Η κινεζική καλλιγραφία ως πολυκομβικό πεδίο

Πολιτισμική Θεώρηση

Η Κίνα γιορτάζει τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΚΚΚ), το οποίο στην ουσία ίδρυσε μια ομάδα ολλανδών κομμουνιστών που τους έστειλε η Μόσχα· η επιλογή των προσώπων είχε γίνει από τον ίδιο τον Λένιν. Οι εορτασμοί έχουν τις αποχρώσεις των τελετών που είχαν εφευρεθεί από τους μπολσεβίκους, και ο Γενικός Γραμματέας είναι ο μόνος ντυμένος με τη στολή του Μεγάλου Τιμονιέρη —στο χρώμα του γκρίζου μαργαριταριού— ως επιβίωμα της «πολιτιστικής επανάστασης» των χρόνων του 1960. Η όλη επιχείρηση αποσκοπεί να δείξει ότι το ΚΚΚ είναι ο απόλυτος κύριος της κοινωνίας, και ότι έξω ή πέραν αυτού δεν υπάρχει άλλος δρόμος για το μέλλον του «Βασιλείου του Μέσου Κόσμου». Βέβαια, στον διεθνή ορίζοντα το μήνυμα είναι ότι η Κίνα θέλει (και τώρα μπορεί) να αποτελέσει έναν ισχυρό «παίκτη» στο νέο (πολυπολικό) γεωπολιτικό σύμπαν. Όσο για τις δυτικές χώρες, συσκέπτονται για να αποφασίσουν αν θα πρέπει εντέλει να θεωρήσουν την κομουνιστικο-καπιταλιστική Κίνα ως «εχθρό», ως «ισχυρή αγορά», ως «οικονομικό συνεργάτη», ως «ολοκληρωτική χώρα»… Ώσπου να καταλήξουν σ΄ ένα συμπέρασμα, η Κίνα, μέσω των διεθνών υποδομών της, του ελέγχου των σπανίων γαιών, των δικτύων της βιομηχανικής παραγωγής, θα κατορθώσει ίσως να «τιμωρήσει» τους αλαζόνες του δυτικού κόσμου, που τον 19^οκαι τον 20^ό αιώνα θέλησαν να την εξοστρακίσουν από το διεθνές στερέωμα της εξουσίας.
Η πρώτη αυτή σχηματική αποτύπωση της τρέχουσας κατάστασης στο γεωπολιτικό επίπεδο, με ποιο τρόπο επηρεάζει (έμμεσα ή άμεσα) κάθε προβληματική που αναφέρεται στην πολιτιστική δυναμική της Κίνας; ή σε ένα ειδικό πεδίο, αυτό της Καλλιγραφίας; Αν γίνει δεκτή μια διαχρονική προοπτική, η σχέση ανάμεσα στον κινέζικο πολιτισμό (civilization) και τους άλλους πολιτισμούς εγγράφεται στο παιχνίδι των διαφορών και των ανταλλαγών· έτσι, για παράδειγμα, οι Κινέζοι νιώθουν ότι με τον ελληνικό πολιτισμό βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο σημαντικότητας και επιδραστικότητας. (Όταν ένας Έλληνας συνομιλεί μαζί τους αισθάνεται εξαιρετικά καλοδεχούμενος: «είμαστε παλιοί λαοί, με μακροχρόνια πολιτιστική (Culturelle) παρουσία», λένε σε μια πρώτη, εύκολη και άμεση διατύπωση από μέρους τους). Σε μια τέτοια προσέγγιση, το ζήτημα της «καλλιγραφίας» τίθεται ως μια αναπαλλοτρίωτη πολιτισμική (civilisationelle) ιδιοκτησία του κινέζικου λαού. Είναι γνωστό ότι κάθε ισχυρή δυναστεία ανελάμβανε μια πρωτοβουλία να τακτοποιήσει τα της γραφής˙ να οριστικοποιήσει, δηλαδή, τις μεταβολές στο σύστημα της γραφής των ιδεογραμμάτων, να φροντίσει για τη διατήρηση και συνέχιση των γραπτών αρχείων και να θέσει σε αρμονία και πάλι τις σχέσεις «γραφής» και «ζωγραφικής» — με τη δυτικού τύπου ορολογία. Έτσι, είναι δυνατόν να παρακολουθήσουμε την ιστορία της Κίνας μέσω των συστημάτων γραφής της, ενώ μια παράλληλη περιοδολόγηση στηρίζεται στην τυπολογία της κεραμικής μέσα στους αιώνες της κινεζικής ιδιομορφίας. Επίσης, καθώς κάθε δυναστεία ξαναγράφει την ιστορία, αλλάζει ακόμα και τα επίσημα ονόματα των αυτοκρατόρων — για παράδειγμα, αντικαθιστά τις αυτοαναφορικές εκφράσεις (π.χ. δίκαιος αυτοκράτορας) με ονόματα που αντιστοιχούν στην πραγματική διακυβέρνηση του αυτοκράτορα (π.χ. βίαιος και πολεμοχαρής)–· εξάλλου και σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο του Πεκίνου, σε ονόματα και γεγονότα τους αλλάζουν συχνά υπόσταση και σημασία, ανάλογα με τις αποφάσεις του παντοδύναμου Πολιτικού Γραφείου του Κόμματος. Σ’ αυτή τη μακροχρόνια ρευστή κατάσταση αναδύονται και μορφοποιούνται και οι αντίστοιχες πρακτικές της καλλιγραφίας.
Σύμφωνα με την κινέζικη παράδοση,^[1] «shu» σημαίνει γραφή και «shufa», γραφή-τέχνη· η τελευταία δεν περιορίζεται στην «τέχνη του γράφειν» ή στην «τέχνη της γραφής» ή στην «καλλιγραφία», όπως την εννοούμε στον δυτικό κόσμο, αλλά αποτελεί μια προσπάθεια σύζευξης και συνάρθρωσης της «ζωγραφικής», της «ποίησης» και της «μουσικής», σύμφωνα, βέβαια, με τις αναλυτικές κατηγορίες της Ευρώπης. Σε μια συγκριτική θεώρηση ανάμεσα στη λεγόμενη δυτική παράδοση και την κινεζική, η καλλιγραφία αντιστοιχεί με την «όπερα», καθώς η κινέζικη καλλιγραφία τείνει να συνενώσει όλες τις τέχνες, όπως φιλοδοξεί και η όπερα – βλ. την «τυπική» σύλληψη της όπερας από τον Βάγκνερ. Σ’ αυτό το πνεύμα εξηγείται γιατί οι Κινέζοι θεωρούν την καλλιγραφία ως την υπέρτατη τέχνη, και την τέχνη αναφοράς, όταν θέλουν να αποτιμήσουν ένα καλλιτεχνικό πεδίο ή ένα έργο.
Η δυτική παράδοση έχει να παρουσιάσει τα χειρόγραφα βιβλία των μοναχών (βυζαντινών, καθολικών - σιστερσιανών)· η αραβική παραγωγή καλλιγραφικών έργων κοσμεί τα τζαμιά των μουσουλμάνων πιστών· ωστόσο, η κινέζικη και η ιαπωνική παράδοση εξέθρεψαν «καλλιγραφήματα» - «έργα τέχνης», που ήταν όμως αναγνωρίσιμα και αναγνώσιμα στη γραφή-τέχνη από ένα ευρύ κοινό, χωρίς να παρεμβαίνουν αποφασιστικά οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των θεατών· δηλαδή δεν υπονοείται ότι τα ιδεογράμματα έχουν θεϊκή καταγωγή, όπως π.χ. γίνεται δεκτό ότι το Κοράνι είναι ο λόγος του Θεού, τον οποίο η καλλιγραφία καλείται να δοξάσει.

