ­θο­δος ικα­νή να προ­σφέ­ρει τη δυ­να­τό­τη­τα προσ­διο­ρι­σμού του βαθ­μού της εγ­γύ­τη­τας τμη­μά­των της απει­κό­νι­σης της ακτο­γραμ­μής των πα­λιών ναυ­τι­κών χαρ­τών στην αντί­στοι­χη σύγ­χρο­νη απει­κό­νι­σή της, τό­τε θα ήταν δυ­να­τόν να εξα­χθούν συ­μπε­ρά­σμα­τα σχε­τι­κά με την ιστο­ρι­κή σπου­δαιό­τη­τα της πε­ριο­χής της κα­λύ­τε­ρα απει­κο­νι­ζό­με­νης ακτο­γραμ­μής, την επο­χή της σύ­ντα­ξής της. Τέ­τοιες μέ­θο­δοι έχουν ανα­πτυ­χθεί και βελ­τιω­θεί πρό­σφα­τα εφαρ­μο­ζό­με­νες με ιδιαί­τε­ρα εν­δια­φέ­ρο­ντα απο­τε­λέ­σμα­τα για σω­ζό­με­νους πα­λιούς ναυ­τι­κούς χάρ­τες της Με­σο­γεί­ου. Οι χάρ­τες αυ­τοί, σε περ­γα­μη­νές, έλ­κουν την προ­έ­λευ­σή τους από τον μέ­σο με­σαί­ω­να, όπως ο μάλ­λον πα­λαιό­τε­ρος και μάλ­λον γε­νουα­τι­κής κα­τα­γω­γής πε­ρί­φη­μος χάρ­της, ο απο­κα­λού­με­νος της Πί­ζας (βρέ­θη­κε εκεί και που­λή­θη­κε τον 19ο αιώ­να στην Εθνι­κή βι­βλιο­θή­κη της Γαλ­λί­ας – πα­ρα­τί­θε­ται στην αρ­χή αυ­τού του κει­μέ­νου), ακό­μη προ­σω­ρι­νά χρο­νο­λο­γού­με­νος από τα μέ­σα του 13ου αιώ­να και ίσως νω­ρί­τε­ρα. Η με­λέ­τη του, όπως και η χρο­νο­λό­γη­σή του απο­τε­λούν μέ­χρι σή­με­ρα αντι­κεί­με­να ιδιαί­τε­ρης επι­στη­μο­νι­κής και τε­χνο­λο­γι­κής προ­σο­χής, πο­λύ πέ­ραν της ιστο­ρι­κής τους με­λέ­της και των «θε­ω­ριών» που έχουν ανα­πτυ­χθεί, κυ­ρί­ως με βά­ση τα το­πω­νύ­μια, τα οποία βε­βαί­ως και δεν απο­τε­λούν τα μο­να­δι­κά στοι­χεία ορι­σμού ενός χάρ­τη.

Πρό­σφα­τη με­λέ­τη της ακτο­γραμ­μι­κής μέ­γι­στης εγ­γύ­τη­τας του, ακό­μη «μυ­στη­ριώ­δους», χάρ­τη της Πί­ζας στο ση­με­ρι­νό Με­σο­γεια­κό πρό­τυ­πο, κα­τέ­δει­ξε συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ριο­χή με ση­μα­ντι­κά ιστο­ρι­κά συμ­φρα­ζό­με­να. Η πε­ριο­χή αυ­τή ξα­να­θύ­μι­σε μια ξε­χα­σμέ­νη λε­πτο­μέ­ρεια από την ιστο­ρι­κή εξι­στό­ρη­ση της Άν­νας Κο­μνη­νής στην Αλε­ξιά­δα της, το 1148, σε μια πε­ρί­ο­δο συ­γκρού­σε­ων του Βυ­ζα­ντί­ου στη Νό­τια Ιτα­λία, από τα μέ­σα του 11ου μέ­χρι τα τέ­λη του 12ου αιώ­να. Εκεί, στο Βι­βλίο Η΄(ζ), πε­ρι­γρά­φο­ντας τα πο­λι­τι­κά και στρα­τιω­τι­κά γε­γο­νό­τα κα­τά τη διάρ­κεια της βα­σι­λεί­ας του πα­τέ­ρα της Αλέ­ξιου Α΄ Κο­μνη­νού (1081-1148) ανα­φέ­ρει την ει­δι­κή και απο­τε­λε­σμα­τι­κή χρή­ση ενός «ακτο­γραμ­μι­κού χάρ­τη» το 1108, που έστει­λε ο Αλέ­ξιος στον στό­λο του στις ακτές του Δυρ­ρα­χί­ου, μα­ζί με οδη­γί­ες ασφα­λούς πλεύ­σης, ώστε να αντι­με­τω­πί­σει πο­λε­μι­κές δυ­σκο­λί­ες εκεί, στα ση­με­ρι­νά στε­νά του Ότρα­ντο, στο πέ­ρα­σμα από το Ιό­νιο στην Αδρια­τι­κή. Αυ­τό, απο­τε­λεί δείγ­μα της χρή­σης χαρ­τών στη θά­λασ­σα τον μέ­σο με­σαί­ω­να, με την λέ­ξη ἠϊό­να, που χρη­σι­μο­ποιεί στο πρω­τό­τυ­πο η Κο­μνη­νή να ση­μαί­νει «ακτή» και (ναυ­τι­κός) «χάρ­της», όπως άλ­λω­στε με­τα­φρά­ζε­ται από την σπου­δαία Elizabeth Dawes στην βα­σι­κή αγ­γλι­κή με­τά­φρα­ση της Αλε­ξιά­δος του 1928.