Ο κόσμος είναι πλέον μια ήπειρος

Tα φαινόμενα του κόσμου ―κάτι που βιώνεται στη γεωχωρική (κ.εξ. χωρική) πραγματικότητα― ταξινομούνται σε τρία μεγάλα θεματικά σύνολα, τρεις επιμέρους θεματικούς κόσμους: των «γεωμετρικών», των «φυσικών» και των «ανθρωπογενών». Η ταξινόμηση αυτή διευκόλυνε την κατανόηση και τη μελέτη του κόσμου και επηρέασε θετικά τις επιστημονικές και πρακτικές δράσεις συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που επιφέρουν οι διαχρονικές αλλαγές. Αποτέλεσε ένα από τα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού και μια σταθερά εγγραμματισμού στην παράδοση της δυτικής μορφωτικής και εκπαιδευτικής σκέψης και πράξης.

Το σύνολο των «γεωμετρικών» φαινομένων αφορούν στον γεωχώρο (κ.εξ. χώρο) και στο περιβάλλον του· είναι π.χ. τα σημεία, οι γραμμές (ευθείες, καμπύλες), οι προσανατολισμοί, οι επιφάνειες της ξηράς και της θάλασσας (επίπεδες, καμπυλόγραμμες), οι μετρικές διαστάσεις, τα γήινα ανάγλυφα, οι βυθοί και η ακτογραμμή ― το ‘μεγαλειώδες’ αυτό όριο της ξηράς από τη θάλασσα (Χάρτης#7). Στον χώρο εξελίσσονται και τα σύνολα των «φυσικών» φαινομένων που παράγουν ενδογενώς οι δράσεις της φύσης, π.χ. οι σεισμικές, οι κλιματικές, οι εδαφολογικές, υδρολογικές κ.ά.· εκεί και των «ανθρωπογενών» φαινομένων, π.χ. ιστορικών, πληθυσμιακών, οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών, πολιτιστικών, τεχνολογικών κ.ά.: ό,τι δηλαδή δημιουργείται από τον άνθρωπο.

Τα «γεωμετρικά», «φυσικά» και «ανθρωπογενή» χωρικά φαινόμενα δεν παραμένουν αμετάβλητα στον χώρο· μεταβάλλονται διαχρονικά ―είναι δυναμικά― αλλά ο ρυθμός μεταβολής τους δεν είναι ο ίδιος. Άλλα αλλάζουν πολύ αργά έως αργά, άλλα με μέτριους ρυθμούς και άλλα ταχύτερα. Σε γενικές γραμμές, στην πρώτη κατηγορία μεταβολών ανήκουν κυρίως τα «γεωμετρικά», στη δεύτερη τα «φυσικά» και στην τρίτη τα «ανθρωπογενή»· τα τελευταία είναι τα πολυπληθέστερα και τα πλέον ‘ανήσυχα’. Όλα όμως (και των τριών συνόλων) είναι προσομοιώσιμα (simulable) σε πρότυπα, με διάφορους βαθμούς δυσκολίας και μετρήσιμα (measurable) διάφορων βαθμών ακριβείας· όλα παράγουν δεδομένα (data) και είναι χωρικά απεικονίσιμα (mappable).

Η χωρική απεικονιστική είναι το κλειδί της κατανόησης, εμπέδωσης και παρακολούθησης των τριών θεματικών συνόλων φαινομένων, όπως κατανέμονται και εξελίσσονται συνδυαζόμενα στον χώρο. Ιδιαίτερα χρήσιμη στην εποχή μας, όπου οι μεταβολές κρίσιμων «φυσικών» φαινομένων τα μετασχηματίζουν από ενδογενή σε «ανθρωπογενή», όπως είναι π.χ. η «ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή». Είναι τελικά η χαρτογράφηση που αποκτά μεγάλη προστιθέμενη αξία στην μελέτη τους ως ενιαίου συστήματος χωρικής αναφοράς ― με τους κανόνες βέβαια του σχετικού εγγραμματισμού (cartographic literacy)· σε αντίθεση με τις «στεγανές» απεικονιστικές αντιμετωπίσεις του παρελθόντος, κατά μεμονωμένο θέμα. Σε αυτό συμβάλλει σημαντικά και η χωρική απεικονιστική μνήμη, η οποία δεν είναι άλλο από τους ήδη υπάρχοντες χάρτες και την κληρονομιά τους.