Το πινέλο των Κινέζων (και Ιαπώνων) δεν είναι ένα απλό εργαλείο (tool) που θα μπορούσε να δώσει μορφή στα γράμματα, να τα τοποθετήσει στη λευκή σελίδα· αποτελεί μια διάταξη – εργαλείο (instrument) για να αποτυπωθεί η θεατρικότητα των ιδεογραμμάτων, των λογογραμμάτων και των πικτογραμμάτων και για να δημιουργηθούν (με τον τρόπο αυτό) μακροχρόνια οι αντίστοιχοι κανόνες εκφραστικότητας. Πρόκειται στην ουσία για μια τέχνη σε κίνηση και μια τέχνη κίνησης. Επίσης, οι απαρχές της κινέζικης γραφής είναι πολύ διαφορετικές από τα συστήματα γραφής στον δυτικό κόσμο. Η γραφή προέκυψε από τις επιταγές της μαντικής και της πρόβλεψης, καθώς τα καύκαλα των χελωνών ριχνόντουσαν στη φωτιά και οι μορφές των σπασιμάτων και των χαράξεων οδήγησαν στα πικτογράμματα και τα ιδεογράμματα. Ενώ στη Μέση Ανατολή, που θεωρείται η μήτρα της αλφαβητικής γραφής, η γραφή σχετίζεται με τη διαχείριση των αγαθών και του πλούτου των βασιλέων και των εμπόρων. Οι Κινέζοι κάθε φορά τονίζουν τη συμβολική ανωτερότητα της γραφής τους σε σχέση με τη στενά ωφελιμιστική καταγωγή της αλφαβητικής γραφής.
Τι σημασία μπορεί να έχει αυτή η παράδοση; Πόσο ο σύγχρονος (τεχνολογικά ισχυρός) κόσμος θα πρέπει να προσέξει αυτή την ειδική παράδοση της καλλι-γραφή-ας; Αν το αλφάβητο τείνει να επικρατήσει, αποδεικνύοντας τις τρομερές αρετές του, προς τί η προσφυγή στα «μυστήρια» της κινέζικης γραφής; Πόσο, εντέλει, σίγουρος είναι ο θρίαμβος του αλφαβήτου; Μήπως ζούμε έναν μη κηρυγμένο, πολιτισμικής υφής, πόλεμο μεταξύ δυο συστημάτων γραφής; Ποια μπορεί να είναι η επίπτωση του προαναφερόμενου πολέμου στη νέα μορφή διένεξης που αναδύεται στον πλανήτη μας μεταξύ Κίνας και Δυτικού Κόσμου;
Καθώς οι νέες τεχνολογίες πληροφόρησης και τηλεπικοινωνίας δεν αποτελούν μόνο το υλικό υπόστρωμα στην παραγωγή και διάχυση του νοήματος (και του μη-νοήματος), αλλά και την ορίζουσα μέσα στην οποία αναπτύσσονται τα ενεργήματα επικοινωνίας, τίθενται κρίσιμα ερωτήματα για τις σχέσεις λέξης και εικόνας, λόγου και εικάσματος, γραφής και ζω-γραφη-κής, νοηματικών και μορφοπλαστικών κανόνων ή συμβάσεων, στο σήμερα και κυρίως στο αύριο. Αυτός που θα ελέγξει τις τεχνολογίες πληροφόρησης θα γίνει και ο «κυρίαρχος του κόσμου» Αυτή τη στιγμή ο έλεγχος των τεχνολογιών φαίνεται να ανήκει στον Δυτικό Κόσμο, αλλά είναι πιθανόν να περάσει στους Κινέζους υπερεθνικιστές, και τότε η κινέζικη γραφή να επιβληθεί, δια της εξουσίας, στην αλφαβητική Αν ισχύει αυτή η υπόθεση, ποια θα είναι η τύχη της «καλλιγραφίας»;

