Έχει ελληνική ρίζα ο πρώτος ευρωπαϊκός χάρτης της Κίνας;

_{[ Το ερώτημα του τίτλου δεν είναι ανεκδοτολογικό. Σχετίζεται με επιστημονική έρευνα. ]}

Η κινεζική χαρτογραφία αποτελεί ένα αρχαίο και σημαντικό κεφάλαιο στη σχετική παγκόσμια ιστορία με κορυφώσεις σε περιόδους αντίστοιχες του δυτικού μέσου και ύστερου μεσαίωνα. Διακρίνεται σε απεικονίσεις κυρίως περιφερειακού και τοπικού τύπου, χωρίς παραδείγματα ενδεικτικά ενδιαφέροντος για παγκόσμιους χάρτες. Είναι γνωστή η εσωστρεφής πολιτική των κινεζικών δυναστειών, με σύντομη ανολοκλήρωτη εξαίρεση στις αρχές των Μινγκ. Χαρακτηριστικό της παλαιάς κινεζικής χαρτογραφίας είναι η πρακτική και κατά περίπτωση αντιμετώπιση των χαρτογραφικών απεικονίσεων σύμφωνα με τις ανάγκες, χωρίς κάποιο ενιαίο θεωρητικό πρότυπο διαδικασιών. Η πρώτη κινεζική γνωριμία με την ευρωπαϊκή οπτική των παγκοσμίων χαρτών γίνεται στο τέλος του 16^ου αιώνα και (κυρίως) στις αρχές του 17^ου, χάρις στις ιεραποστολές των ιησουιτών που αναπτύχθηκαν στα κινεζικά εδάφη μετά τη Συνθήκη Τορδεσίγιας· μιας συμφωνίας των δύο ναυτικών δυνάμεων της Ιβηρικής, με την επιδέξια διπλωματική διαιτησία της Αγίας Έδρας (Χάρτης #10).

Σε αντίθεση με την ―πρακτική― κινεζική χαρτογραφία, στους ευρωπαϊκούς παγκόσμιους χάρτες ενυπάρχει και θεωρία και πρότυπο διαδικασιών. Κυρίως μια μαθηματική μέθοδος αντιστοίχισης της υδρογείου σφαίρας με το επίπεδο του χάρτη, υπό κλίμακα (Χάρτης #2)· όπως και του νοητού πλέγματος μεσημβρινών και παραλλήλων της υδρογείου ―του γεωγραφικού χαρτογραφικού κάνναβου που τακτοποιεί το περιεχόμενό του (Χάρτης #9). Στον κάνναβο προσδιορίζονται τα σημεία και οι γεωγραφικές μορφές με ένα ζεύγος αριθμών, τις συντεταγμένες (Χάρτης #17)· μαζί και τα ονόματα των γνωστών τόπων. Είναι ένα ξεχωριστό επίτευγμα της ελληνικής αρχαιότητας που κορυφώνεται στην ελληνιστική περίοδο. Η ενσωμάτωσή του στον ευρωπαϊκό γεωγραφικό και χαρτογραφικό πολιτισμό γίνεται από τον ύστερο μεσαίωνα και μετά. Η διατύπωση και διάδοσή του οφείλεται στο ελληνόγλωσσο έργο Γεωγραφική Ὑφήγησις (τη Γεωγραφία) του Αλεξανδρινού Έλληνα ―ή ελληνοποιημένου Αιγυπτίου― και ελληνόγλωσσου Ρωμαίου υπηκόου, Κλαύδιου Πτολεμαίου. Είναι αυτός που θα περιγράψει πρώτος την οικουμένη της εποχής του και τα εργαλεία οπτικοποίησης της περιγραφής, σχεδόν δύο αιώνες πριν τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης. Με