Παλαιότερα, η χωρική απεικονιστική των τριών θεματικών κόσμων ακολουθούσε ανεξάρτητη πορεία, με τον χαρτογραφικό εγγραμματισμό ως απαραίτητη επιστημονική αποσκευή. Στη σημερινή εποχή, με τη διάχυση της ψηφιακότητας, και των ενοποιητικών της ιδιοτήτων, η χωρική απεικονιστική μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει αντικείμενο μιας ενιαίας αντιμετώπισης των τριών συνόλων φαινομένων σε περιβάλλον συστήματος για τη συλλογή πολυθεματικών δεδομένων, ομοιογενή επεξεργασία και απεικόνιση των αποτελεσμάτων· με χωρική αναφορά, από την αρχή με καλά ορισμένο το σύστημα για να είναι αντιστρέψιμο, με την προϋπόθεση τήρησης του χαρτογραφικού εγγραμματισμού.

Ένα τέτοιο σύστημα, εκτός από την αποφυγή σπατάλης που προκαλούν οι ασύνδετες λύσεις έργων «ειδικού σκοπού», θα μπορεί να αντιμετωπίσει την ανάγκη συνεκτικότητας των σύνθετων απαντήσεων στα σημερινά πολύπλοκα προβλήματα· όσων δημιουργούν στον κόσμο η έξαρση των μεγάλων δυναμικών αλλαγών στα αλληλεπιδρούμενα φαινόμενα του ―κυρίως― «φυσικού» και του «ανθρωπογενούς» κόσμου, όπως π.χ. η κλιματική αλλαγή, η μετανάστευση, το ενεργειακό ζήτημα, οι επιπτώσεις των καταστροφικών σεισμών, οι επιπτώσεις των νέων γεωπολιτικών ανισορροπιών, οι απειλητικές πανδημίες, η βιαιότητα των ανατροπών στα καθιερωμένα πολιτιστικά πρότυπα κ.ά.

Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή είναι ένα από τα πολύπλοκα σύγχρονα μεγάλα οικουμενικά θέματα· παράδειγμα συνδυασμού «φυσικών» (θερμοκρασία και άλλα μετεωρολογικά στοιχεία) και «ανθρωπογενών» φαινομένων (εκπομπές διοξιδίου του άνθρακα κ.ά.) που συμβάλλουν στη δημιουργία του φαινομένου του θερμοκηπίου (ΦΘ). Τα δεδομένα ―στατικά ή/και δυναμικά― προέρχονται από διάφορες πηγές και η χωρική πυκνότητα συλλογής τους επηρεάζει άμεσα την επεξεργασία τους και τη χωρική απεικονιστική, βασισμένη στον χαρτογραφικό εγγραμματισμό· ο ρόλος του είναι σημαντικός για να αποφεύγονται εποπτικές παραπλανήσεις, όπως συμβαίνει π.χ. στην χωρική απεικονιστική των κρατών που συμμετέχουν στη δημιουργία του ΦΘ, όταν η ταξινόμησή τους γίνεται κατά τη συνολική επιφάνεια της χώρας, αδιακρίτως του ποιες (επιμέρους) περιοχές της μολύνουν πολύ περισσότερο από άλλες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις πολύ μεγάλες χώρες ―κατά την έκταση― δημιουργώντας μια ανακριβή εικόνα για τη χωρική τους συμβολή στο ΦΘ.

Συγκεκριμένες περιοχές μεγάλων χωρών συμβάλλουν πολύ περισσότερο, με μεγάλες εκπομπές σχετικών αερίων, από ότι οι υπόλοιπες ―μεγαλύτερες― εκτάσεις της χώρας, όπως είναι π.χ. οι περιοχές της κεντροδυτικής Κίνας (σε σχέση με την παραδοσιακά βεβαρημένη ανατολική), της Αλάσκας (σε σχέση με τις υπόλοιπες ΗΠΑ), της ευρωπαϊκής Ρωσίας (σε σχέση με την αχανή χώρα ανατολικά των Ουραλίων), της Βραζιλίας, Ινδονησίας, Καναδά, Αυστραλίας, ανάμεσα σε άλλες μικρότερης έκτασης χώρες με μεγάλες εκπομπές (Ινδία, Ιαπωνία, Ιράν, Γερμανία ― σημαντικά μεγαλύτερες εκπομπές από τις άλλες χώρας της ΕΕ, Μεξικό, Σ. Αραβία, Νότ. Κορέα, Νότ. Αφρική, Τουρκία).