Οι προηγούμενες ερωτήσεις δεν εξαντλούν όλο το πεδίο των ζητημάτων που αναφύονται από την παρείσφρηση των νέων τεχνολογικών συστημάτων σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, και ιδιαίτερα σ’ αυτή καθαυτή τη σκέψη, τη φαντασία και το όνειρο. Οι τεχνολογικές ανακατατάξεις δεν είναι οι μόνες αιτίες γι’ αυτή την αναθεώρηση των σχέσεων μεταξύ σημείου, συμβόλων, εικόνων, λογισμών (discourses) στον σύγχρονο κόσμο, ωστόσο η τεχνολογική ανέλιξη λειτουργεί και ως προφανές «πρώτο κινούν». Επίσης, οι διχοτομίες του τύπου λόγος / εικόνα απλοποιούν επικίνδυνα την όλη κατάσταση των πραγμάτων, των αναπαραστάσεων, των λέξεων και των σημαινουσών πρακτικών· παρ’ όλα αυτά, οι διχοτομήσεις προσθέτουν σχετική διαύγεια στο πυκνό πεδίο παραγωγής σημασιών και εικασματικών φορτίσεων. Όπως, βέβαια, και η διχοτομία δυτικός κόσμος / ανατολικός κόσμος αποτελεί μια απλοποίηση, που, ωστόσο, επιτρέπει να επισημανθούν κάποιες διαφορές και να συγκαλυφθούν ορισμένες ομοιότητες.
Συστήματα γραφής, σχέσεις γλωσσών και ειδών γραφής, σχήματα σύζευξης πικτογραμμάτων, ιδεογραμμάτων, λογογραμμάτων, φωνογραμμάτων συμπλέκονται με την τύχη των γλωσσών και με τα νέα υποστρώματα της γραφής, με την τύχη των εικόνων, τα πληροφοριακά δίκτυα, τον συνδυασμό αναλογικών και ψηφιακών στοιχείων, το αβέβαιο της σύζευξης σημείων και πραγμάτων. Ακριβώς αυτή η πολυπλοκότητα αποτελεί μία από τις διαστάσεις - κλειδιά που οδηγούν στη νέα προβληματική για τη μελλοντική υπόσταση του δίπολου: λόγος και εικόνα. Έτσι, θα πρέπει να τονιστεί ότι η κινέζικη γλώσσα στη γραπτή της μορφή στηρίζεται στην εικονικότητα των πραγμάτων και την αντίστοιχη μορφοποίησή τους, ενώ τα αλφαβητικά συστήματα γραφής με ένα περιορισμένο αριθμό γραμμάτων (τα 24 της ελληνικής γλώσσας) κατορθώνουν να αποδώσουν την ηχητική εκδοχή της κατονομασίας των πραγμάτων. Η διαφορά είναι τεράστια, καθώς απαιτείται η γνώση χιλιάδων ιδεογραμμάτων για τη γραφή, ενώ στην αλφαβητική της εκδοχή αρκεί ένας διψήφιος αριθμός γραμμάτων.
Τα γράμματα και τα ιδεογράμματα ως σχήματα, ως προϊόντα συλλογικής καινοτομικής δράσης, ως δομικές μονάδες λέξεων και λογισμών ανήκουν ταυτόχρονα στον αφηρημένο κόσμο της λογικής, της συνάφειας και της τελεσφορίας, και την ίδια στιγμή στον άμεσα υπαρκτό κόσμο, με την ίδια τους την υλικότητα, την αναφορικότητα στα αντικείμενα, τη συμμετοχή τους στη μεταμόρφωση της φυσικής και ανθρώπινης πραγματικότητας. «Ουρανειώσεις και γειώσεις».^[2] Η καλλιγραφία, ιδιαίτερα η κινέζικη, αποτελεί το πεδίο όπου δοκιμάζεται η υλική και η νοητική υπόσταση των ιδεο-γραμμάτων, όπου δοκιμάζεται η χειρονομία σε σχέση με τα όρια του συστήματος γραφής.

Οι Κινέζοι έχουν τη λέξη “tian wen” για να δηλώσουν τα ιδεογραφήματα (χαρακτήρες- γράμματα). Αν κοιτάξουμε πάνω στον ουρανό, αυτά τα γράμματα θα μας επιτρέψουν να ιχνηλατήσουμε τις απαρχές του σύμπαντος· αν κοιτάξουμε κάτω στη γη, τα ίδια γράμματα θα μας επιτρέψουν να αποκαλύψουμε την αλήθεια της ιστορίας, όπως αυτή αποτυπώνεται στην επιφάνειά της εδώ και χιλιάδες χρόνια. Εξάλλου, τα αλφάβητα ή τα ιδεογράμματα είναι ταυτόχρονα και αυτού του κόσμου και του άλλου κόσμου· ανήκουν στα πράγματα και στα νοήματα· αποτελούν τη μέγιστη (ίσως) πολιτιστική καινοτομία και τα πιο χρηστικά τέχνεργα· συμμετέχουν στην περιπέτεια της γραφής, αλλά δεν παύουν να είναι και εικόνες. Το στοιχείο αυτό θεμελιώνει εντέλει και την αισθητική περιπέτεια της καλλιγραφίας στην όποια εκδοχή της.
Στις σύγχρονες κοινωνίες, το δίπολο «λέξη / εικόνα» έχει υποστεί ένα βίαιο επαναπροσδιορισμό, λόγω των νέων τεχνολογιών πληροφορίας και τηλεπικοινωνίας. Ποια θα είναι η τύχη των συστημάτων γραφής, όχι μόνο ως μέσου γραφής αλλά και ως συνόλου εικονιστικών επιλογών; Πώς οι αρχέγονες και πρωτογονικές επινοήσεις στη διαμόρφωση των γραμμάτων και των ιδεογραμμάτων θα επηρεάσουν τις μελλοντικές ανακατατάξεις; Σε ποια «πολεμική» δοκιμασία έχουν εισέλθει οι γλώσσες και τα γράμματα στον διεθνοποιημένο πλανήτη μας; Καθώς δεκάδες γλώσσες χάνονται, τι νόημα έχει να γίνεται συζήτηση για την καλλιγραφία, κινέζικη ή μη;