περίπου δέκα τέσσερις χιλιάδες αριθμών που αντιστοιχούν, ανά ζεύγη, σε γεωγραφικές συντεταγμένες ―το γεωγραφικό πλάτος και μήκος― περίπου επτά χιλιάδων γεωγραφικών σημείων/τόπων της υδρογείου σφαίρας· ανάμεσά τους και όσα καθορίζουν τη μορφή των ακτογραμμών (Χάρτης #6). Το έργο απεικόνιζε τις τότε τρεις γνωστές ηπείρους (Ευρώπη, Ασία και Αφρική) εκτεινόμενες σε ημισφαίριο της υδρογείου· ορισμένο από τις νήσους των Μακάρων (τα σημερινά Κανάρια) στο άκρο της Δύσης, μέχρι την Κίνα στο άκρο της Ανατολής. Λίγα ήταν γνωστά για την Κίνα δύο αιώνες πριν τη συμβατική έναρξη του μεσαίωνα όπως δείχνει η πτολεμαϊκή Γεωγραφία, η οποία από τότε φαίνεται να ‘χάνεται’ μέχρι να αναδυθεί στην Κωνσταντινούπολη του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου. Αφού πήρε τον δρόμο της ‘μεγάλης φυγής’ προς την ουμανιστική Φλωρεντία, στα τέλη του 14^ουαιώνα, η Γεωγραφία μεταφράστηκε στα λατινικά και διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη με την πολλαπλασιαστική συνδρομή της γουτεμβέργιας ανακάλυψης. Στους κύκλους των φλωρεντινών ουμανιστών αποτέλεσε το γεωγραφικό και χαρτογραφικό φροντιστήριο προετοιμασίας των υπερπόντιων γεωγραφικών αναζητήσεων για τους νέους δυτικούς ωκεάνιους δρόμους προς την Κίνα.

Ο ρόλος του κάνναβου και οι συντεταγμένες ήταν η μεγάλη ελληνική είδηση που έστελνε ο Πτολεμαίος στην ευρωπαϊκή Δύση, όταν ετοιμαζόταν να ανοίξει τα πανιά της με τις πυξίδες και τους εξάντες στη σπουδαία Εποχή των Ανακαλύψεων άγνωστων ωκεανών και ηπείρων. Η μέχρι τότε ευρωπαϊκή γεωγραφική αντίληψη περί της απεικόνισης ενός κόσμου τριών ηπείρων και ενός ωκεανού ―του Ινδικού― από τις νήσους των Μακάρων δυτικά μέχρι την Κίνα ανατολικά ξεπερνούσε πλέον το γεωγραφικό μήκος του ενός ημισφαιρίου της υδρογείου. Από την αυγή του 16^ου αιώνα και μετά, οι παγκόσμιοι χάρτες που κατασκευάζονται αποτελούν μετασχηματισμούς του πτολεμαϊκού προτύπου ώστε να ενταχθεί στο περιεχόμενό τους η Αμερική, διευρύνοντας τον γεωγραφικό κάνναβο του Πτολεμαίου κατά δεύτερο ημισφαίριο, στό ‘όλον’ της υδρογείου. Τότε κατασκευάζονται οι ωοειδείς κάνναβοι, πρώτα από Ιταλούς χαρτογράφους, και η Αμερική τοποθετείται στο δυτικό άκρο του χάρτη ―εφόσον οι νέες ωκεάνιες ρότες κατευθύνονταν δυτικά― παύοντας έτσι οι νήσοι των Μακάρων να είναι το δυτικότερο άκρο της οικουμένης κατά τον ελληνικό και πτολεμαϊκό