Το θέμα της χωρικής απεικονιστικής του κλίματος, σε συνδυασμό με τους ανέμους, το βρίσκουμε ήδη στην πρώιμη γεωγραφική και χαρτογραφική παράδοση· είναι οι κλιματικές ζώνες μεταξύ των γεωγραφικών παραλλήλων στους χάρτες της κωνικής (πρώτης) προβολής του Πτολεμαίου (Χάρτης#17) και σε εκείνους των παραλλαγών της καμπυλόγραμμής (δεύτερης) προβολής του.

Το κλίμα και ―γενικά― οι μετεωρολογικοί χάρτες αναπτύχθηκαν από τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά· κυρίως από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο με τομή τον χάρτη, του 1943, ενός μεγάλου επινοητή: του μηχανικού, αρχιτέκτονα (και πολλά άλλα) Richard Buckminster Fuller (1895-1983), από τη Μασαχουσέτη. Αξίζει να τον θυμηθούμε σαράντα χρόνια από τον θάνατό του και ογδόντα από τον σπουδαίο παγκόσμιο θεματικό του χάρτη με τη χωρική κατανομή της θερμοκρασίας. Σπουδαίος χάρτης για τη θεματική του, στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο της παγκόσμιας ιστορίας, την αισθητική του και την επινόηση μιας νέας χαρτογραφικής προβολής ― ίσως να είχε στο νου του τον συμπατριώτη του, επίσης από τη Μασαχουσέτη, Charles S. Peirce (1839-1914) και τον χάρτη του ― βλ. Χάρτης#39. Ενός πολύεδρου αναπτύγματος που φέρει το όνομά του, Fuller map projection ή Dymaxion map projection ― ο όρος dymaxion, από τις αγγλικές λέξεις «δυναμική μέγιστη ένταση», χρησιμοποιήθηκε από τον Φούλερ σε πολλές άλλες επινοήσεις και κατασκευές του.

O χάρτης του Φούλερ παρουσιάστηκε στο περιοδικό Life της 1^ης Μαρτίου 1943 (ως προσφορά στους αναγνώστες του, με οδηγίες κατασκευής του πολύεδρου) στα μέσα της φρίκης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου· τρεις μέρες πριν την απονομή των πέντε βραβείων Όσκαρ στη μυθική «Κυρία Μίνιβερ» του Γουίλιαμ Γουάιλερ. Η ιδέα του Φούλερ ―όπως η αντίστοιχη του Τσαλς Σάντερς Περς (1879)― είναι η στάθμιση και ομοιόμορφη κατανομή των χαρτογραφικών παραμορφώσεων σε όλη την επιφάνεια του χάρτη· παραμορφώσεις που αποτελούν κανόνα στην προβολή της υδρογείου σφαίρας στο επίπεδο του χάρτη. Είναι οι αλλοιώσεις της κλίμακας (Χάρτης#2), των προσανατολισμών, των γωνιών, των διαστάσεων και των σχημάτων· στις κλασικές (παλαιότερες) χαρτογραφικές προβολές οι αλλοιώσεις αυτές αντιμετωπίζονταν μεμονωμένα ως ιδιότητες (π.χ. της συμμορφίας, της ισοδυναμίας, της ισαποχής κ.λπ.), ανάλογα με τον τύπο και τις απαιτήσεις του θεματικού περιεχομένου του χάρτη.

Για τον άνθρωπο του Πολέμου, με αναγκαστικές υποχωρήσεις και ελλείμματα στον γεωγραφικό–χαρτογραφικό εγγραμματισμό του, ο παγκόσμιος χάρτης του Φούλερ, ένθετος σε περιοδικό ευρύτατης κυκλοφορίας, ήταν το εποπτικό μέσο για την ενιαία και (κατά το δυνατόν) ομοιόμορφη πρόσληψη του κόσμου. Η απεικόνιση της υδρογείου στις έδρες του πολύεδρου δεν διατηρεί τη γνωστή χωρική διάταξη των γεωγραφικών περιοχών· τη μεταβάλλει ανάλογα με το ποιες περιοχές ―χώρες και ήπειροι― θα πρέπει να αναδειχτούν περισσότερο, για «θετικούς» ή «αρνητικούς» λόγους. Η επιλογή της διάταξης στόχευε στην χωρική απεικονιστική έμφαση μιας γεωγραφικά συγκεκριμένης θεματικής αφήγησης.