Πολιτιστική Θεώρηση

Η προηγούμενη διαχρονική προσέγγιση της καλλιγραφίας ανέδειξε ορισμένες διαστάσεις της, ωστόσο ποια είναι σήμερα η δυναμική της καλλιγραφίας; Για αυτό το σύνθετο ερώτημα, δεν θα αναζητηθεί η τελική και η πλήρης απάντηση, αλλά θα δοθεί αδρά η αμφίσημη υπόσταση της καλλιγραφίας στη σύγχρονη Κίνα. Σ’ αυτό το πνεύμα, θα χρησιμοποιήσω την προνομιούχα εμπειρία μου μ’ ένα σημαντικό κινέζο καλλιγράφο, τον Zeng Laide (1955-). Τον συνάντησα στο Πεκίνο, με την ευκαιρία των εργασιών στο πλαίσιο της διεθνούς συνάντησης “Europa – China-Forum”. Ως συντονιστής^[3] του θέματος «Τέχνη – Αγορά Τέχνης» είχα την ευκαιρία να συντονίσω μια μεικτή ομάδα εργασίας με ευρωπαίους και κινέζους καλλιτέχνες από διάφορες επικράτειες της τέχνης – ένας καλλιτέχνης ήταν, μάλιστα, ένας νεαρός ταλαντούχος καλλιγράφος. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του προτάγματος “Europa – China-Forum” ήταν το γεγονός ότι τις ημερήσιες διατάξεις και τα πεδία ενδιαφέροντος όριζαν οι συμμετέχοντες και όχι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η κυβέρνηση της Κίνας. (Το πείραμα ήταν εξαιρετικά τολμηρό, δεδομένου ότι ο έλεγχος του Κόμματος είναι απόλυτος σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες· οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2008 ανάγκασαν το καθεστώς να κάνει καλά υπολογισμένες παραχωρήσεις στο ιδεολογικό και στο θεσμικό επίπεδο, τις οποίες και απέσυρε στη συνέχεια). Ο επίσημος θεσμικός συνομιλητής ήταν η Σχολή Καλών Τεχνών του Παν/μίου Tsinghua, δηλαδή του επίσημου και αναγνωρισμένου από το Κ.Κ.Κ. εκπαιδευτικού ιδρύματος – αυτό σημαίνει ότι το πανίσχυρο ίδρυμα απαντάει σε κάθε ερώτημα της κυβέρνησης που σχετίζεται με επείγον θέμα ή πρόβλημα που απασχολεί τα υψηλά κλιμάκια της εξουσίας. Αυτή ακριβώς η προνομιούχα εμπλοκή μού επέτρεψε την ημερήσια επίσκεψη στον σημαντικό καλλιγράφο. Με οδήγησαν σε μια γειτονιά στην περιφέρεια του Πεκίνου, όπου συνυπήρχαν μονοκατοικίες, σύγχρονες πολυκατοικίες και ουρανοξύστες. Μεταξύ τους μια άνετη και μεγάλη μονοκατοικία: το σπίτι και το εργαστήριο του καλλιτέχνη. Βοηθοί και συνεργάτες συνόδευαν τον πολύ γνωστό καλλιγράφο που ήταν ντυμένος με παραδοσιακά ρούχα. Τρεις-τέσσερις κυρίες ασχολούνται με την καθαριότητα και την τακτοποίηση του εργαστηρίου, αλλά και των επίπλων και των αντικειμένων του σπιτιού, που όλα απέπνεαν την ατμόσφαιρα μιας αιώνιας Κίνας – έπιπλα από κορμούς και ρίζες μεγάλων δέντρων επεξεργασμένων με μεγάλη δεξιότητα ή κεραμικά δυναστειών ή αντικείμενα από ιδεαΐτη. Η ατμόσφαιρα ήταν σχεδόν επίσημη και συνάμα είχε μια διακριτική τελετουργική διάθεση.