κανόνα. Το πρότυπο της τοποθέτησης της Αμερικής στο δυτικό άκρο του παγκόσμιου χάρτη κυριαρχεί στον 16^οαιώνα και θα αποτελέσει το στερεότυπο της δυτικής χαρτογραφίας μέχρι σήμερα. Και στους δέκα τρεις σπουδαιότερους παγκόσμιους χάρτες του αιώνα, χειρόγραφους στην αρχή (De La Cosa, Cantino, Caveiro) και έντυπους μετά (Walderseemüller, Contarini–Rosselli, Sylvanus, Ribeiro, Bordone, Agnese, Gastaldi, Ruscelli, Mercator, Ortelius), η Αμερική τοποθετείται στο δυτικό άκρο τους. Οι νήσοι των Μακάρων δεν είναι πλέον η δυτική αρχή του κόσμου ―κατά την ελληνική αντίληψη― και ο γεωγραφικός κάνναβος με τους μαθηματικούς του μηχανισμούς βασίζεται μεν στις αρχές που δίδαξε η Γεωγραφία πρώτα στους Ιταλούς, αλλά τώρα μετασχηματισμένος για τις ανάγκες των νέων εποχών. Η εικόνα της Αμερικής στη Δύση και της Κίνας στην Ανατολή είναι πλέον το ευρωπαϊκό παγκόσμιο χαρτογραφικό πρότυπο. Ήταν όμως άραγε αυτό που γνώρισαν για πρώτη φορά οι Κινέζοι ως ευρωπαϊκή παγκόσμια χαρτογραφική απεικόνιση, στο τέλος του 16^ου αιώνα και στις αρχές του 17^ου; Τότε που θα αντικρίσουν για πρώτη φορά την ευρωπαϊκή χαρτογραφική οπτική του κόσμου; Και άραγε θα είχαν οι ευρωπαϊκοί αυτοί χάρτες ρίζα ελληνική, κατά την Γεωγραφία του Πτολεμαίου;

Την απάντηση δίνει η ιησουίτικη μορφωτική παράδοση και διδακτική της αρχαίας ελληνικής γεωμετρίας και του πτολεμαϊκού έργου, στο οποίο στήριζε άλλωστε το κοσμολογικό της δόγμα η Αγία Έδρα. Στα δύο πνευματικά εκπαιδευτικά κέντρα των ιησουιτών, της Ρώμης και Κοΐμπρα, βρίσκεται η αρχή του νήματος για την απάντηση στο ερώτημα, σε συνδυασμό με την ιεραποστολική τους δράση στην Κίνα, με σημαντικά επιστημονικά χαρακτηριστικά, ανάμεσά τους και χαρτογραφικά. Ο Matteo Ricci είναι η εμβληματική μορφή της εμπλουτισμένης στην Ιταλία μεταφοράς των ελληνικών χαρτογραφικών προτύπων της Γεωγραφίας στην Κίνα. Γεννημένος το 1552 σε παπικά εδάφη δίπλα στην Ανκόνα, στη Ματσεράτα, και μετά την κλασική ελληνορωμαϊκή του εκπαίδευση εκεί, συνέχισε τις σπουδές του στη Ρώμη (1568-1577). Στο Ρωμαϊκό Κολέγιο ήταν μαθητής του περίφημου Κλάβιου ―πιστού ακόλουθου της πτολεμαϊκής κοσμολογικής παράδοσης― με επίδοση στη γεωμετρία, αστρονομία, γεωγραφία και χαρτογραφία. Εντάχθηκε νωρίς στους ιησουίτες, συμμετείχε έφηβος στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου και μετά την απαραίτητη μετεκπαίδευση στην