Το κείμενο στο Life, συνοδευτικό εικόνων για την προβολή του Φούλερ, αναφέρει σχετικά ―ως γεωπολιτική θεματική έμφαση― την Ιαπωνία, για να υπενθυμίσει «τα κίνητρα του ιμπεριαλισμού της» την Αργεντινή για να τονίσει «τον απομονωτισμό της», όπως και την (αναφερόμενη το 1943) «πρόσφατη επανάσταση στην κοσμοθεωρία των ΗΠΑ». Με τον χάρτη του στην προβολή Dymaxion, ο Φούλερ αναγνωρίστηκε τότε από «τους πρώτους που κατανόησαν τη στρατηγική σημασία της Αρκτικής» όπως φαίνεται από την ταξιθέτηση του Βόρειου Πόλου στον χάρτη του, ως «νέα εστίαση της αεροπορικής ισχύος», εφόσον «οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Ρωσία ελέγχουν το ακτογραμμικό σύνολο του Αρκτικού Ωκεανού».

Τα χρώματα του παγκόσμιου χάρτη του Φούλερ στο Life δεν ορίζουν σύνορα χωρών και δεν απεικονίζουν το γεωμετρικό ανάγλυφο της ξηράς και των θαλάσσιων βυθών, αλλά τις θερμοκρασιακές ζώνες του κόσμου. Όπως αναφέρεται στα συνοδευτικά κείμενα, «το βόρειο ημισφαίριο του παγκόσμιου χάρτη Dymaxion έχει υποβληθεί σε συστηματική γεωγραφική απεικονιστική προσαρμογή προκειμένου να ευθυγραμμιστούν οι ισόθερμες ζώνες, και να αναδειχθεί ο ρόλος τους στην ανθρωπογεωγραφία». Και η παρουσίαση του πρωτοποριακού χάρτη του Φούλερ συνεχίζεται με σημαντικές μελλοντολογικές αναγνώσεις:

«Εδώ οι ισόθερμες καμπύλες, που κυκλώνουν τον κόσμο σε περιπλανώμενες οφιοειδείς ζώνες, έχουν εξομαλυνθεί καμπυλόγραμμα και έχουν αντικαταστήσει τους γεωγραφικούς παράλληλους. Οι γνώριμες ακτογραμμές του κόσμου έχουν προσαρμοστεί ανάλογα. Ο Βόρειος Πόλος έχει μετακινηθεί προς τα νότια και τη θέση του πήρε η ζώνη των -55°C, του Ψυχρού Πόλου στην Ανατολική Σιβηρία. Η ‘λευκή’ περιοχή της γης ορίζεται από τη ζώνη, στην οποία η μέση θερμοκρασία του Ιανουαρίου κυμαίνεται από -5.5°C μέχρι +5.5°C. Τα κύρια κέντρα του σύγχρονου πολιτισμού βρίσκονται σε αυτή τη ζώνη. Εδώ ζει το 56% του συνολικού ανθρώπινου πληθυσμού και ελέγχεται το 84% της παγκόσμιας διαθέσιμης μηχανικής ιπποδύναμης και, κατά συνέπεια, [η ‘λευκή’ ζώνη] κυριαρχεί στις άλλες περιοχές και στους ανθρώπους τους. Είναι η βέλτιστη ζώνη θερμοκρασίας για ευημερία και αποτελεσματικότητα των ανθρώπων. Η κύρια πορεία των μεταναστεύσεων και της ανθρώπινης ιστορίας είναι από τα ανατολικά προς τα δυτικά, κατά μήκος των ισόθερμων ζωνών. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να σκέφτονται τον κόσμο με όρους ανατολικού και δυτικού ημισφαιρίου και ξεχωριστά κάθε μια από τις ηπείρους. Αλλά η ιστορία έχει επίσης μετακινηθεί προς τα βόρεια. Οι μεγάλες βιομηχανικές συγκεντρώσεις των ΗΠΑ και της Ρωσίας βρίσκονται βόρεια της ισόθερμης καμπύλης των 0°C. Το βόρειο ισόθερμο όριο της Αρκτικής, κατά μήκος του οποίου βρίσκονται οι μικρότερες αποστάσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης, είναι ένα ταξίδι κλάσματος δευτερολέπτου των ραδιοκυμάτων, και δώδεκα ωρών με αεροπλάνο. Ο κόσμος είναι πλέον μια ήπειρος».

Ογδόντα χρόνια μετά, η χωρική μνήμη του χάρτη του Φούλερ δείχνει το βαθύ μέλλον της απεικονιστικής ανάγνωσης του πολυθεματικά κόσμου ― λίγα μόλις χρόνια πριν την εμφάνιση των boomers και των επόμενων… Η ανάγκη του χαρτογραφικού εγγραμματισμού γίνεται (μάλλον) πολύ επίκαιρη!