Το θέμα της συνάντησής μας ήταν «Η καλλιγραφία σήμερα, στην Κίνα (και στον κόσμο μας)». Ο συνομιλητής μου έχει ένα έργο απόλυτα αναγνωρισμένο από την κοινωνία και τους θεσμούς, καθώς είναι μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΚ, πρόεδρος της επιτροπής για την κατασκευή ενός νέου εθνικού μουσείου για την καλλιγραφία, και είναι πολύ συχνά παρών στον τύπο, την τηλεόραση και σε πλήθος εκδηλώσεων για την καλλιγραφία. Η δική μου προίκα ήταν πολύ πιο περιορισμένη: ενασχόληση με τα αλφάβητα, παραγωγή ζωγραφικών έργων με σινική μελάνη, εικονοσχηματικά / οπτικά ποιήματα σε χαρτί και βιντεοποιήματα (βλ. www.dagrafiotis.com) – είχα μαζί μου φωτογραφίες και τα βίντεο για να τα παρουσιάσω όταν θα ερχόταν η κατάλληλη στιγμή. Το πρόγραμμα της εργασίας ήταν εξαιρετικά οργανωμένο: πρώτο μέρος, συζήτηση και πρώτη γνωριμία· δεύτερο μέρος, συγκεκριμένες πρακτικές στο εργαστήριο· τρίτο μέρος, το πρόγευμα και τέταρτο, σεμινάριο για παρουσιάσεις και συζήτηση.
Το πρώτο μέρος, που ήταν αρκετά σύντομο, μας έδωσε την ευκαιρία μιας αλληλογνωριμίας με την ομάδα υποδοχής, αλλά κυρίως επέτρεψε να βρεθεί ένας ρυθμός στη συνομιλία μας, που εντέλει έγινε δυνατή χάρη στη διερμηνέα μας (μιλούσε πολύ καλά γαλλικά, μιας και ήταν για πολλά χρόνια η υπεύθυνη ανταποκρίτρια στο Παρίσι για την Κινέζικη Τηλεόραση σε θέματα σύγχρονης τέχνης). Η συμβολή της ήταν καίρια, καθώς το θέμα της μετάφρασης όρων στον χώρο της τέχνης και της ιστορίας της τέχνης αποτελεί μια αβέβαιη διεργασία. Αμέσως ο διαπρεπής καλλιτέχνης εξέφρασε το αγωνιώδες ερώτημα: έχει μέλλον η καλλιγραφία στην Κίνα και στη σύγχρονη ζωή γενικότερα; Μουσειακό (με την κακή έννοια) είδος; Πρακτική σε εξαφάνιση; Ένα επιβίωμα με λίγο παρόν και ακόμη λιγότερο μέλλον; Το ξεκίνημα άρχισε με μια καίρια διερώτηση και αυτό ήταν πολλά υποσχόμενο σημείο για την υπόλοιπη μέρα.
Στο δεύτερο μέρος πήγαμε στο εργαστήριό του, όπου βασίλευε η άνεση και η τάξη. Χαρτιά, μελάνια, πινέλα, τραπέζια, τελειωμένα έργα που στέγνωναν, σύστημα τοποθέτησης των τελικών έργων. (Ένα συναίσθημα ζήλειας και θαυμασμού με πλημμύρισε μπροστά στις συνθήκες εργασίας του καλλιγράφου. Συνθήκες που απολαμβάνουν οι επίσημα «φτασμένοι» καλλιτέχνες, σύμφωνα με την πάγια πολιτική του Κόμματος. Μερικοί καλλιτέχνες ζουν με πολυτέλεια καθώς αναλαμβάνουν έργα (καλλιτεχνικά και γραφιστικά) για τις μεγάλες επιχειρήσεις, κρατικές και μη). Οι βοηθοί ετοίμασαν ένα μεγάλο τραπέζι, ακούμπησαν ένα μεγάλο λευκό χαρτί, μου έφεραν 5-6 πινέλα διαφορετικού μεγέθους και σύστασης, καθώς και τη μελάνη που την είχαν προετοιμάσει το ίδιο πρωινό. Με κάλεσαν με πολλή ευγένεια και με μεγάλη περιέργεια να δείξω πώς χειρίζομαι τα υλικά στο όνομα της καλλιγραφίας ή και της ζωγραφικής. Δύσκολη στιγμή! Εξηγώ ότι χρειάζομαι λίγο χρόνο για να συγκεντρώσω την ενέργειά μου, την προσοχή μου και τις σκέψεις μου. Έδειξαν κατανόηση. Μετά από τη φάση επώασης, με δύο πινέλα και με κινήσεις γρήγορες μετέφρασα τις φορτίσεις μου σε αφαιρετικές φόρμες, χωρίς να διακόψω την όλη διαδικασία, μέχρι την ολοκλήρωση του έργου. Μόλις τελείωσα, ένιωσα ήδη εξαντλημένος από την ένταση και την «εκφόρτωση» της χειρονομίας μου. Η ομάδα εξέτασε προσεκτικά το «προϊόν» μου χωρίς να κάνει κανένα σχόλιο. Στη συνέχεια, ο Zeng Laide πρότεινε να κάνει δύο έργα: να γράψει ως καλλιγράφος το όνομα της Κίνας με τα αντίστοιχα ιδεογράμματα και να δείξει πώς γίνεται η αντίστροφη / αντίθετη διαμόρφωση μορφών, καθώς αυτές αναδύονται στο κενό που αφήνει η διασπορά της μελάνης με το πινέλο – η τελευταία τεχνική θεωρείται εξαιρετικά δύσκολη και την επιχειρούν μόνο οι έμπειροι καλλιγράφοι. Ο καλλιγράφος με ήρεμες, απλές χειρονομίες, σχεδόν τυποποιημένες, παίρνει θέση και αρχίζει να κινεί το πινέλο του. Οι κινήσεις του είναι σταθερές, αργές, και σε ορισμένα σημεία της διαδικασίας όλο το σώμα του καλλιγράφου κινητοποιείται με έναν ιδιαίτερο ρυθμό και συντονισμό. Δίνεται η εντύπωση ότι λύνει μια μαθηματική εξίσωση, στην οποία γνωρίζει τα σωστά βήματα και ότι κρατάει έναν σταθερό ρυθμό στις μικροδιεργασίες της πρακτικής του. Όσο για το δεύτερο έργο είναι σαφές ότι έχει στο μυαλό του μια σύνθετη στρατηγική για να φθάσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα: ένα λάθος σε κάποιο σημείο μπορεί να καταστρέψει την όλη προσπάθεια. Η ατμόσφαιρα αποπνέει υπολογισμό και εμπειρία, άνεση και φροντίδα για τις λεπτομέρειες, σεβασμό στα υλικά και αυτοσυγκράτηση. Μόλις τελείωσε, μετά από κάποια σιωπή, ο καλλιγράφος μου είπε: «εσύ είσαι ερωτευμένος με την τέχνη, εγώ είμαι παντρεμένος με την τέχνη. Εσύ ακόμα φορτίζεσαι από τη νέα σύζυγό σου, εγώ συνομιλώ με τη γυναίκα μου γνωρίζοντας δρόμο και μονοπάτια. Οι κινήσεις σου δεν έχουν ηρεμία και κάνεις πολλά λάθη στη χρήση του πινέλου σε σχέση με το σώμα σου. Οι επιμέρους χειρονομίες σου χρειάζονται άσκηση και τυποποίηση». Αντέτεινα το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού και του πειραματισμού, και το όλο ζήτημα της εκφραστικότητας του τυχαίου, και της δύναμης του απρόβλεπτου. Προφανώς, οι προσεγγίσεις μας είναι ασύμβατες και χρειάζονταν διευκρινίσεις. Το πρόγευμα και το απόγευμα θα ήταν αφιερωμένα στην οριοθέτηση των διαφορών. Πριν φύγουμε από το εργαστήριο μου χάρισε την καλλιγραφία με το όνομα «Κίνα» στην καλλιγραφική της απόδοση.

Το πρόγευμα παρατέθηκε σ’ ένα μεγάλο στρογγυλό τραπέζι, του οποίου η κεντρική επιφάνεια περιστρεφόταν, έτσι ο κάθε συνδαιτυμόνας μπορούσε να πάρει την ποσότητα τροφής από ένα σύνολο κοινών πιάτων. Πρέπει να ήταν πάνω από 30 πιάτα, προετοιμασμένα από τις γυναίκες του σπιτιού που συμμετείχαν στο πρόγευμα με χαρά και υπερηφάνεια. Η κουζίνα ήταν εξαιρετική, ανήκε στην παράδοση του Σιτσουάν (νότια Κίνα) και τα προϊόντα – πρώτες ύλες των πιάτων - είχαν ταξιδέψει από την μακρινή επαρχία της Κίνας. Το δώρο ήταν εξαιρετικά τιμητικό, όπως με διαβεβαίωσε η διερμηνέας. Η κουβέντα γύρω από τα πιάτα με τα χρώματα, τις υφές και τις γεύσεις των φαγητών, περιεστράφηκε στο γεγονός ότι οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας, οι υπολογιστές, οι οθόνες, τα βίντεο δημιουργούν ένα περιβάλλον τελείως διαφορετικό από αυτό του παρελθόντος, όταν το σύστημα γραφής, η ζωγραφική («η αναπαράσταση νερών και βράχων» σύμφωνα με την κινέζικη παράδοση) και η καλλιγραφία στηρίζονταν στο χαρτί, στα πινέλα, στη μελάνη. Εξάλλου, η δυτικού τύπου αντίληψη για την καλλιγραφία – στην παραδοσιακή της εκδοχή («ωραία» - όμορφη τυποποιημένη γραφή ή τυπογραφία) και στη νεωτερική της εκδοχή (αναζήτηση των αισθητικών ορίων των γραμμάτων ή εικαστική εξερεύνηση της γραφής καθαυτής) — εξετάστηκε σε σχέση με τις τεχνολογικές και πολιτιστικές ανακατατάξεις λόγω της παγκοσμιοποίησης.

