Ένας χάρτης, φάρμακο κατά της επιδημίας

Στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα ο δεκαοκτάχρονος Τζον Σνόου τελείωνε τις ιατρικές του σπουδές στο Λονδίνο. Ήταν τότε που άρχισαν να αναφέρονται τα θανατηφόρα περιστατικά της επιδημίας χολέρας με δεκάδες χιλιάδες θύματα την εικοσαετία που ακολούθησε. Γεννημένος το 1813, ο ταπεινής καταγωγής Σνόου ήλθε νωρίς σε επαφή με τις σκληρές και ανθυγιεινές συνθήκες ζωής και εργασίας των συμπατριωτών του αγροτών και ανθρακωρύχων στο Γιορκσάιρ, ενώ η κλίση του στις θετικές επιστήμες τον έφερε σχεδόν παιδί στο Νιούκασλ, στα δεκατέσσερά του, μαθητευόμενο στην ιατρική πρακτική, σε ηλικία που άρχιζε τότε η επαφή με το ιατρικό επάγγελμα. Απέκτησε σημαντική εμπειρία αφού από το 1832 μέχρι το 1835 γνώρισε από κοντά την επιδημία της χολέρας στις υγειονομικά βεβαρημένες περιοχές των ανθρακωρυχείων της βόρειας Αγγλίας. Στα τέλη του 1836 ο νεαρός Σνόου φοίτησε στην περίφημη Iατρική Σχολή που είχε ιδρύσει το 1769 στο Σόχο του Λονδίνου ο διάσημος Σκώτος επιστήμονας και χειρουργός Τζον Χάντερ, ο εισηγητής της «προσεκτικής παρατήρησης» και της «επιστημονικής μεθόδου» στην ιατρική. Εκεί στο Σόχο, κοντά στη Χαντεριανή ιατρική σχολή, σημειώθηκε το 1854 μια μεγάλη έξαρση της πανδημίας χολέρας.

Η πανδημία χολέρας της περιόδου 1846-1860, ήταν η τρίτη και χειρότερη του 19^ου αιώνα, με ένα εκατομμύριο νεκρούς μόνο στη Ρωσία (είχε μόλις προηγηθεί η δεύτερη, μετά την πρώτη επιδημία το 1817-1821 με επίκεντρο την Ινδία). Η τρίτη χτύπησε τη Βρετανία με περίπου είκοσι χιλιάδες νεκρούς, από τους οποίους οι μισοί στο Λονδίνο. Μόνο το 1854 προκάλεσε σε μικρό χρονικό διάστημα περισσότερους από 500 νεκρούς στην υποβαθμισμένη, φτωχή και ανθυγιεινή γειτονιά του Σόχο, όπου ζούσε ο Τζον Σνόου και στην οποία πέντε χρόνια πριν, το 1849, δεν υπήρχαν θανατηφόρα περιστατικά όταν στη νότια πλευρά του Τάμεση η έκταση και πυκνότητα της θνησιμότητας ήταν μεγάλη. Το 1854 ανέλαβε δράση ο Σνόου στην περιοχή, την οποία γνώριζε καλά από την περίοδο των σπουδών του, για να συνδέσει το όνομά του με εκείνα των «πατέρων» της επιδημιολογίας, αλλά ταυτόχρονα να γραφτεί στην ιστορία και ως ο γιατρός που προώθησε τον σημαντικό ρόλο της θεματικής χαρτογραφίας!