Κοΐμπρα σάλπαρε από τη Λισαβώνα για να αναλάβει ιεραποστολικό έργο στα πορτογαλικά υπερπόντια εδάφη της Ασίας· εκεί πήγαιναν οι επιλεγμένοι και επιστήμονες. Πρώτα στην Ινδία, στη Γκόα (1578) και στο Κοτσί (1580) και μετά στην Κίνα ―ως ιερέας πλέον― ο Ricci φτάνει στο Μακάο (1582) και από εκεί σε διάφορες πόλεις της νότιας Κίνας μέχρι να εγκατασταθεί ώριμος πλέον στο Πεκίνο (1601) όπου και πέθανε το 1610 στα 58 του, έχοντας ζήσει τα μισά του χρόνια στην Κίνα. Έμεινε στην ιστορία ως ο πρώτος Ευρωπαίος που του δόθηκε η τιμή να μπει στην Απαγορευμένη Πόλη, αλλά όχι μόνο για αυτό. Κυρίως έμεινε στην ιστορία των ευρωκινεζικών σχέσεων για την επιρροή που άσκησε με το επιστημονικό και χαρτογραφικό του έργο μεταφέροντας την ευρωπαϊκή οπτική του κόσμου στην ανώτερη κινεζική τάξη της δυναστείας των Μινγκ, κατά την ύστερη φάση της. Η ελληνορωμαϊκή του παιδεία και οι κοσμογραφικές του γνώσεις ήταν το κύριο μέσον για να πλησιάσει την κινεζική αριστοκρατία, προσαρμοζόμενος στο τυπικό της. Πίστευε ότι η ελληνική φιλοσοφία ήταν πλησιέστερη στον κομφουκιανισμό και για αυτό ικανή να ανοίξει τις ‘πύλες’ της Κίνας στον Χριστιανισμό και έσπευσε να εμπλουτίσει την κινεζική επιστήμη μεταφράζοντας στα κινεζικά τα ‘Στοιχεία’ του Ευκλείδη, συνεργαζόμενος με σημαντικό Κινέζο επιστήμονα που ασπάστηκε τον καθολικισμό. Όμως κορυφαίο θεωρείται το ‘κινεζικό’ χαρτογραφικό του έργο με το οποίο γνώρισε στην κινεζική ελίτ την ευρωπαϊκή οπτική του κόσμου κατά τη διδαχή του Πτολεμαίου, όπως την εμπλούτισαν οι Ιταλοί γεωγράφοι του 16^ουαιώνα. Μαζί με την απεικόνιση τόπων και χωρών του κόσμου ―με τα ονόματα στην κινεζική γλώσσα― και πολυάριθμων στην Κίνα, συμπεριέλαβε για πρώτη φορά σε κινεζικό χάρτη την Αμερική. Ο Ricci είχε κατασκευάσει το 1584 μια πρώτη εκδοχή του κινεζικού–ευρωπαϊκού παγκόσμιου χάρτη, αλλά σημαντικότερος είναι ο εξελιγμένος του 1602 με τίτλο ‘Χάρτης των μυριάδων χωρών του κόσμου’ ή ‘Πλήρης γεωγραφικός χάρτης όλων των βασιλείων του κόσμου’. Εμβληματικό έργο με πλούσιο σχολιασμό και πρόσθετα αστρονομικά στοιχεία, τυπώθηκε σε έξι κατακόρυφες λωρίδες ύψους περ. 1,5 μέτρων και πλάτους περ. 60 εκατοστών, συνολικού πλάτους 3,6 μέτρων (περ. 5,5 τετραγωνικών μέτρων), με λίγα πλήρη αντίτυπά του να σώζονται ανά τον κόσμο ―μία ενδιαφέρουσα (διορθωμένη) έκδοση του 1604 στην Ιαπωνία― παραδόξως κανένα στην Κίνα...