Μετά το γεύμα περάσαμε σε μια μικρή αίθουσα, όπου ήταν δυνατόν να γίνουν προβολές διαφανειών και βίντεο. Η επίπλωση ήταν παραδοσιακή, με βαριές κινέζικες καρέκλες και ένα πολύ μεγάλο τραπέζι. Εκεί είχα την ευκαιρία να προβάλω ένα δείγμα έργων μου με σινική μελάνη, εικονοσχηματικών / οπτικών ποιημάτων, και κυρίως δύο βιντεο-ποιημάτων: «24, Πίντεο, Βοίηση» και «Calligraphein», στην οποία επιχειρείται η καλλιγραφική προσέγγιση με τη χρήση τεχνολογιών που στηρίζονται στο πυρίτιο και τη λογική του [0,1]. Η αντίδραση ήταν άμεση και σαφής: δεν μπορούσε η κινέζικη αντίληψη της ομάδας (αν και μόνο ο καλλιγράφος μιλούσε, οι βοηθοί παρέμεναν στη σιωπή και σε κάποιους ψιθύρους μεταξύ τους) να δεχθεί τη χρήση του όρου «καλλιγραφία» για τα προαναφερθέντα έργα, αν και αυτά ασχολούνται με την αισθητική του γράμματος και την πλαστικότητά του, πολιτιστικά προϊόντα μιας μακρόχρονης και συλλογικής προσπάθειας Ελλήνων και λοιπών Ευρωπαίων. Ο καλλιγράφος επέμενε ότι στην Κίνα έχουν γίνει χιλιάδες πειράματα και δοκιμές για να φτάσουν στο συμπέρασμα, στην προδιαγραφή που θεωρεί ότι η καλλιγραφία υπηρετείται με τον καλύτερο (και τον μοναδικό τρόπο) από το τρίπτυχο: χαρτί – πινέλο – μελάνη. Σ’ αυτό το σημείο φάνηκε αμετακίνητος στην άποψή του και απέκλεισε όποια παρέκκλιση από τους κινέζικους παραδοσιακούς κανόνες.

Μετά από τη διαπίστωση ότι η «παράδοση» πρέπει να είναι σεβαστή, η διαφωνία του επικεντρώνεται στην άρνηση της υπέρβασής της. Αμέσως ζητάει να προβληθούν διάφορα βίντεο που έδειχναν την προσπάθειά του να προωθήσει την καλλιγραφία στην κινέζικη κοινωνία και ιδιαίτερα στην κινέζικη νεολαία. Ο Zeng Laide επιδεικνύει τις δεξιότητές του σε ανοιχτούς ή κλειστούς χώρους (πλατείες, μεγάλα μαγαζιά), σε στέκια νέων χρησιμοποιώντας μάλιστα ελαφρές και κωμικές κινήσεις, στην τηλεόραση, όπου εξηγεί την εξέλιξη της καλλιγραφίας. Υλικό πλούσιο αναμφίβολα και όπως τόνισα: «ελπίζω και αποτελεσματικό για την επιβίωση της καλλιγραφίας». Και συμπλήρωσα «ότι τα βίντεο που μου δείξανε τεκμηριώνουν δράσεις διασποράς της «καλλιγραφίας» ως καλλιτεχνικής πρακτικής, ενώ τα δικά μου βίντεο είναι βίντεο – ποιήματα – καλλιγραφήματα». Οι συνομιλητές μου δέχονται το βίντεο ως μέσο προώθησης της καλλιγραφίας, όχι όμως ως μέσο παραγωγής της καλλιγραφίας. Διαπιστώσαμε τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις των πρακτικών και των «θεωριών» μας και χωρίσαμε με φιλικά συναισθήματα και με σεβασμό στις αισθητικές μας επιλογές. Είναι σαφές ότι στη διάρκεια της εξαιρετικά πλούσιας σε γνώσεις και συναισθήματα ημέρας δεν έγινε καμία αναφορά σε ζητήματα πολιτικής εξουσίας. Πάντως, προσωπικά είχα την εντύπωση ότι πέρασα μια ολόκληρη χρονιά εικαστικών και λογοτεχνικών σπουδών.

Διερωτήσεις εν αιωρήσει

Η καλλιγραφία θα έχει κάποιο ρόλο σε μια επόμενη φάση στην πορεία της κινέζικης κοινωνίας; Το ερώτημα δεν είναι ρητορικό, και είναι σίγουρο ότι δεν μπορεί να απαντηθεί εύκολα· επίσης, θα είναι δύσκολο για κάποιον έξω από την κινέζικη κοινωνία τού σήμερα να είναι έγκυρος και σαφής. Ωστόσο, θα κάνουμε κάποιες υποθέσεις, έστω και αν κινδυνεύουν να λειτουργήσουν ως παρα-εξηγήσεις. Πιο συγκεκριμένα, θα προσπαθήσουμε να τοποθετήσουμε την καλλιγραφία στο πλαίσιο των μεγάλων μεταβολών ή των ισχυρών τάσεων της Κίνας σε σχέση με την «ειμαρμένη» της ανθρωπότητας του αύριο.^[4]

Σενάριο πρώτο: η καλλιγραφία παραμένει ένα κλασικό πολιτισμικό ιδίωμα και τείνει να γίνει μουσειακό είδος. Εξάλλου, το Σύνταγμα της Κίνας προστατεύει τα ακόλουθα πολιτισμικά επιτεύγματα: την κινέζικη κουζίνα, την παραδοσιακή ιατρική, την Όπερα (του Πεκίνου) και το σύστημα γραφής με την εκάστοτε εκδοχή των ιδεογραμμάτων. (Στις αρχές του 1960, ο Μεγάλος Τιμονιέρης θέλησε να εισαγάγει ένα σύστημα αλφαβητικής γραφής με σχεδόν 70 γράμματα· η αντίδραση ήταν βίαια αρνητική, έτσι ο εμπνευστής της την απέσυρε, αποδεχόμενος την αστοχία του εγχειρήματος, αποδεχόμενος μια πολιτική ήττα σε μια περίοδο έντονης εσωτερικής αμφισβήτησης της μαοϊκής ιδεολογίας.) Σ’ αυτή την προοπτική, ταλαντούχοι νέοι καλλιγράφοι μέσω της συστηματικής αντιγραφής και στη συνέχεια μέσω της κατάκτησης των μυστικών της τέχνης τους θα συνεχίσουν μια χιλιόχρονη παράδοση.