Το 1854 ήταν ήδη σε προωθημένη φάση τα πειράματα του Σνόου για την εφαρμογή στη μαιευτική μιας νέας τεχνικής, της «αναισθησιολογίας», που θα άλλαζε τη χειρουργική. Τότε συνεπήρε τον νεαρό γιατρό η έρευνα για το πώς πραγματικά διαδίδεται η χολέρα. Η μέχρι τότε κυρίαρχη άποψη ότι η επιδημία διαδιδόταν στον αέρα από μολυσμένα σωματίδια, γνωστά ως μιάσματα, δεν έπειθε τον Σνόου. Από την προηγούμενη ιατρική εμπειρία του στις φτωχές και υγειονομικά βεβαρυμένες υγρές περιοχές της βόρειας Αγγλίας, με τις συχνές πλημμύρες που συνοδεύονταν από ασθένειες, πίστευε ότι το μολυσμένο νερό ήταν σοβαρή αιτία διάδοσης των επιδημιών. Με την έξαρση της χολέρας στο Σόχο απεικόνισε σε χάρτη της περιοχής τα θανατηφόρα περιστατικά. Στον ίδιο χάρτη απεικονίζονταν και οι θέσεις των δημόσιων χειροκίνητων αντλιών, που αντλούσαν νερό από πηγάδια. Ο χάρτης του «έδειξε» μια χωρική συσσώρευση θανατηφόρων περιστατικών γύρω από συγκεκριμένη αντλία στην οδό Μπρόντ (τη σημερινή οδό Μπρόντουικ) περίπου τριακόσια μέτρα βόρεια της Χαντεριανής ιατρικής σχολής, ακολουθώντας τη σημερινή οδό Λέξιγκτον μέχρι τη διασταύρωση με την οδό Μπρόντουικ. Για τον Σνόου δεν υπήρχε πλέον αμφιβολία για αυτό που έδειχνε ο χάρτης: η χωρική σχέση της θέσης της αντλίας με τη συσσώρευση των θανάτων εκεί οφειλόταν στο μολυσμένο νερό του πηγαδιού από το οποίο αντλούσε η συγκεκριμένη αντλία. Δεν απέμενε παρά η απόδειξη: μόλις αφαιρέθηκε από την αντλία η χειρολοβή του μηχανισμού άντλησης του νερού μειώθηκαν αμέσως τα κρούσματα. Να ήταν άραγε ο χάρτης το φάρμακο για τη θανατηφόρο επιδημία και η απόδειξη του πειράματος του Σνόου στη (σημερινή) οδό Μπρόντουικ; Αν κρίνουμε από την υποδοχή που επιφύλαξε μέχρι σήμερα η Ιστορία της Ιατρικής και της Χαρτογραφίας στον συγκεκριμένο χάρτη, η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι καταφατική! Αργότερα ο Σνόου χρησιμοποίησε και ένα άλλο επιστημονικό εργαλείο, τη στατιστική ανάλυση, για να δείξει τη σχέση της καθαρότητας των πηγών υδροδότησης με τα περιστατικά της χολέρας, αποδεικνύοντας ότι το νερό έφτανε στα πηγάδια από μολυσμένα απόβλητα στον Τάμεση. Βέβαια, ο Σνόου αμφισβητήθηκε από ομότεχνούς του, όπως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις ανατροπής καθιερωμένων αναπόδεικτων πεποιθήσεων, αλλά ήταν τόσο ισχυρή η δύναμη του χάρτη στην αποδεικτική διαδικασία, ώστε στο τέλος όλοι παραδέχτηκαν τον τρόπο μετάδοσης της επιδημίας της χολέρας την οποία υπέδειξε ο Σνόου. Η απεικόνιση της χωρικής συσσώρευσης των κρουσμάτων χολέρας γύρω από την αντλία της οδού Μπροντ (τώρα Μπρόντουικ) στο Σόχο, μόλις μερικές εκατοντάδες μέτρα βόρεια του Πικαντίλι Σέρκους, καθιέρωνε από τότε ως επιστημονική και τεχνική έννοια τον όρο εστία μόλυνσης με όλα τα συμφραζόμενά του, τα οποία χρησιμοποιούνται σήμερα στην επιδημιολογία και τις επιστήμες του περιβάλλοντος. Το σημαντικό στην περίπτωση του «Χάρτη του Τζον Σνόου», εκτός της επιβεβαίωσης της δύναμης της «προσεκτικής παρατήρησης», είναι ο συνδυασμός που έκανε ο χαρισματικός επιστήμονας με σχετικά δεδομένα και πληροφορίες που αφορούσαν σε ανθρωπογενείς περιβαλλοντικές δραστηριότητες βάσει των οποίων θεμελίωσε την υπόθεσή του, την οποία τελικά απέδειξε με τη βοήθεια του χάρτη και της πειραματικής αφαίρεσης της χειρολαβής μιας δημόσιας αντλίας παροχής νερού!