Το περιεχόμενο του χάρτη απεικονίζεται στον ιταλικής επινόησης δημοφιλή τον 16^ο αιώνα ωοειδή κάνναβο σε κλίμακα στον ισημερινό ένα εκατοστό στον χάρτη να αντιστοιχεί σε περ. 124 χιλιόμετρα στο έδαφος. Εκτός των παραπάνω, ο χάρτης κατέχει και το παγκόσμιο ιστορικό πρωτείο της τοποθέτησης της Αμερικής στο ανατολικό άκρο του χάρτη αντί της ―για ένα αιώνα― καθιερωμένης τοποθέτησής της στο δυτικό άκρο. Η πρωτοτυπία είναι μοναδική εφόσον η δυτική χαρτογραφική τοποθέτηση της Αμερικής θα παραμείνει αναλλοίωτη μέχρι σήμερα. Το παράδοξο είναι εντυπωσιακό και απασχόλησε τη βιβλιογραφία. Γιατί άραγε αυτή η μεγάλη ανατροπή από τον Ricci, έναν αιώνα μετά την καθιέρωση στους παγκόσμιους χάρτες του στερεοτύπου της Αμερικής στη Δύση; Ήταν τυχαία ή μήπως πράξη ‘κολακείας’ του ιησουίτη χαρτογράφου προς τις κινεζικές ελίτ, όπως ―αναπόδεικτα― προτάθηκε από πολλούς, κυρίως αγγλοσάξονες. Κατά τον ισχυρισμό τους, τοποθετώντας την Αμερική στην Ανατολή η Κίνα θα ήταν στο ‘κέντρο’ του κόσμου ‘κολακεύοντας’ έτσι ο Ricci τους Κινέζους άρχοντες για να διευκολύνει τη διείσδυσή του στους κλειστούς πυρήνες του Πεκίνου. Όμως η ερμηνεία αυτή, μάλλον υποτιμητική για έναν λόγιο του διαμετρήματος του Ricci, πάσχει από τo να αγνοεί τη σημαντική μορφωτική–επιστημονική συνιστώσα στο ιησουιτικό εκπαιδευτικό του υπόβαθρο. Με την τοποθέτηση της Αμερικής στα ανατολικά του χάρτη, ο Ricci απλώς συνεχίζει να διευρύνει προς την Ανατολή την οικουμένη της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, επαναφέροντας τις νήσους των Μακάρων, της ελληνικής παράδοσης, στη δυτική γεωγραφική αρχή του χάρτη. Δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να διατηρεί στην κανονική γεωγραφική της θέση την πτολεμαϊκή οικουμένη των 180 μοιρών, με την Κίνα εκεί που την τοποθετεί η Γεωγραφία. Επεκτείνει στη συνέχεια συμμετρικά τον κάνναβο μέχρι τις 360 μοίρες ανατολικά, τοποθετώντας εκεί την Αμερική, με τις συντεταγμένες της, κατά το τυπικό της Γεωγραφίας. Ακολουθεί δηλαδή την ―μετά τους Μιλήσιους― κλασική ελληνική, ελληνιστική και ρωμαϊκή γεωγραφική διεύρυνση της οικουμένης προς την Ανατολή (όπως τη βρίσκουμε π.χ. στους Ηρόδοτο, Δικαίαρχο, Μέγα Αλέξανδρο, Ερατοσθένη, Στράβωνα και Πτολεμαίο). Αλλά και η χριστιανική παράδοση της μεσαιωνικής χαρτογραφίας θέλει τον Παράδεισο πάντα στη διεύθυνση της Ανατολής... Η πτολεμαϊκή ρίζα του κινεζικού χάρτη του Matteo Ricci είναι προφανής. Άλλωστε και οι πηγές του είναι πτολεμαϊκές, όπως πληροφορεί η σχετική ιταλική βιβλιογραφία του μεσοπολέμου ―λιγότερο γλωσσικά προσπελάσιμη και μάλλον, ως τέτοια, αγνοημένη από τις κυρίαρχες αγγλοσαξονικές ή ‘ευρωατλαντικές’ προσλήψεις του έργου. Ο Ricci συμβουλεύεται στην Κίνα τη βενετική έκδοση της πτολεμαϊκής Γεωγραφίας του Ruscelli (1561), μεταφρασμένης από τα ελληνικά στην τρέχουσα ιταλική, έργο στηριζόμενο στο αντίστοιχο