Σενάριο δεύτερο: σύμφωνα με τα θέσφατα του Κόμματος (ΚΚΚ), η ποίηση και η τέχνη καλούνται να βοηθήσουν τον λαό στην πορεία του προς τον σοσιαλισμό, και οι ποιητές και οι καλλιτέχνες θα πρέπει να αφοσιωθούν στην ανάδειξη των αγώνων στους οποίους θα αποδυθούν οι κοινωνικές ομάδες προκειμένου να πραγματώσουν τα μεγάλα σχέδια της Κίνας. Σ’ αυτό το πνεύμα, οι τελευταίες οδηγίες στις σχολές Καλών Τεχνών προβλέπουν ότι οι καλλιτέχνες θα πρέπει να αφοσιωθούν στην ανάδειξη των αγώνων των κοινωνικών ομάδων που στόχο έχουν να πραγματώσουν τα μεγάλα σχέδια της Κίνας. Οι καλλιτέχνες θα πρέπει να στραφούν στις διάφορες φάσεις της τέχνης του παρελθόντος και να μεταφέρουν τις καλλιτεχνικές κατακτήσεις στη σημερινή και μελλοντική πραγματικότητα της χώρας. Μια τέτοια πρόθεση σημαίνει ότι θα αγνοηθεί, σε μεγάλο βαθμό, η σύγχρονη και η νεοτερική τέχνη των δυτικών χωρών. Για τους ιθύνοντες, η τέχνη που προέρχεται από τις δυτικές χώρες δεν χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Εξάλλου οι Κινέζοι και το κινεζικό κράτος αγοράζουν από τη διεθνή αγορά, κατά προτεραιότητα, αντικείμενα κινεζικής τέχνης που βρέθηκαν στον Δυτικό Κόσμο – με αρπαγές, με φτηνές αγοροπωλησίες ή με λεηλασίες. Σ’ αυτή την προοπτική, η καλλιγραφία, σε σχέση με την εκπαίδευση των νέων καλλιτεχνών, θα διδάσκεται μαζί με τις άλλες καλλιτεχνικές πρακτικές (τη γλυπτική, τη δημόσια τέχνη…) στις σχολές Καλών Τεχνών, στις οποίες συνυπάρχουν η «ζωγραφική με λάδι» / σοσιαλιστικός ρεαλισμός, καθώς και η χαρακτική και άλλες τεχνικές· στην περίπτωση αυτή η καλλιγραφία καλείται όχι μόνο να διατηρηθεί αυτή καθαυτή ζωντανή, αλλά και να υπάρξει σε αλληλεπίδραση με τις άλλες καλλιτεχνικές πρακτικές. Στην εξέλιξη αυτή θα πρέπει να προστεθεί ότι πολλοί καλλιτέχνες ακολουθούν, ως αυτοδίδακτοι, τις τάσεις της διεθνούς σύγχρονης τέχνης (art contemporain international) που δίνει σε μερικούς από αυτούς πρόσβαση στη διεθνή αγορά τέχνης και, σε κάποιες περιπτώσεις, εξαιρετικές τιμές για τα έργα τους. Η εξέλιξη αυτή έχει προκαλέσει μια έντονη συζήτηση στις σχολές Καλών Τεχνών και αναζητείται «υπολογισμένο» άνοιγμα στη σύγχρονη τέχνη των δυτικών, χωρίς ωστόσο να ανατρέπεται το δόγμα της «καλλιτεχνικής αυτονομίας και επάρκειας» που οφείλεται στο λαμπρό παρελθόν της κινέζικης τέχνης.

Σενάριο τρίτο: το σενάριο αυτό σχετίζεται με το γεωπολιτικό μέλλον της Κίνας και στηρίζεται στις επίσημες διακηρύξεις, αλλά και στις συχνές αναφορές του «Κόκκινου Πρίγκιπα» (Xi Jimping) ότι μετά την κυριαρχία των Βρετανών (19^ος αιώνας) και των Αμερικανών (20^ός αιώνας) είναι σχεδόν μοιραίο ο 21^ος αιώνας να γνωρίσει την κινεζική κυριαρχία. Δεν είναι πρόβλημα επιδίωξης ή φιλοδοξίας, αλλά μια αναγκαιότητα γεωπολιτική. Όχι ιμπεριαλιστική στρατηγική, αλλά μια αποδοχή ότι μπορεί να υπάρξει μια συνολική συνύπαρξη και αρμονία – στην κινεζική ονομάζεται tianxia (όλα κάτω από τον ουρανό). Καλείται η Κίνα να πραγματώσει μια «εντολή εξ ουρανού» στην καθημερινή ζωή του πολύπαθου πλανήτη μας. Κυριαρχία χωρίς πολιτιστική κυριαρχία; χωρίς ελαφριά εξουσία (soft power, π.χ. χολιγουντιανού τύπου); Εφόσον η Κίνα θα διευθετήσει τα πράγματα της οικουμένης πέρα από τα σύνορα των κρατών, θα πρέπει να αντιμετωπίσει την πολιτιστική / πολιτισμική ποικιλομορφία. Διατυπώνεται η άποψη ότι μερικές κινεζικές πολιτιστικές ιδιοτυπίες (π.χ. πολεμικο – χορογραφικές τέχνες) θα μπορούσαν να διεκδικήσουν μια νέου τύπου παγκοσμιότητα μεταξύ αυθεντικού και αντιγράφου, και χρήσης και κατάχρησης. Η καλλιγραφία, εφ’ όσον ξεπεραστεί το τρίγωνο: χαρτί – πινέλο – μελάνι και ανοιχτεί στις νέες τεχνολογίες, μπορεί να βεβαιώσει στην πράξη το “tianxia”. Όλη αυτή η προσέγγιση αποτελεί έναν ορίζοντα, που ωστόσο αμφισβητείται όχι μόνο από διανοούμενους και ιστορικούς, αλλά και από την επίσημη πολιτική του «ΚΚΚ», καθώς αυτό στρέφεται και εναντίον των «ιδεών» από τη Δύση, και επιδεικνύει εθνικιστική εσωστρέφεια, με τον άμεσο, βίαιο έλεγχο ορισμένων μειονοτήτων ή προτύπων – π.χ. απαγόρευση ονομάτων από το Δυτικό Κόσμο για την σήμανση δρόμων ή δημόσιων χώρων. Ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΚ διατείνεται ότι: (2014) «Πρέπει να παρατηρηθεί η ζωή με τα μάτια του ρεαλισμού και να γίνει αισθητή με την καρδιά του ρομαντισμού, να διαλυθούν τα νέφη χάρη στην καθαρότητα, να νικηθεί το άσχημο με την ομορφιά και τη γενναιοδωρία και έτσι να δειχθεί στους ανθρώπους το θαυμάσιο, η ελπίδα και τα όνειρα που βρίσκονται μπροστά τους». Δύσκολο να βρεθεί μια μαρξιανή ή μαρξιστική θεώρηση σ’ αυτή τη διατύπωση, δύσκολο να γυρίσει σε μια αισθητική του «ωραίου και του αρμονικού», όπως διατυπώθηκε στον 19^ο αιώνα στην Ευρώπη. Βέβαια, το «όνειρο» αφορά την επιθυμία των Κινέζων «Κομμουνιστών» να μη χάσουν την εξουσία (όπως την «έπαθαν» οι Σοβιετικοί) υποσχόμενοι τη δεσπόζουσα θέση της Κίνας στο « νέο, γενναίο κόσμο» μας.