Τον χάρτη της χολέρας στο Σόχο έφερε στη μνήμη μας η σύγχρονη χρησιμοποίηση χαρτών στο διαδίκτυο, σε διάφορες κλίμακες (βλ. Χάρτης#2) –μεγάλες και μικρές– για την απεικόνιση της χωρικής διάδοσης της νέας πανδημίας του κορονοϊού (COVID-19). Είναι βέβαιο ότι η «προσεκτική παρατήρηση» και η «επιστημονική μέθοδος» που εισήγαγε πριν 166 χρόνια ο Τζον Σνόου, μαζί με τη χρήση χάρτη, θα οδηγήσει πολλούς σημερινούς επιστήμονες στην χαρτογραφική υποστήριξη των ερευνών τους, για την ανάλυση και ερμηνεία της διάδοσης του –ακόμη άγνωστου– ιού στον χώρο και των συνεπειών της πανδημίας. Ακόμη και στην πρώιμη φάση που βρισκόμαστε οι χάρτες παρουσιάζουν ιδιόρρυθμες συμπεριφορές στα αποτελέσματα της πανδημίας, τα οποία θα μπορούσαν να συνδυαστούν, ως ασκήσεις σε αυτή την αρχική φάση, με επιπλέον δεδομένα που παρουσιάζουν λογική συνάφεια με το φαινόμενο της «έκρηξης» των συνεπειών του COVID-19 σε συγκεριμένο γεωγραφικό χώρο. Η ιταλική περίπτωση είναι ένα ενδεικτικό παράδειγμα: τα δεδομένα είναι πιθανόν να σχετίζονται, κατά κάποιο αξιοσημείωτο βαθμό, με την «έκρηξη» της επιδημίας στη Λομβαρδία στις αρχές της τρίτης εβδομάδας του Φεβρουαρίου 2020. Γεγονότα που συνέβησαν την προηγούμενη περίοδο στην περιοχή μπορεί να επηρέασαν την «έκρηξη», σε συνδυασμό με γνωστά μόνιμα επιβαρυντικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά της περιοχής (μέγιστη συσσώρευση στον αέρα ρυπογόνων βιομηχανικών σωματιδίων, μακροχρόνια υψηλή στάσιμη υγρασία, γήρανση του πληθυσμού, υπερβολική συχνότητα μαζικής εκθεσιακής δραστηριότητας με υψηλή διεθνή επισκεψιμότα κ.ά.), που καθιστούν το ανθρωπογενές περιβάλλον πολύ ευάλωτο στη διάδοση ενός άγνωστου επιθετικού ιού. Στην όλη εικόνα μπορεί να προστεθούν και οι μεγάλης κινητικότητας μακροχρόνιες επιχειρηματικές σχέσεις της περιφέρειας αυτής με τη χώρα που πρωτοεμφανίστηκε ο ιός, με υψηλούς δείκτες κινητικότητας των συντελεστών των σχέσεων αυτών, που πάντα επηρεάζουν το περιβάλλον, πολλές φορές επιβαρυντικά. Αρκεί να ανατρέξει κανείς στο υψίσυχνο και υπερβολικά βαρύ τουριστικό φορτίο του Μιλάνου, με ρεκόρ επισκέψεων τον Δεκέμβριο του 2019 ή στην πολυσύχναστη μεγάλη διεθνή έκθεση μόδας που απλώθηκε χωρικά για μια εβδομάδα (18.2-24.2.2020) στην ίδια πόλη –είναι γνωστό το εύρος και βάθος των ιταλικών επενδύσεων στην Κίνα, στον τομέα αυτόν– λίγο πριν την «έκρηξη» της επιδημίας, από την οποία άλλωστε προέκυψε και το πρώτο περιστατικό που καταγράφηκε στην Ελλάδα την ίδια περίοδο.

Τα παραπάνω δεδομένα –απλώς ενδεικτικά και πρόχειρα αλλά συναφή– αναμένεται να συμπληρωθούν και να εμπλουτιστούν με άλλα δεδομένα, όταν θα γίνεται η απαιτούμενη ερευνητική εμβάθυνση. Επίσης είναι βεβαιο ότι θα συστηματοποιηθεί η χρήση χαρτών στην έρευνα που θα ακολουθήσει, για να κατανοηθεί και ερμηνευτεί η τελευταία πανδημία και στις χωρικές της ιδιότητες. H εμπειρία του καθοριστικού ρόλου της χαρτογράφησης στην αντιμετώπιση της επιδημίας Ebola το 2014 είναι ιδιαίτερα διδακτική. 

Πολλά άλλα δεδομένα θα εμπλουτίσουν τις χαρτογραφήσιμες πληροφορίες, ώστε να ενισχυθούν και διευρυνθούν οι γνώσεις μας για τις βιο-επιδημίες που θα εμφανίζονται όλο και πιο συχνά, σύμφωνα και με τους ισχυρούς «γκουρού» των μελλούμενων της εποχής μας.