προηγούμενο του Gastaldi (1546). Για αυτό και η απεικόνιση της Κίνας δεν είναι ηθελημένα τοποθετημένη στο κέντρο του χάρτη, προς ‘κολακεία’ των Κινέζων αρχόντων, αλλά απλώς βρίσκεται στη χαρτογραφικά πρέπουσα θέση της ―κατά τον Πτολεμαίο. Αλλά ατυχής είναι και η παραπομπή του γεωγραφικού κάνναβου του ωοειδούς χάρτη του Ricci στο πρότυπο του παγκόσμιου χάρτη του Φλαμανδού Ortelius (1570), όπως έτσι διαδόθηκε στην καθιερωμένη βιβλιογραφία· δεν είναι δύσκολο να δειχτεί ότι το πρότυπο είναι ο ωοειδής ιταλικός κάνναβος, όπως αναπαράγεται στην οικεία στον Ricci πτολεμαϊκή Γεωγραφία του Ruscelli. Άλλωστε οι ωοειδείς κάνναβοι επινοήθηκαν πρώτα από Ιταλούς χαρτογράφους στις αρχές του 16^ου αιώνα, ως μαθηματικά παράγωγοι της β΄ χαρτογραφικής προβολής (γεωγραφικού κάνναβου) του Πτολεμαίου και διαδόθηκαν επίσης από Ιταλούς χαρτογράφους πολύ πριν τον διασημότερό τους Φλαμανδό. Εάν ο παγκόσμιος χάρτης του Οrtelius ―εσφαλμένα θεωρούμενος ως πρότυπο του Ricci― ανήκει στην επικοινωνιακά περισσότερο προβεβλημένη ευρωατλαντική χαρτογραφική σχολή, τότε ο κινεζικός παγκόσμιος χάρτης του σημαντικού ιησουίτη Ιταλού είναι χωρίς αμφιβολία κορυφαίο έργο της ‘ευρωμεσογειακής’ χαρτογραφικής σχολής· προέρχεται άμεσα από την ελληνική πτολεμαϊκή παράδοση της Γεωγραφίας, όπως καθιερώθηκε από τον φλωρεντινό ουμανισμό του 15^ουαιώνα. Ενισχυτικό του ευρωμεσογειακού συμπεράσματος είναι και η μορφή της Νοτίου Αμερικής στον χάρτη του Ricci. Κατάγεται από ιβηρικά χαρτογραφικά πρότυπα και όχι από τα εμφανώς αποκλίνοντα των ευρωατλαντικών χαρτών της εποχής (π.χ. των Ortelius και Mercator).

Δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Ricci, o μαθητής του Giuglio Aleni, από τη Μπρέσια, εκδίδει διορθωμένο τον ιστορικό χάρτη ―σε μικρότερες διαστάσεις, αλλά στο ίδιο πρότυπο― απευθυνόμενος τώρα στους πολλούς απλούς φιλομαθείς Κινέζους και όχι στους λίγους της ελίτ. Πολλοί περισσότεροι στην Κίνα θα γνωρίσουν τότε στη γλώσσα τους την ευρωπαϊκή γεωγραφική ‘ματιά’ του κόσμου, με τις ελληνικές ρίζες. Και τί άλλο άραγε να απομένει, μετά τα παραπάνω, για να απαντηθεί καταφατικά το ερώτημα του τίτλου;* Ίσως μόνο η σημείωση ότι και σήμερα οι σύγχρονοι παγκόσμιοι κινεζικοί χάρτες ακολουθούν το μορφικό πρότυπο του Ricci, από τις νήσους των Μακάρων στο δυτικό άκρο του κόσμου μέχρι την Κίνα και στο ανατολικό άκρο την Αμερική. Δηλαδή το ελληνικό πρότυπο της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, όπως το διεύρυνε προς την Ανατολή ο ελληνορωμαϊκής παιδείας ιησουίτης λόγιος χαρτογράφος.

* Για όσους αναζητούν περισσότερα, βλ. το σχετικό επιστημονικό άρθρο στο International Journal of Cartography,  τόμ. 2 (2), 2016, σσ. 186-201. Published by Taylor & Francis for ICA, Print ISSN: 2372-9333, Online ISSN: 2372-9341. Επίσης στην ιστοσελίδα http://cartography.web.auth.gr/Livieratos/fil/Ricci_Map.html.