Παράδοξη ιδιοτυπία

Οι προηγούμενες παράγραφοι επιχείρησαν να τοποθετήσουν την κινεζική καλλιγραφία σε διάφορες πολιτισμικές ροές και σε μια σειρά από προβληματικές πολιτιστικής υφής, όπου διαφαίνονται οι συμπλέξεις της με τις μεταβολές και τις μεταμορφώσεις της κοινωνικής και πολιτικής σκηνής της Κίνας και της οικουμένης. Θα μπορούσε να δοθεί μεγαλύτερο βάρος στην πρακτική αυτή καθαυτή και τις μετατροπές που υπέστη ανά τους αιώνες· όμως, μια τέτοια προσέγγιση απαιτεί τη γνώση της κινεζικής γλώσσας στη διαχρονική της πορεία, την οποία, δυστυχώς, ο υπογράφων δεν διαθέτει, γι’ αυτό και η προσοχή μας στράφηκε στα συγκείμενα και τα γεγονότα που συνδέονται με την πολιτισμική / πολιτιστική πορεία και ιδιοτυπία της Κίνας.

Ποια μπορεί να είναι η πολιτιστική ιδιοτυπία των Κινέζων; Η βιβλιογραφία που προσπαθεί να απαντήσει σ’ αυτό το ερώτημα είναι τεράστια, και οι απόψεις διαφέρουν μέσα και έξω από την Κίνα, από επιστήμη σε επιστήμη, από δεκαετία σε δεκαετία. Από το σύνολο αυτών των αποκλινόντων ή συγκλινόντων επιλέγω την άποψη που διατύπωσε κινέζικη ομάδα ανθρωπολόγων με σπουδές στην Κίνα και την Ευρώπη, στο συνέδριο που έκλεισε συνθετικά το έργο “Europa – China-Forum” στο Χονγκ-Κονγκ (2010). Σύμφωνα με τις έρευνες, η πρόσληψη της Κίνας από τους Ευρωπαίους και της Ευρώπης από τους Κινέζους έχει πάρει διάφορες μορφές, και η ιστορική τους διαδοχή είναι σύνθετη και πολύπλοκη. Αν εστιάσουμε στους τελευταίους τέσσερις αιώνες, τότε η στάση, η προσπάθεια, η πρόσληψη της Ευρώπης, οι πρακτικές των κατοίκων της Κίνας προκύπτουν ή καλύτερα μπορούν να ερμηνευτούν ως αντιδράσεις της κινέζικης κοινωνίας, για την οποία η Ευρώπη είχε αρνητική πρόσληψη. Οι Ευρωπαίοι (με ηχηρά παραδείγματα του Χέγκελ και του Καντ) θεωρούσαν ότι οι Κινέζοι δεν δείχνουν συνέπεια και συνοχή στη συμπεριφορά τους, με αποτέλεσμα να μην εμπνέουν εμπιστοσύνη και να ανατρέπουν κάθε σχέση αμοιβαιότητας. Πολλοί θεώρησαν ότι καθώς οι Κινέζοι είναι στραμμένοι προς τη μεταμόρφωση και τη ρευστότητα και όχι προς την ταυτότητα και τη συνέχεια, τα δύο σύμπαντα (ευρωπαϊκό / κινεζικό) είναι ασύμβατα από πολιτιστική άποψη, άρα οι παρεξηγήσεις και οι παραναγνωρίσεις είναι μοιραία παρούσες στο πεδίο των σχέσεων μεταξύ Ευρώπης και Κίνας. Αν ληφθεί υπόψη και η σκληρότητα με την οποία οι Ευρωπαίοι χειρίστηκαν την κινέζικη υπόθεση (πόλεμος των Μπόξερς – όπιο – εμπόριο του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20^ού αιώνα), καταδεικνύεται η δυσκολία στο ξεπέρασμα της αμοιβαίας καχυποψίας.

Σ’ αυτό το κλίμα της δυσπιστίας και της συνεχούς αναμέτρησης, είναι δυνατόν επιτεύγματα, όπως η καλλιγραφία, να επηρεάσουν τις σχέσεις μεταξύ Κίνας και Ευρώπης προς μια πιο ήρεμη ανταλλαγή ιδεών, προτύπων και πρακτικών; Έχει τη δυνατότητα η καλλιγραφία να λειτουργήσει ως καταλύτης σε καλλιτεχνικό επίπεδο, και από εκεί σε πολιτιστικό επίπεδο, ώστε να γίνουν οι πολιτικές διαφορές πιο σαφείς και πιο ανεκτές;

_{Κριτική ανάγνωση από την Ελένη Μαυρακάκη-Πολυβίου. Ευχαριστίες για τη συνεισφορά.}